BIBLIOTEKA IME - LIBRA FALAS ONLINE

ISMAIL KADARE GJAKFTOHTËSIA NOVELA SHTËPIA BOTUESE «NAIM FRASHËRI» Redaktor s Silva e kaloi me shpejtësi sheshin e ministrive, megjithatë, kur mbërriti te hyrja e ministrisë së saj, ishte pak vonë. Pa e ngadalësuar ecjen, përshëndeti nëpunësin e shërbimit, fytyra e të cilit mezi dallohej pas xhamït të p o r t i n e r i s ë dhe ashtu, gjysmë me vrap, nisi të ngjiste shkallët. Në k o r r i d o r i n e k a t i t të dytë desh u përplas me të n j o h u r i n e saj të d i k u r s h ëm Viktor Hilën, të cilin s'e kis h t e t a k u a r prej kohësh. — O, si jeni? — tha ajo, me f r y m ë m a r r j e akoma të s h p e s h u a r nga ngjitja e shkallëve. — Ç'ju ka s j e l l ë k ë n - dej? Ai e vështroi me ca sy të h u t u a r dhe v e t ëm t a n i Silva v u r i re në fytyrën e tij të p a r r u a r një n d j e n j ë l o d h j e - j e d h e inerzie. — Një ngatërresë, — ia bëri ai nëpër dhëmbë, duke i s h o q ë r u a r fjalët me një lëvizje të dores. — Ku ë s h t ë zyra e zëvendësministrit? — Ju çoj une, — t h a ajo. — Ejani. Ajo eoi përpara, e lehtësuar që m u n d të lëvizte. Meg j i t h ë s e tani e t a k o n t e rrallë, a s h t u si të g j i t h ë të n j o h u - r i t e t j e r ë të përbashkët të saj dhe të së m o t r ë s , t a n i që Ana s ' i s h t e më, Silva si'llej me t a me shumë k u j d e s , si me diçka t ë r r ë s h q i t s h m e dhe t ë thyeshme l e h t ë. — Këtu, Viktor, — tha me zë të ëmbël. Ai mërmëriti një si përshëndetje dhe, pa i dhënë as dorën, trokiti te dera. E k i s h te humbur fare, tha ajo me vete duke ecur drejt zyrës së saj. Do të i s h t e fyer prej kujtdo nga një s j e - Uje e tille, por jo prej t i j. — Mirëmëngjes, — t h a duke hapur d e r ë n e zyrës. — Mirëmëngjes, Silva, — t h a shefi. Shqiptimi i e m r i t të saj pas f jalës «mirëmëngjes»- t r e - gonte se ai as që ia k i s h t e vënë re vonesën. M e g j i t h a t ë, ndërsa v i n t e pardësynë në mbajtëse, Silva t h a: — U vonova pak. Linda, shoqja e zyrës, që e ndiqte me n j ë v ë s h t r im t ë gëzueshëm që nga t r y e z a e saj e punës, gjeti r a s t i n t 'i s h k e l t e syrin. Ajo k i s h t e n d ë r r u a r k r e h j e n e flokëve dhe k ë s h t u dukej akoma më simpatike. Ajo është njëzet e t re vjeoe, mendoi Silva, ndërsa hapte s i r t a r ë t për të n x j e r rë dosjet, ç'i duhet të d u k e t më e r e? Në zyrë zotëroi heshtja. Kjo ishte koha e o r a r i t zyrt a r >kur heshtja dukej më e paduirueshme, n g a q ë n j e r ë z it akoma s'icishin pasur mundësi të këmbenin dy f j a l ë për d ï t ë n e djeshme, apo për diçka që n u k u d u r o h e j sa ta thoshin. Nga d r i t a r e t e l a r t a barok h y n t e n j ë nga ato lloj 6 ndriçimesh të permbajtura, që duket sikur gjithë t e p r i - met apo tekat e mo t i t i lënë p ë r j a s h t a xhamave, duke lej u a r brenda vetëm a t ë që është e nevojshme për një zyrë. Balli i shefit, i lëmuar, i zgjeruar paksa nga sprapsja e flokëve, ishte i palëvizshëm, mbi fcryezë. Anash saj, Silva, pothuajse e ndiente fizikisht padurimin e profilit të Lindas për t 'u kthyer nga ajo. Një p a d u r im të tillë mëngjeseve ajo a r r i n t e f i a kalonte e d h e Silvës, k ë s h t u që të dyja bashkë mezi e prisnin, pas çdo tingëllimi të ziles së telefonit apo trokitjeve të derës, që shefi të ngrihej e të t h o s h t e : po më thërnesin. Pastaj pak k o h ë pasi ai dilte, e ndienin dhe v e t ë se padurimi i t y r e s'kishte q e n ë d h e aq i p ë r l i g j u r dhe nga m u n - gesa e shefit s ' n d r y s h o n t e ndonjë gjë e niadhe në zyrë. Madje, kur në përgjithësi shefat ishin në mbledhje dhe nga zyrat fqinje vinte ndokush për të bëirë një çikë muhabet, k i s h t e raste që Silva, bile dhe Linda, bëheshin n e r - voze dhe mezi prisnin që njerëzit të largoheshin për të vazhduar punën. Megjithatë kjo përvojë e p ë r s ë r i t u r nuk i pengonte t'i shijonin çdo here, po me a t ë kënaqësi, çast e t e p a r a , kur shefi i linte vetëm. Telefoni ra disa h e r ë , por a s n j ë h e r ë shefi n u k s h q i p - toi fjalët «po vij». Ai u n g r i t e doli vetë, a t ë h e r ë k u r ato e k i s h i n humbur s h p r e s ë n se do të ikte. — Uf, — tha Linda, porsa, ai doli. — Sot s'po më punohet hiç. — Ky model flokësh të shkon shumë, — t h a Silva. F y t y r a e Lindës shkëlqeu e gjitha. — Vërtet? — Kur hyra në mëngjes, thashë me vete: ç'ishte nevoja që të duket akoma më e re se ç'është? — O, s'jam edhe aq e re sa ç'e ben ti. — O zot, — tha Silva, — sa e pangopur që je. Në qoftë se ty s'të duket vetja e re, atëherë ç'do të thosha une? Linda e pa ngultas. — Megjithatë une do të këmbehesha me gjithë qejf me ty. 7 — Si? — ia beri Silva dhe, pa e d i t u r as vetë pse, ndjeu që u skuq lehtë. Linda buzëqeshi. — Thashë se do të këmbehesha me gjithë qejf me ty. — Ah, ja ç'na doli, — ia beri Silva. — Mos u bëj e pasinqertë, Linda. — Jo, — nguli këmbë tjetra. — J a m k r e j t ë s i s h t e s i n q e r t ë në a t o që thashë. Silva e n d i e n t e se e s k u q u r a nuk i k i s h t e ikur a k o ma nga fytyra. Ç'është ky budallallëk, tha me vete. Për fat të m i r e u hap dera dhe hyri një p r o t o k o - l l i s te e shëndoshë duke t h ë n ë « b r r r sa ftohtë!» Ajo vuri dorën te kaloriferi dhe tundi kokën. — Te ju kaloriferët ngrohin mire, k u r s e ne u t h a më së f toh ti. Ku e keni shefin? . — Besoj se do të k t h e h e t shpejt, — t h a Linda. — T'i them gjë? — Jo, vij prapë më vonë, — tha ajo dhe doli. Linda ndoqi me sy derën gjersa u mbyll dhe u kthye nga Silva. — Sado e çuditshme që të duket, ione jam k r e j t e s i n q e r t ë në a t ë që thashë, — t h a ajo. — Megjithëse d he aq e çuditshme nuk duket. — Lëre më mire këtë bisedë, — t h a Silva, k u r se me vete s h t o i : O zot. s'di as vetë ç'flas. — E pse? — ia b a r i Linda me një ankdm përkëdhelës. Në derë t r o k i t ë n përsëri. Krejt s h k u j d e s s h ëm d h e pa a r r i t u r që ato të thoshin «hyr», dikush e hapi d e r ë n. — Komunistët, në orën dhjetë, mbledhje partie, — t h a një kokë, trupi i të cilit k i s h t e m b e t u r j a s h t ë dere. — Ah, po te ju s'ka komunistë. më falni. Dera u mbyll me po a t ë zhurmë që u h a p , dhe d y - t ri h e r ë në k o r r i d o r u dëgjua zëri i t i j : «Komunistët, në o r ën dhjetë, mbledhje e s h k u r t ë r p a r t i e . » - Dera u h a p dhe hyri shefi më i zymtë se zakonisht. Kështu bëhej gjithmonë, sa herë që lajmërohej p a p r i t ur për ndonjë mbledhje p a r t i e gjatë o r a r i t z y r t a r . Ai n uk 8 ishte anëtar p a r t i e d h e t ë gjithë e dinin se e k i s h t e farengë k ë t ë gjë. Ç'e do, se k am a t ë «të kuqen», u t h o s h t e miqve t ë tij për t e s e r ë n e P a r t i s ë , sa h e r ë që b ë h e j f j a l ë për m u n - dësinë e emërimit të tij në ndonjë post të rëndësishëm. Por gjatë jetës së përditshme në zyrë, i rrëmbyer_ nga ritmi i punës, nga u r d h r a t që u j e p t e v a r t ë s v e dhe nga vetë pozita e tij si shef, jo v e t ëm ai vetë, por k i s h t e përs h t y p j e n se edhe të t j e r ë t , e h a r r o n i n mosqenien e tij në P a r t i . Mirëpo ja, vinte një çast i tillë, kur në korridor dikush lajmëronte: «Komunistët në mbledhje të P a r t i së » dhe ai e n d i e n t e veten keq. Gjatë gjithë kohës që vazhdonte mbledhja e P a r t i s ë , ishte në n j ë siklet t ë m a d h ; çdo n j e r i që e shikonte, i dukej sikur do të habitej me të (në t ë v ë r t e t ë kjo kishte ndodhur disa herë). «Po ti, s'paske shkuar në mbledhje? Ah, po ti s'je a n ë t a r , më fai.» Këto ishin caste me të v ë r t e t ë të v ë s h t i r a për të. S'dinte ç'të bënte. Që të mos binte në sy, ikte, vërtitej korridoreve, nganjëherë zhdukej fare nga zyra. Akoma më keq e ndiente veten në mbledhjet e hapura të P a r tisë, k u r në pjesën e dytë të mbledhjes s e k r e t a r i i organizatës t h o s h t e : tani shokët pa parti të na falin, se këmi ca problème të brendshme. Në a t ë çast s'e donte veten. Dilte kokulur bashkë me të t j e r ë t , me një përzierje dëshpërimi e fyerjeje në fytyrë, sikur t ë t h o s h t e : më m i r e t ë mos na kishin ftuar fare. Dhe d y - t r i dite pas kësaj e ndiente veten si të v r a r ë. Ja, dhe t a n i po t r a z o n t e gjithë nervozizëm l e t r a t mbi tryezë. — Ku është m a t e r i a l i i zyrës së p l a n i t ? — t h a më në fund. — At je d u h e t ta keni, — u përgjigj Linda, me zë të bute. Kuptohej menjëherë që nuk k ë r k o n t e asnjë m a t e r i a l, sepse s i r t a r ë t e tryezës së tij u hapën e u mbyllën pa asnjë kriter. Më në fund, prej njërit prej tyre, nxori paketën e cigareve si edhe çakmakun, që kushedi pse i pëlqente ta mbante në sirtar, vuri një cigare në gojë dhe, pa e ndezur, doli nga zyra. 9 — Është bërë tym, — t h a Linda. Silva doli për të çuar një m a t e r i a l te s e k r e t a r j a e m i - n i s t r i t . Në k o r r i d o r e k î s h t e qetësi. Një telefon që s'e n g r i n t e kush, binte vazhdimisht pas d e r ë s s ë n j ë zyre. Me siguri, i zoti i tij qe në mbledhje. Kur u k t h y e në zyrë, atje ishte Ariani. Buzëqeshnin t ë dy me Lindën për diçka që porsa e kishin t h ë n ë . P e r s e nuk shoqërohen bashkë? mendoi Silva. Do të ishte një çift i bukur. — Po i tregoja p ë r shefin, — t h a Linda. — Për n e r - vat që i hipin sa h e r ë ka mbledhje p a r t i e. — Sot mbledhja e P a r t i s ë më d u k e t se ë s h t ë për p u - nën e Kinës, — t h a Ariani. — V ë r t e t ? — ia b e r i Linda. — K ë s h t u më duket. Diku në korridor dëgjohej një përplasje e m b y t ur dyersh. Një telefon, ndoshta ai që kishte dëgjuar Silva, vazhdonte të binte në largësi. — Domethënë të gjitha ato që janë folur kohët e fundit për prishjen me Kinën janë të v ë r t e t a , — t h a Linda. — Me sa duket, — u përgjigj Ariani. Silva vështronte mendueshëm s y p r i n ë n e tryezës. — Një prishje kaq e qetë, — t h a ajo. — Sa e çuditshme. Ariani u mat të t h o s h t e diçka, por në a t ë çast u h ap d e r a dhe hyri Simon Dersha, që p u n o n t e në zyrën fqinjè. — Ka mundësi të telefonoj ? — tha ai. — Telefoni y në ë s h t ë prishur. — Telefononi, — t h a Silva. Ajo deshi të k t h e n t e kokën nga Ariani, për të vazhduar bisedën, por u k u j t u a se ajo bisedë nuk mund të vazhdonte në prani të Simon Dershës. Megjithëse fqinjë me zyrën e t y r e , ai k i s h t e qenë p ë r ta n j ë njeri i h u a j , p r a n i a e të cilit b i n t e në sy v e t ëm d i t ë n e ndarjes së rrogave, kur, i ulur në një k a r r i g e , përbri llogaritarit, i m b a n t e çdo punonjësi kuotën e Bashkimeve Profesionale. Ai s'ishte as i mire, as i keq për ta, m e g j i t h a t ë në s y t ë e tij s'kishe qejf të bisedohej për 10 asgjë. Ja dhe tani, Silva e ndiqte me sy k r a h u n e tij që po formonte numrin, duke e ndier se edhe s y t ë e Lindes e të Arianit vështronin me të njëjtën mënyrë. — Simon, paske bërë kostum të ri, — t h a Linda. — E gëzofsh! — Falemnderit, — t h a tjetri, me dorezën e telefonit te goja. — E kam pasur prej kohësh. — S'ta kemi pare asnjëherë. Ai beri një si buzëqeshje naziqe, duke ulur Itokën poshtë. Kostumi blu i e r r ë t ia bënte edhe më të v r a rë n g j y r ë n e fytyrës. I s h t e hera e pare që Silva po e shikont e me v ë r e j t je a t ë njeri. Ai kishte qenë për të një njeri i mbyllur, meskin, dhe asaj i vinte gati çudi tani për a t ë f y t y r ë të hirnosur, që dukej menjëherë se mund të kishte kaluar një n a t ë pa gjumë e nëpër të cilën vetonte h e r ë pas h e r e një mo'tiv lumturie. Dashuri? mendoi Silva gati me neveri, pothuajse e fyer, që d a s h u r i a dhe Simon Dersha mund të përziheshin një dite bashkë. Në heshtjen që qe vendosur në zyrë, dëgjoheshin sinjalet e telefonit që mbeteshin pa përgjigje, diku në një dhomë boshe. Simoni e mbylli më në fund telefonin, t ha «falemnderit»- dhe doli. — Edhe në zyrën tonë, para një çerek ore, bëri të n j ë j t ë n gjë, — tha Ariani, që r r i n t e akoma në këmbë. — Ka edhe ai jetën e t i j , — t h a Silva. — Sigurisht, — t h a Ariani. — Ku e lame fjalën? Ah, po, te kinezët. Te prishja e qetë. — Po, — tha Silva, — n u k ngjan fare me p r i s h j e n me sovjetikët. — A t ë h e r ë ishte më dramatike? — pyeti Linda. — Pa asnjë krahasim, — u përgjigj Silva. —Ti ke dhe Gjergjin atje, — t h a Linda. — E pra, ku qëlloi pikërisht tani, — ia bëri Silva. — Ë s h t ë h e r a e p a r e që shkon në Kinë? — Jo. Kohët e fundit ka s h k u a r disa herë. Ariani qe afruar te d r i t a r j a dhe po v ë s h t r o n t e përj a s h t a . 11 — Ejani të shikoni, — tha pas pak. — Çfarë? — Ne Sheshin «Skënderbej», kinezë. Ato u n g r i t ë n të dyja dhe u afruan te dritarja. Që andej dukej fare mire Sheshi «Skënderbej». Në t r o t u a r et e gjera dukeshin v ë r t e t grumbuj të mëdhenj kinezësh. Një pjesë lëviznin akoma, një pjesë kishin qëndruar në vend, p ë r p a r a kolonave prej mermeri të P a l l a t i t të Kult u r ë s . d h e më tutje, nën këmbët e m o n u m e n t i t të Skënderbeut. — S ' k am p a r e ndonjëherë kaq s h u m ë kinezë, — t ha Ariani. — Po vijnë akoma, — tha Linda, — s h i k o këndej Bulevardin e Madh. — N d o s h t a do të kenë qenë në ndonjë mbledhje në ambasadën e t y r e , — tha Silva. — Me siguri. Ato v ë s h t r u a n një copë h e r ë në heshtje. — E m b u s h ë n krejt sheshin, — t h a Linda. — Një pamje me të v ë r t e t ë e çuditshme. Silva v ë s h t r o n t e me një si vuajtje në fytyrë. Ajo lëvizje e n g a t h ë t atje poshtë, ajo buisje nëpër shesh, e ngjashme ç u d i t ë r i s h t me lëkundjen e një m o r i e peshqish pa jetë, të shfaqur disi misteriozisht në mes të dites, i ngjallte një ndjesi neverie të përzier me njëfarë a n k t h i. — Duke p a r e muret e p a m b a r u a r a të n d ë r t e s ës së re t ë ambasadës kineze, njerëzit t h o n ë se po ndodh e njëjta gjë, a s h t u si e d h e me ambasadën sovjetike, — tha Linda. — Edhe a t ë h e r ë m a r r ë d h ë n i e t u prishën në p r a g të n d ë r - timit të ndërtesës së re të ambasadës sovjetike, apo jo? — P i k ë r i s h t , — t h a Ariani. — E k am dëgjuar edhe une një gjë të tillë. — Ti, Silva, the se kjo prishje është k r e j t e qetë, — t h a Linda. — Po ajo t j e t r a ishte n d r y s h e , a p o jo? — Me sovjetikët? O, atëherë gjithçka ishte gjithë nerv, e r r e z i k s h m e dhe e rende, — u përgjigj Silva, — tjetër gjë fare. — Po me jugosllavët si ishte? — Linda u pendua në 12 çast per pyetjen. Ideja se mos po e b ë n t e si t e p ë r të màdhe në moshë, që po e pyeste për diçka që k i s h t e ndodhur r r e t h njëzet e pesë vjet më pare, e bëri të ndiejë t ë n x e h t ë në faqe. — Po ndoshta n u k të kujtohet, — shtoi, për t ë n d r e q u r në njëfarë mënyre gafën. — J o , më kujtohet, — t h a Silva. — Madje më k u j t o het fare mire. — Ajo bëri një si n ë n q e s h j e me vete. — Isha nxënëse atëherë, në shkollën fillore. Më kujtohet që ishte një mëngjes i ftohtë me shi, d h e zilja për të h y - r ë në k l a s ë po vononte, megjithëse n x ë n ë s i t ishin të r r e - s h t u a r të gjithë. Pastaj drejtori doli te pragu i shkollës dhe t h a : «Fëmijë, Titua tradhtoi!» — P a k a shumë e n j ë j t a gjë si me sovjetikët, — t ha Ariani. — Edhe une a t ë h e r ë isha nxënës. Kurse ty me siguri s'të k u j t o h e t as n j ë r a as tjetra, — iu k t h y e Lindës. — Jo, pse? — ia bëri ajo e t u r b u l l u a r . — Diçka më kujtohet për Hrushovin. — Ti a t ë h e r ë ke qenë me siguri në kopsht, — t h a Silva, me një buzëqeshje të përmbajtur. Linda e ndjeu këtë h e r ë që u s k u q sikur të i s h t e f a j - tore. — O, ju po më beni fare foshnjë, — t h a ajo. — Mua më kujtohet fare mire si e hoqëm p o r t r e t i n e Hrushovit nga klasa, madje dikush deshi ta shkelte me këmbë, por mësuesja i t h a se s'duhej t e p r u a r. — E mban mend apo e ke lexuar në l i b r a ? — e n g a c - moi Ariani. — Sa i keq je, — t h a Linda. — Më një mijë e nëntëqind e g j a s h t ë d h j e t ë e një ti duhet të kesh qenë s h t a t ë vjeç, — t h a Silva. Linda tundi kokën. — Diçka më tepër. — K u r s e une, p i k ë r i s h t pak kohë pas ngjarjes, u m a r - tova, — t h a Silva. — V ë r t e t ? — ia b ë r i Linda. Silva vështroi mendueshëm pas xhamave. — I s h t e t a m am fillimi i bllokadës, kur ika nga a r - keologjia dhe erdha në ndërtim. 13 — A t ë h e r ë e r d h ë n në n d ë r t im shumë i n x h i n i e r ë , apo jo? — tha Ariani. — Po. Ndërtimi u godit i pari prej pasojave të bllokadës. Silva vazhdonte të v ë s h t r o n t e në d r e j t im të xhamave. Të l a r g ë t a si nga një bote tjetër, të n d r i ç u a r a ftohtë, r u k u j t u a n t e a t r i a n t i k i Pasha Limanit, lënia përgjysmë e gërmimeve, ikja e saj nga arkeologjia dhe njohja me Gjergjin. Të gjithë të n j o h u r i t e tu quhen Gjergj, e ngacmonte a t ë h e r ë Ana, d u k e bërë aluzion ipër një djalë të arkeologjisë, me të cilin ajo qe s h o q ë r u a r më pare. — Domethënë a t ë h e r ë gjithçka ka q e n ë n d r y s h e , — t ha Linda. Silva bëri «po» me kokë. Ra telefoni. Linda n g r i t i dorezën, pastaj ia zgjati Silvas. — Të kërkojnë ty. Ndërsa Silva f liste,- Linda, duke bërë një sforcim të madh për të lënë j a s h t ë vëmendjes f jalët që t h o s h t e t j e t - r a në telefon, v ë r e n t e shprehjen e fytyrës së s a j . Asaj i p ë l q e n t e çdo gjë e Silvës, m ë n y r a si vishej, si buzëqeshte dhe sidomos si fliste. — E pra, — t h o s h t e Silva në telefon, — v ë r t e t qëlloi keq që s'është Gjergji. . . Sidoqoftë ditëlindjen do ta festojmë n j ë l l o j . . . Në ç'orë t ë vini? Të t h em t ë d r e j t ë n , e d he t ë tjerëve nuk ua k am lënë t ë s a k t ë . . . Po kjo s'ka ndonjë r e n d a s i . . . Ju ejani r r e t h shtatës, ose si t'ju vijë më mbarë. Të gjithë j a n ë njerëz të afërm. . . Po, po, k r y e - sisht farefis. . . Mirupafshim, mire se te vini! Me të lënë dorezën e telefonit, Silva u mat t ' u t h o s h t e a t y r e diçka, ndoshta për atë ditëlindje, p ë r të cilën porsa kishte folur, por në atë çast u h a p dera dhe h y ri shefi. Kishte njëfarë lehtësimi në fytyrë, megjithëse vështrimi i tij ishte p r a p ë t e p ë r serioz. Me s i g u r i m b l e d h ja e komunistëve k i s h t e m b a r u a r dhe, sic t h o s h t e Linda, s h p r e h j a e fytyrës së s h e f i t në r a s t e të tilla n u k i s h t e veçse e kopjuar nga ndonjë fytyrë komunisti që p o r s a k i s h te dalë nga mbledhja dhe me t ë cilin ai qe k r y q ë z u a r në k o - 14 r r i d o r . Dukej sikur shefi donte të t h o s h t e diçka, por se ç'e pengonte. Ariani, që ishte i b i n d u r se shefit n u k i pëlq e n t e ta gjente a t ë në zyrën e vet, u largua qetësisht. — P ë r a t ë ishte mbledhja, — t h a shefi, pa e n g r i t ur kokën nga s h k r e s a t . — Për Kinën. — A s h t u ? — ia bëri Linda. — Me sa duket, po devijojnë. Yt shoq do të na sj elle lajme më t ë sigurta, besoj, — t h a ai, d u k e i u d r e j t u a r Silvas. — Kur vjen? Silva ngriti supet. — Nuk e di, — tha. — S'kam m a r r e asnjë lajm prej t i j . Ajo ishte akoma në këmbë, dhe, pa d i t u r as vetë pse, u k t h y e nga d r i t a r j a për të p a r e Sheshin -«Skenderbej»-. — Linda, — tha ajo me zë të ulët, duke e p r e k u r te supi, — shiko a t j e. Linda u kthye dhe afroi kokën te xhami. — Sa çudi, — t h a ajo. — Ç'është. — ia bëri shefi. — Diçka e çuditshme, — t h a Silva. — P a k caste p ë r p a - r a Sheshi «Skënderbej» ishte mbushur me kinezë. Tani j a n ë zhdukur të gjithë. — Sikur t'i k e t ë p ë r p i r ë dheu, — shtoi Linda. — Hm, — ia bëri shefi, — j a n ë enigmatikë. Ç'ka h e - q u r s h t e t i ynë për t ' u marrë vesh me ta. — Më mire të mos kishim pasur të bënim fare me ta, — t h a Linda. Shefi ngriti kokën. — Një fjalë goje, — tha. — Po këtu, moj vajzë, s ' ë s h të si në dashuri; më mire mos të të kisha njohur fare, e ku di une si j a n ë ato romanet e dashurisë. — N u k ju kuptova, — tha Linda, duke e v ë s h t r u a r me vëmendje. — Desha të t h em se punët midis s h t e t e v e s'janë n j ë - lloj si midis njerëzve, më do, s'të dua më, hajde të ndahemi. J a n ë gjëra të thella, r r e t h a n a objektive e tjera... — Ju kujtoni se une jam aq mendjelentë, saqë çdo 15 gjë në bote të më duket si m a r r ë d h ë n i ë midis një çifti? — t h a Linda, e fyer. Shefi e v ë s h t r o i gjithë habi. — Po dale n j ë h e r ë , — ia b ë r i ai, — u n e n u k t h a s h ë n jë gjë të tillë. —Ashtu e t h a t ë , — t h a ajo. S y t ë e saj s h k r e p t i në nga zemërimi. Shefi bëri një lëvizje t ë kotë me d u a r . Ai k t h e u kokën nga Silva, si për të k ë r k u a r n d i h m ë n e saj në k ë të n g a t ë r r e s ë , pastaj, ngaqë nuk e k u p t o i dot nëse Silva mund t ë n d ë r h y n t e për t ë s q a r u a r diçka, h a p i prapë k r ä het, sikur të t h o s h t e «ç'më polli». Një copë h e r ë u mor me hapjen d h e mbylljen e s i r - t a r ë v e , sic b ë n t e zakonisht k u r ishte i t u r b u l l u a r , pastaj ndezi një cigare, të cilën e shoi sakaq. — Epo, mjaft, de, — t h a gjithë zemërim, — s'e t h a s hë me qëllim, dreqi e mori. Në fund të fundit, do të më duroni ndonjë shaka. Shef më keni. Ai u n g r i t me vrull nga karrigia, futi paketën e cigar e v e në xhep d h e doli. — I çuditshëm, — t h a Linda, zemërimi i së cilës qe shuar p i k ë r i s h t n g a n x e h j a e t i j . — Në v e n d që të fyhesha u n e . . . Silva buzëqeshi qetësisht. — Z b r e s im në kafe? — t h a ajo. — Mos u zemërova më s h u m ë se ç ' d u h e t ? — tha Linda kur po zbritnin shkallët. Silva buzëqeshi, pa e pasur mend j en a t y . Aroma që vinte nga bufeja, i kujtoi se kishte për të b ë r ë akoma disa blerje të fundit për ditëlindjen e vajzës. Ishte h e r a e p a r e që e festonte d i t ë l i n d j e n pa të s h o q i n dhe kjo ishte n d i e r menjëherë. Bufeja ishte në katin nën tokë, dhe shkallët që të çonin at je ishin plot me n jerez që h i p n i n apo zbritnin. I s h t e ora e zakonshme kur nëpunësit p i n i n kafe. Në qoshen e b a n a k u t Silva pa përsëri Viktor Hilën, që po p i n t e një gotë konjak. F y t y r ë n e kishte të dëshpëruar. 16 — E gjetët zëvendësministrin? — pyeti ajo, kur u gjend përbri t i j. Viktor Hila bëri një shenjë me dore. — E gjeta, po ç'e do* — Njihuni, — e prezantoi Silva me Lindën, — një shoqja ime. Një i njohuri im. — Gëzohem, — ia bëri Viktor Hila, pa vështruar k u r r k ë n d . — Pranoni të m e r m i diçka nga une, j am tepër i mërzitur. — Po ç'keni k ë s h t u ? — t h a Silva. — Edhe në mëngjes, kur ju pashë. .. — Më ka pjellë belaja, — t h a ai. — Në fillim e mora s i me të qeshur, po tani po më pjell. Kam që në mëngjes që v ë r t i t em dhe askush s'më thotë asgjë të qartë. Ç'do të m e r r n i? — Po ndoshta s'ka nevojë, — t h a Silva. — Aq më t e për që s'jeni dhe në h u m o r . [ l — P i k ë r i s h t se s'jam në humor, mos më shtoni mërzinë. Merrni diçka, ju lutem. E k am vërtet për kënaqësi. Linda e vështroi Silvën një grime sikur t'i thoshte «a është normal?» — Po mire, a t ë h e r ë , po m a r r im një kafe, — t h a Silva. Viktor Hila k t h e u gotën. — Më ka pjellë me n j ë kinez, — tha. — Me një kinez? — ia bëri Silva. — .Pikërisht pak më p a r e po flisnim për ta, — tha Linda, që po e vështronte gjithë k u r e s h t j e Viktor Hilën. — Me një kinez t ë . . . të. .. Oh, ç'kinez i lig, — m ë r - mëriti Viktor Hila. Linda zuri go j ën me dore, për të mos ia plasur të q e s h u r i t . Viktor Hila mori kafet nga banakierja dhe ua vuri secilës përpara. — Dje më njoftuan se j am i pezulluar. Më kuptoni, as në punë, as i pushuar, por i pezulluar, dhe gjithmonë për shkak të kinezit. K a m gjithë mëngjesin që po vërtit em në ministri për të zgjidhur ngatërresën dhe s'po m u n d em dot. Më kuptoni? S'po mundem kurrsesi. Të g j i t h ë janë bërë si të s h u r d h ë r. 2 - 2 T j) 1T — E ç'punë keni pasur ju me k i n e z i n ? — pyeti Silva, pasi rufisi filxhanin , e kafes. — Jeni g r i n d u r me t e? — Më keq, — tha Viktor Hila. — I k am s h k e l u r këmbën. Këtë h e r ë jo v e t ëm Linda por edhe Silva qeshi me zë. — Me gjithë mend e k e n i . . .? — pyeti Silva përmes së qeshurës. — Hm, — ia bëri Viktor Hila, — k ë s h t u qesha dhe une në fjllim, kur më t h a n ë se kinezi qe a n k u a r , por tani e q e s h u r a po më del për hundësh. Linda vazhdonte të qeshte akoma d h e e vuri filxhanin te banaku që të mos i derdhej kafja. — E pastaj, ç'ndodhi? — pyeti Silva. — Ç'e pyet, — tha tjetri. — Kinezi u a n k u a se u n e e shkela me qëllim. Une n a t y r i s h t t h a s h ë se e shkela pa qëllim. Puna shkoi në Ministrine e J a s h t m e . Ambasada kineze kërkoi dënimin tim. Kur morën vesh që une s'u dënova, përsëriti protestën. Thonë s e p u n a ka s h k u a r gjer në Pékin. Kanë dërguar atje r a d i o g r a f i n e e këmbës s'è kinezit dhe p r i t e t përgjigjja që a n d e j . E kuptoni tani që i k am punët keq? — Por ndêrkaq, me sa po dëgjojmë, punët me Kinën sikur s'po shkojnë d h e aq vaj, — ia beri Linda, që i k i s h te akoma s y t ë me lot nga të qeshurit. — K ë s h t u që e d h e ju mund të shpëtoni. — Ah, i di une këto, — t h a Viktori, — mund të n d o - dhin gjithfarë gjërash. Mund të vijë d i t a që dikush të shkojë të bëjë ndonjë proçkë mu p ë r p a r a ambasadës k i neze, m e g j i t h a t ë këmba që shkela u n e do të kujtohet. J am ters i madh. Gjithmonë po ai, t h a me vete Silva. I vrullshëm, i papërmbajtur, tërheqës rreziqesh mbi kokën e vet, a s h tu sic e kishte n j o h u r në kohën e prishjes me sovjetikët, k ur kishin shkuar disa herë me Anën, kur ai s h t r o n t e darkat e tij të paharrueshme. — Radioskopi, radiografi e këmbës së kinezit, nota 18 q e v e r i t a r e , më kuptoni? — vazhdonte Viktor Hila. — Po kjo është çmenduri. Ai porositi dhe një gotë tjetër. —Kam një javë që më del gjumi h e r ë t dhe perse, — Viktor Hila uli zërin përsëri, — për një kinez të lig. Linda qeshi përsëri. — Më besoni, po bëhem si i l u a j t u r . Porsa gdhin rhëngjesi, në vend të mendoj ndonjë gjë për të qenë, t h em me vete: mbërriti valle ajo radiografi e mallkuar? Ato qeshën të dyja me zë. — Një këmbë kinezi, e radiografuar, fluturon nga një kontinent në tjetrin. Diçka makabre apo jo? Ato qeshën përsëri. —E perse i trembeni aq s h u m ë radiografisë së këmbës? — pyeti Silva, duke e v ë s h t r u a r g j i t h ë djallëzi. — Në qoftë se e keni shkelur v e r t e t padashur, shkelja s'ka se si të ketë qenë aq e rende, kështu që r a d i o g r a f i a . .. Viktor Hila buzëqeshi, pa i n g r i t u r sytë. — Po at je është puna, që jo v e t ëm s'e kam b ë r ë pa dashje, po ia kam shkelur tamam, — t h a ai. Linda qeshi. Viktor Hila e ktheu fundin e konjakut. — Po si të mos ia shkelja, Silva, — t h a ai, — i zymtë në fytyrë. — Një muaj r r e s h t ai m a s h t r u e s më t o r t u r oi duke mos më dorëzuar disa de taie të një dokumentacioni. Më gënjente çdo dite, s h t y n t e afatet, prapë gënjente. prapë i s h t y n t e . Ishte një fat që n u k e mbyta fare. Ju qeshni, po ju s'keni p a s u r të bëni ndonjëherë me ndonjë kinez. Ato qeshën përsëri. Linda nuk ia h i q t e sytë fytyrës së tij të lodhur e të p a r r u a r. — Kinezi Ping, — vazhdoi Viktori, — kështu quhet ai qelbësirë. Vjen çdo mëngjes në uzinë dhe v ë r t i t et ngadalshëm- poshtë e p ë r p j e t ë me atë këmbën e tij të mallkuar, lidhur me fasho, apo me alici, apo me dreqi e di çfarë ilaçesh popullore kineze. Më kuptoni? Vërti- 19 t e t që t a shikojnë t ë gjithë, kushedi, mbase p r ê t t ' i n g r e - në ndonjë monument; heroi Ping i m a s a k r u a r nga band i t i shqiptar Viktor Hila. Ju qeshni, po une n d ë r k aq j am i pezulluar. Më kuptoni, i pezulluar. As në qiell, as në tokë. Dhe askush s'më jep përgjigje për asgjë. Ato u ndanë më në fund prej tij dhe dolën nga bufeja. — Sa simpatik, apo jo? — tha Linda, n d ë r s a po ngjitn i n shkallët. Silva pohoi me kokë. — Kështu ka qenë gjithmonë, qyshse e kam njohur. P o t h u a j s e s'ka n d r y s h u a r. Në fytyrën e Lindes një gjurmë buzëqeshjeje spik a s t e herë më q a r t ë , herë më dobët. — Shumë simpatik, — p ë r s ë r i t i ajo s i k u r të fliste me ve t e . Kur ato hynë në zyrë, shefi akoma s'ishte kthyer. Linda mori ca m a t e r i a l e dhe doli për të s h k u a r në k o - p i s t e r i . Silva qëndroi ca caste pa lëvizur, me bërrylat m b ë s h t e t u r mbi tryezë. S'i p u n o h e j . U n g r i t , iu a f r u a d r i - t a r e s dhe një copë h e r ë vështroi p ë r j a s h t a s h e s h i n e min i s t r i v e . Dite e lagësht, gri. Ajo iu afrua kaloriferit dhe v u r i dorën në të. Kaloriferi iu d u k pak i ftohtë. Vetëm k u r s im t ë mos k e t ë . Ç'është kështu, t h a ajo me vete. Nga i e r d h i kjo frazë, që Anes i pëlqente ta t h o s h t e shpesh në a t o vite të paharrueshme. Po kjo ë s h t ë budallallëk t a mendosh, tha me vete. Edhe s i k u r t ë n d o d h t e njëlloj si a t ë h e r ë , s'kishte se si të fillonte kaq shpejt. P a s t a j , dihej që kaldaja nuk punonte m i r e kohët e fundit. Dy^tri h e rë i s h t e folur për zëvendësimin e saj. Është n j ë marrëzi të mendosh kështu, t h a ajo, dhe u ul pranë në t r y e z ë n e p ü - nës. Këtë herë diçka është n d r y s h e . , . . Dhe ka k a q qetësi. Dera u h a p dhe hyri shefi. Pas tij Linda. Për çudi, f y t y r a e shefit i s h t e e çelur. Linda pyeti Silvën për diçka dhe shefi u përgjigj. Kjo do të t h o s h t e se i s h t e b ë r ë p a j t i - mi i h e s h t u r . Ai nisi të t h o s h t e diçka për k i n e z ë t dhe Silva tregoi pastaj ras t in e Viktor Hilës. Shefi q e s h t e a k o ma 20 me zë të lartë, me të qeshurën e tij të v e ç a n t ë - me ca si britma midis, kur trokiti dera dhe hyri Simon Dersha. — A mund të telefono j pak? — t h a ai. Pa e n d ë r p r e r ë të qeshurën, shefi bëri me kokë nga telefoni. Simon Dersha i u a f r u a tryezës ku ishte vënë t e lefoni, ngriti dorezën dhe formoi numrin. Silva me Linden v ë s h t r u a n n j ë r a - t j e t r ë n . Bashkë me r r o t u l l i m i n e d i s - kut të numrave e qeshura e shefit po shuhej. Më në fund a t o , ash tu si edhe herën tjetër, dëgjuan sinjalet që binin diku në skajin tjetër, në telefonin që s'e n g r i n t e askush. F y t y r a pritëse e Simon Dershës kishte po atë s h p r e h je l u m t u r i e të h a r r u a r në të. Kur e pa se dikushi s'po përgjigjej, e uli dorezën. — E pastaj? — pyeti shefi. — Ç'bëri ai, Viktori, apo si e quajnë? Ajo shprehje e pazakontë mbi f y t y r ë n e Simon Dershës, i cili, pasi k i s h t e u l u r dorezën e telefonit k i s h t e qënd r u a r në këmbë, sikur po bënte një përpjekje të fundit për t ' u afruar në boten e t y r e , e pengonte Silvën të fliste lirisht. Megjithatë, duke bërë n j ë sforcim, ajo tregoi diçka tjetër për Viktorin dhe shefi qeshi prapë me zë. Me bisht të syrit Silva hetoi fytyrën e Simon Dershës dhe k ë t ë h e r ë i u duk se krahas përhumbjes së l u m t u r në atë fytyrë pa një vezullim ironie. Pa thënë asgjë, qetësisht, si ata që përpiqen të mënj an oh en nga ndonjë vend midis r r ë m u j ë s , për të mos r ë n ë në sy, ai doli në çastin kur e qeshura e shefit bubulloi përsëri me tërë fuqinë. — Po ky, ç'ka kështu, që v ë r t i t e t në mëngjes si somnambul? — t h a Lida. — Ç'ia vë veshin, — ia bëri shefi. "* — Vërtet e kam, — vazhdoi Linda. — M'u duk pak i ç u d i t s h ëm me atë kostum blu të e r r ë t që s'e ka veshur k u r r ë . Apo jo, Silva? Silva bëri «po» me kokë. Shefi lëshoi një psherëtimë, sic bënte zakonisht pas t ë qeshurave të mëdha, dhe pas psherëtimës së tij në z y r ë ra qetësia. . 21 II Rrallëherë i qe d u k u r Silvës kaq i g i a t ë o r a r i z y r t a r. Qyshse në zyrë ra qetësia dhe gjer në m b a r im të o r a r it n u k ishin veçse dy orë e gjysmë, por që asaj iu dukën si të pafundme. Nuk ishte ditëlindja e vajzës që ia k r i - j o n t e një p a d u r im të tillë, por diçka tjetër, që as ajo v e të s 'e kishte të q a r t ë . Ishte diçka që kishte lidhje n d o s h ta me bisedat për kinezët, me mungesën e Gjergjit d h e me coperà kujtimesh, që kushedi pse atë dite i vinin valë- - v a l ë . Silva kishte vënë re se në jetën e njeriut ka d i te që j a n ë të afta të ndjellin kujtime, a s h t u sic ka të tilla, që j a n ë krejtësisht mospërfillëse ndaj tyre. E sotmja ishte një dite e llojit të pare. 22 Gjer në mbarim të o r a r i t shefi nuk lëvizi nga zyra, k ë s h t u që Ariani, i cili hapi një h e r ë përgjysmë derën, e mibylli përsëri pa h y r ë d h e t ë n j ë j t ë n gjë beri Simon Dersha, që vinte, sic duket, për të telefonuar. Më në fund erdhi ora dy. Në korridor dëgjoheshin hapa, zhurma çelësash nëpër dyer dhe ca zëra të s h k u j - desur. Shefi ishte zhytur në k»3l idnr iixts - f i 9 m srtG ?irrnëq-iei§ n ë a r ë ^ ïësss-ïn 'îëq ,ìf>'iioz ir. 43 Kush e sollt Doruntinën KAPITULLI I PARE Stresi ishte ende në shtrat, k u r iu duk se dëgjoi një t r o k i t j e te porta: tang, tang, tang. Shtrëngoi faqen fort pas nënkrejses, me shpresë se do ta mbyste trokitjen, por pas pak ajo u përsërit. Kush dreqin troket që pa gdhirë, tha me vete ankueshëm duke h e d h u r mbulesën. Ndërsa zbriste shkallët, te porta t r o k i t ë n për h e r ë të t r e t ë , por t a n i , nga ritmi i goditjes së dorezës metalike, Stresi e mori me mend se kush ishte përjashta. Ai hoqi llozin e h e k u r t dhe e hapi portën me n j ë t ë tërhequr. Pyetjen «ç'dreqin ke që më zgjon që pa gdhirë?», pavarësisht se 51 nuk e tha, ai e kishte në s y t ë e b u h a v i t u r dhe në k r e jt pamjen e t i j. — Ka ndodhur diçka, — shpejtoi të t h o s h t e n d i h m ë - si i t i j. Stresi vazhdonte ta shikonte në n j ë m ë n y r ë pyetëse, me sytë që dukej sikur thoshin: të s h o h im nëse ajo që ka ndodhur është e tillë, saqë ti duhet të vish e të më prishësh qetësinë që me natë. Po Stresi e dinte se në r a s t e të tilla ndihmësi i tij gabonte r r a l l ë dhe, sa h e rë që ishte matur t'i shfrynte në çastin e fundit, kishte qenë i detyruar të h i q t e d o r e prej zemërimit. Tani do të dëshironte që ndihmësi i tij të kishte gabuar v ë r t e t , në mënyrë, që të mund t'i s h f r y n t e si duhej. — E çfarë? — t h a a i . m ë në fund. Vështrimi i ndihmësit rrëshqiti n j ë grime mbi sytë e shefit të t i j , pastaj, si bëri një h a p përpara, r a p o r t o i: — Zonja plakë e Vranajve dhe e bija e saj, Dormitina, që ka m b ë r r i t u r mbrëmë natën, në r r e t h a n a k r e j - tësisht misterioze, janë të dyja në agoni, duke dhënë s h p i r t në s h t r a t. — D o r u n t i n a ? — ia bëri Stresi h u t u e s h ë m . — Si ë s h të e mundur? Ndihmësi mori frymë i lehtësuar: t r o k i t j a e tij ishte e përligjur plotësisht. — Si është e m u n d u r ? — përsëriti Stresi dhe fërkoi sytë, si për të h e q u r që andej një m b e t u r i n ë gjumi. Në t ë v ë r t e t ë kishte fjetur shumë keq. Madje s'i kishte që- Uuar ndonjëherë që pas një shërbimi të gjatë, dyjavor, n a t a e p a r e në shtëpi të ishte kaq e mundimshme. Jo gjumë, por një a n k t h i v ë r t e t ë . — Si është e m u n d u r , — t ha për të t r e t e n here. — Ajo është m a r t u a r aq larg, sa në asnjë zi të familjes s'ka a r d h u r dot. — Pikërisht, — tha ndihmësi. — J u a t h a s h ë : ka m b ë - r r i t u r mbrémë në r r e t h a n a krejtësisht misterioze. — E pastaj? — E pra, janë të dyja të s h t r i r a në s h t r a t , në agoni. — Çudi! Ka goditje, k r i m? Ndihmësi tundi kokën. 52 — S'e besoj. Është më tepër një çështje tronditjeje. — Ti i pe? — Po. Flasin gati p ë r ç a r t të dyja. Nëna e pyet: kush të solli, moj vajzë? Ajo i përgjigjet: Vëllai, Kostandini. — Kostandini? Po ai ka t r e vjet që ka vdekur, bashkë me t ë r ë vëllezërit e tjerë. — P i k ë r i s h t këtë i t h o t ë e ëma, sic më treguan gratë i'qinje, që u rrinë te koka. Por vajza ngul këmbë që m b r ë - më vonë, pak kohë pas mesnate, ka ardhur pikërisht me të. — Çudi, — t h a Stresi, kurse me v e t e ia b ë r i : e t m e r r - shme. Ata qëndruan një copë h e r ë pa folur përballë njëri- - t j e t r i t , gjersa Stresi, ngaqë ndjeu ftohtë, u k u j t u a se ishte i paveshur. — P r i t m ë pak, — t h a ai dhe hyri brenda. Që brenda u dëgjua zëri i përgjumur i së shoqes që pyeste «Ç'është, Stres?» dl.e fjalët e përgfigjes së t i j, që n u k dalloheshin. Doli pas pak i veshur me uniformen è kapitenit të krahinës, e cila ia t r e g o n te edhe më të gjatë e më të ngushtë t r u p i n. — Shkojmë atje, — tha. Një copë r r u g ë e bënë pa folur. Ca fletëza trëndafili t ë bardhë të rëna p ë r p a r a një porte, iu dukën Stresit sê mund ta ndihmonin t ë k u j t o n t e një copëz ë n d r r e që, për çudi, e kishte pare midis atij gjumi të t u r b u l l t. — Ë s h t ë diçka gjithsesi e jashtëzakonshme, — tha ai. — P o t h u a j s e e pabesueshme, — ia ktheu ndihmësi. — Në fillim, të t h em të drejtën, gati sa s'të besova. — E mora me mend. Dhe në të v ë r t e t ë s'është për t 'u besuar.Është vërtet një enigmë. — Më tepër se një enigmë, — t h a Stresi. — Sa më tepër që e mendon, aq më e pakapshme të duket. — G j i t h ë puna është të gjendet se si pati mundësi t ë vinte Doruntina, — t h a ndihmësi. , - Si? .— Kyçi i énigmes është të gjendet se si erdhi Doruntina, rne ç'njeri, apo, më mire, me ç'mënyrë. 53 — Me ç'njeri, — përsëriti Stresi, — me ç ' m ë n y r ë . .. Është e qartë që ajo nuk thotë të v ë r t e t ë n. — Tri h e r ë e pyeta se si erdhi, por ajo nuk j e p te shpjegime. Diçka fshihte. — E dinte që krejt vëllezërit e saj, bashkë me Kostandinin, kishin v d e k u r ? — pyeti Stresi. — S'di ç'të them. Besoj se jo. — Ka mundësi të mos e dinte, — t h a Stresi. — Ajo është martuar aq larg, saqë qysh nga d i t a e dasmës nuk ka a r d h u r dot a s n j ë h e r ë në shtëpi. Kjo është h e r a e p a re që vjen, me sa di une. — Fakti që s ' e r d h i as në zinë e t m e r r s h m e të n ë n të vëllezërve, do të t h o t ë se nuk e d i n t e m y n x y r ë n , — t ha ndihmësi. — Zonja plakë ankohej shpesh që vajza u m a r - t u a aq larg dhe që në k ë t ë d i t e t ë zezë n u k i u gjet pranë. — Pyjet e Bohemisë, ku ajo është m a r t u a r , janë t e për larg, — t h a Stresi. — Së paku dy j a v ë r r u g ë që kën*- dej, në mos më tepër. — Në mos më tepër, — përsëriti ndihmësi. — Është pothuajse zemra e Evropës. Ndanë udhës Stresit i zunë s y t ë prapë fletëza të bardha trëndafilash, thuase një dore e p a d u k s h m e i kis h t e shkundur gjatë natës. — Sidoqoftë me dikë erdhi që a n d e j , — t h a ai. — Po me kë? Natyrisht që nëna, a s h t u si ne, nuk e beson atë që t h o t ë vajza, se e r d h i me të v d e k u r i n. — Po perse do ta fshihte n j e r i u n që e solli? — S'e marr dot me mend. Është tepër e n g a t ë r r u a r. Përsëri një copë r r u g ë e bënë pa folur. Ajri i vjesht ë s ishte i ftohtë. Ca s o r r a fluturonin ultazi duke k r o k ë - l l i t u r . Stresi i ndoqi me sy një copë h e r ë. — Do të kemi shi, — t h a ai. — K u r s o r r a t k r r o k a s in kështu, do të t h o t ë se u dhembin veshët nga afrimi i s h i u t . Ndihmësi vështroi andej, por n u k tha asgjë. — P a k . m ë p a r e diçka the për t r o n d i t j e n që ka s h k a k - t u a r agoninë e të dyjave, — t h a Stresi. — Po, — u përgjigj ndihmësi, — d u h e t të k e t ë q e në 54 një tronditje e madhe (ai e shmangu fjalën «e tmerrshme », sepse shefi i kishte bërë vërejtje që e përdorte a t ë vend e pa vend). — P ë r d e r i s a s'ka dhe s'ka se si të k e t ë shenja goditjeje, sic do ta shihni edhe vetë, agoninë e të dyjave e ka s h k a k t u a r një tronditje e pazakontë. — Mendon se nëna ka b ë r ë p a p r i t u r një zbulim të tmerrshëm? — pyeti Stresi. Ndihmësi i nguli sytë. Vetë i përdor f jalët si të ketë qejf, mendoi vetëtimthi, kurse të tjerëve ua zë në grykë. —Një zbulim i nënës? — t h a ai. — Më tepër do të b e - soja se të dyja, në të njëjtën kohë, bënë nga një zbulim t ë tmerrshëm, sic t h a t ë ju. Duke vazhduar të këmbenin mendime për t r o n d i t jen që nëna dhe e bija i kishin s h k a k t u a r n j ë r a - t j e t r ë s, (për shkak të punës së përditshme fjalët e Stresit dhe të ndihmësit të tij i afroheshin p ë r h e r ë e më tepër stilit të n j ë raporti hetimor), a t a të dy r i n d ë r t u a n pak a shumë skenën që mund të k i s h t e ndodhur në mesnatë. Porta e shtëpisë së vjetër kishte trokëllitur në një orë të pazakonshme dhe në pyetjen e zonjës plakë «kush është», që j a s h t ë ishte dëgjuar zëri: «Jam Doruntina». Duke ecur d r e j t portes për ta hapur, krejt e h u t u a r nga e p a p r i t u r a, pa e besuar aspak se po dëgjon zërin e vajzës së vet, plaka, s i për të hequr dyshimin, pyet «po kush të solli?». Sepse ka t r e vjet që ajo e p r ê t vajzën t'i vijë për t ' i u gjendur pranë në fatkeqësi dhe vajza s'vjen e s'vjen. Që jas h t ë Doruntina i përgjigjet: «Më solli im velia, Kostandini ». Këtu plaka ka m a r r ë goditjen e pare. Ka mundësi që ajo, me gjithë tronditjen, të k e t ë pasur fuqi t'i thoshte së bijës: Ç'flet kështu, Kostandini, bashkë me vëllezërit, kanë t r e vjet që t r e t e n nën dhé. Tani është r a - dha e Doruntinës për t ' u t r o n d i t u r . Në qoftë se ajo k u j - ton se ka a r d h u r vërtet me Kostandinin, t r o n d i t j a është e dyfishtë: nga njëra anë, m e r r vesh se Kostandini bas h k ë me vëllezërit e saj kanë vdekur, nga a n a t j e t ë r , kupton se paska udhëtuar me një fantazmë. Ndërkaq nëna plakë gjen aq fuqi sa për të h a p u r portën, me një shpresë të fundit se nuk i dëgjoi mire fjalët e vajzës apo që i 55 bënë veshët, ose që, në fund të fundit, s'ishte D o r u n t i na ajo që trokiste te porta. Të njëjtën s h p r e s ë p'ati ndoshta edhe D o r u n t i n a përjashta. Mirëpo porta u hap, ato i p ë r - s ë r i t ë n n j ë r a - t j e t r ë s po ato fjalë dhe k ë s h t u t r o n d i t j a e të dyjave erdhi e u bë vdekjeprurëse. — E megjithatë e gjithë kjo pak është e besueshme, — t h a Sïresi. — A s h t u t h em edhe une, — tha ndihmësi, — veç një gjë ë s h t ë e v ë r t e t ë : fakti që a t o të dyja ndodhen në agoni, t r e g o n se diçka ka ndodhur midis t y r e. — Diçka ka ndodhur, — p ë r s ë r i t i Stresi. — N a t y r i s ht që diçka ka ndodhur, por eja merre vesh. Një r r ë f im , i t m e r r s h ëm nga a n a e së bijës, pra një zbulim po aq i t m e r r s h ëm për n ë n ë n . . . ose. . . — Ja shtëpia, — t h a ndihmësi, — n d o s h t a diçka do të m a r r im vesh. Shtëpia e madhe dhe e zymtë u shfaq që larg në mbarimin e një fushëtire. Toka e lagësht ishte plot me gjethe të verdha gjer atje. Shtëpia, që k i s h t e qenë dikur nga më të mëdhatë e më të rëndësishmet e principatës, r r e z a t o n t e tani që larg braktisjen dhe zinë. Shumica e k a n a t e v e t ë kateve të sipërme ishin të mbyllura, strehët vende-vende të dëmtuara dhe t r u a l l i përpara saj, me a t a d r u r ë të v j e t ë r pak të p j e r r ë t e gjithë myshk, ishte krejtësisht i s h k r e t ë. S t r e s i t iu k u j t u a varrimi i nëntë vëllezërve V r a n a j, t r e vjet më pare. Fatkeqësi kishin n d o d h u r përherë, n j ë r a më e r e n d e se t j e t r a dhe nganjëherë t ë tilla, s a q ë dukej se prej kujtimit t ë t y r e mund të t ë s h p ë t o n t e v e t ëm çmenduria, por një gjëmë e tillë, n ë n t ë arkivqle djemsh nga një shtëpi brenda një jave, s'mbahej mend në asnjë brez njerëzor. Dhe gjithçka kishte ndodhur pesë javë pas dasmës m a d h ë s h t o r e t ë vajzës së vetme të shtëpisë, Dor u n t i n ë s . Kishte sulmuar p a p r i t u r një u s h t r i normande dhe të nëntë vëllezërit qenë nisur për në luftë. Shumë vëllezër nga një familje qenë nisur p ë r h e r ë në luftëra edhe më të mëdha e më të përgjakshme. Por a s n j ë h e rë s'kishte ndodhur që të v r i t e s h i n qoftë edhe gjysma e tyr e . Mirëpo ushtria a r m i k e paskësh qenë k ë t ë h e r ë t j e t ë r - 56 lloj. Ishte një ushtri e sëmurë nga murtaja, kështu që g j i t h ë ata që morën pjesë në të, f i t i m t a r ë e të mundur, vdiqën njëlloj, disa gjatë betejës, disa pas mbarimit të s a j . Shumë shtëpi ranë në zi me dy, tri e disa h e r ë k a - t ë r vdekje, por me nëntë vdekje ishte vetëm njëra: s h t ë p i a e Vranajve. V a r r im më i madh s'mbahej mend ndonjëherë. Erdhën gjithë kontët e baronet e principatës, e r d h i vetë princi, madje edhe k o n t ë e dukë n g a princ i p a t a t fqinje. S t r e s i t i kujtoheshin mire të gjitha dhe mbi të gjit h a i kujtohej pëshpërima e p ë r g j i t h s h m e : si nuk iu gjend p r a n ë së ëmës, në këto dite t ë zeza, vajza e vetme, Dor u n t i n a ! Sepse ajo ishte e vetmja që s'e kishte m a r rë vesh mynxyrën. Stresi psherëtiu. Sa shpejt kishin kaluar k ë t a tre vjet. P o r t a e madhe me k a n a t e t e drunjta, të k a l b u r a në d y - t r i vende, ishte gjysmë e h a p u r . Ata kaluan njëri pas t j e t r i t përmes oborrit, Stresi p ë r p a r a dhe ndihmësi i tij pas, dhe hynë në shtëpi, nga brendësia e së cilës visnin ca pëshpërima e zhurma të lehta. Dy-tri gra të s h k u a ra në mosnë, me sa duket nga s h t ë p i t ë fqinje, i v ë s h t r u an dy të p o r s a a r d h u r i t me ca sy pyetës. — Ku janë ato? — pyeti Stresi. Njëra nga g r a t ë bëri me kokë në d r e j t im të një der e . Stresi hyri i pari në një k t h i n ë t ë gjerë, pak t ë n d r i - çuar, ku gjëja e pare që b i n t e në sy i s h i n dy k r e v a t e të mëdha, në të dyja anët e k u n d ë r t a të kthinës. P r a n ë çdo krevati, me sy të ngulur përpara, r r i n t e nga n j ë grua. Ikonat në mure dhe dy shandanë t ë mëdhenj bakri mbi oxhakun e pandezur prej kohësh i jepnin një përndritje t ë fundit zymtisë së dhomës. Njëra prej grave k t h e u kokën nga të p o r s a a r d h u r i t . Stresi qëndroi një grime në vend, pastaj i bëri shenjë gruas të afrohej. — Ku është s h t r i r ë nëna? — pyeti me zë të ulët. Gruaja tregoi me sy njërin nga k r e v a t e t. — Dhe tani na lini pak vetëm, — t h a Stresi. Gruaja hapi gojën, sic duket, për të k u n d ë r s h t u a r , por, k u r pa uniformen e Stresit, n u k tha asgjë. Ajo shkoi te shoqja 57 e saj, që ishte fare plakë dhe të dyja dolën heshturazi nga dhoma. Duke ecur me kujdes për të mos bërë zhurmë, S t r e si iu afrua k r e v a t i t ku ishte s h t r i r ë plaka. Koka e saj ishte mbështjellë me një kapuç të bardhë. — Zonjë, — i foli me zë të ulët, — Zonja Même, — (Kështu e t h ë r r i s n i n zakonisht, qysh nga vdekja e djemve). — J am Stresi, më njihni? Ajo hapi sytë. Ata dukeshin të ftohtë nga t m e r r i e nga zia. Një copë h e r ë ai e duroi v ë s h t r i m i n e saj, p a s t a j , duke a f r u a r kokën edhe më te n ë n k r e j s a e bardhë, pëshpëriti : — Si jeni, Zonja Même? Shenja që bëri ajo me sy, ishte e pakuptueshme. — D o r u n t i n a ka a r d h u r mbrëmë? — pyeti Stresi. E s h t r i r a bëri -«po»- me sy. Pastaj s y t ë e saj vazhd u a n ta v ë s h t r o n i n drejt Stresin, sikur k ë r k o n i n diçka prej tij. Stresi qëndroi ca caste në mëdyshje. — Po si ndodhi? — pyeti ai fare ultazi. — Kush e solli? Plaka mbuloi sytë me njërën dore dhe nga një lëvizje e kokës u kuptua se humbi ndjenjat. Stresi i kapi d o r ë n dhe me vështirësi i gjeti pulsin. Ai punonte. — T h i r r e njërën nga gratë, — i t h a S t r e s i me zë fare t ë ulët ndihmësit. Tjetri doli dhe u k t h y e pas pak bashkë me një grua. Stresi e la d o r ë n e plakës d h e me po a ta h a p a të kujdesshëm iu afrua k r e v a t i t ku ishte s h t r i rë Doruntina. Tani i dalloi flokët e saj të v e r d h ë mbi n ë n - krejse. Në zemër ndjeu një sëmbim, por ai r r i n t e disi mënjanë, i papërzier me ngjarjen që porsa kishte ndodhur. Ishte një s ë m b im i vjetër, që k i s h t e l i d h j e me dasmën e saj, tre vjet më pare, a t ë h e r ë kur ai, Stresi, në çastin që ajo po largohej hipur mbi kalin e b a r d h ë të nusërisë, midis k a r v a n i t t ë krüshqve, k i s h t e ndier një p i - k ë l l im t ë tillë në zemër, saqë gati k i s h t e p y e t u r veten me zë: po ç'kam k ë s h t u ? Ishin të g j i t h ë disi të pikëlluar, dhe jo vetëm nëna e vëllezërit, por krejt gjindja, sepse ajo 58 ishte e para vajzë që martohej kaq larg, mirëpo pikëllimi i S t r e s i t ishte i një n a t y r e të veçantë. Dhe në a t o cast e që ajo po ikte, ai befas e kishte k u p t u a r se ajo ndjenjë e ëmbël, që kishte pasur kohët e fundit për të s'kishte qenë veçse d a s h u r i . Por ajo k i s h t e qenë n j ë dash uri t j e - t ë r l l o j , e holluar si mjegulla, mbi një h a p ë s i r ë të paniate, e padendësuar asnjëherë, e f r e n u a r prej tij qetësisht. I s h t e si vesa e mëngjesit, kishte r ë n ë vetëm minutât e para të zgjimit dhe pastaj, në orët e tjera të dites dhe të natës qe tërhequr gjithmonë. Dhe i vermi çast kur ajo mjegull kaltëroshe qe p ë r p j e k u r të dendësohej e t ë krijonte n j ë re, ishte çasti i ikjes së saj. Por ai k i s h te qenë çast i 'shkurtër, që ishte h a r r u a r shpejt. Në këmbë, përpara s h t r a t i t t ë s a j , Stresi vështroi një copë herë fytyrën e Doruntinës. Ishte po aq e bukur si a t ë h e r ë , në mos më tepër, me atë vijën e buzëve që ia bënte ato të rënda dhe të lehta njëkohësisht. — Doruntinë, — i foli ai me zë fare të ulët. Ajo hapi sytë, në të cilët kishte një zbrazëti që s'po mbushej dot me asgjë. Stresi u m u n d u a t'i buzëqeshte. — Doruntinë, — i foli përsëri, — m i r e se erdhe! Ajo vazhdonte ta s h i k o n t e ngultazi. — Si e ndien veten? — tha Stresi ngadalë dhe, pa e d i t u r as v e t ë pse, i zuri dorën. Dora e saj ishte e n g r o h - të valë. — Doruntinë, — vazhdoi ai më zë fare të ulët, — t i ke m b ë r r i t u r mbrëmë pas mesnate, apo jo? Ajo bëri një «po» me sy. Stresi deshi ta shtynte edhe pak pyetjen që e mundonte, por ajo i doli v e t v e t i u: — Po kush të solli? v Sytë e saj mbetën të palëvizshëm nën vështrimin e t i j . — Kush të solli, Doruntinë? — p ë r s ë r i t i ai. Ajo nuk ia h i q t e sytë, me atë boshësi të pashpresë n ë mes. — Ti i t h e nënës se të solli yt velia, Kostandini, apo jo? Ajo bëri p r a p ë «po» me sy. Stresi u përpoq të gjen- 59 t e s h e n j a t e çmendurisë në sytë e saj, por ata, si e d he më pare, ishin të zbrazur nga gjithçka. — Po ti n d ë r k a q besoj se e ke m a r r ë vesh që yt v e l ia ka t r e vjet që s'është më, — t h a Stresi me po a t ë zë t ë s h u a r . Lotët, p ë r p a r a se t'i s h i h t e te ajo, i n d j e u b r e n da, v ê t e s . Ishin ca lot tjetërlloj, gjysmë të dukshëm, gjysmë të prekshëm. Nën atë lotëri fytyra e saj u bë e d he më e largët. Ç'më gjeti kështu, dukej sikur thoshin tani s y t ë e saj. Pse s'më besoni... Stresi ktheu kokën ngadalë nga ndihmësi i tij dhe nga gruaja tjetër që po r r i n i n p r a n ë sh t r a tit të zonjës plakë dhe u bëri shenjë të dilnin. Ai u përkul p r a p ë mbi g r u a n e re dhe i lëmoi dorën. — Po si erdhe, Doruntinë? Si e bere gjithë këtë udhë t ë gjatë? S y t ë e saj, të zmadhuar j a s h t ë mase, diçka përpiqej t'i mbushte. Pas një ore Stresi doli. Ai i s h t e pak i zbehtë në fyt y r ë dhe, pa k t h y e r kokën e pa i thënë asgjë askujt, eci d r e j t portes së jashme. Ndihmësi i ra pas. Dy-tri h e rë u mat t a pyeste nëse pohoi ndonjë gjë Doruntina, por n uk guxoi. Kur po kalonin të dy ndanë kishës, u duk sikur S t r e s i donte të kthehej te varreza, por në çastin e fundit ndërroi mendje. Ndërsa ecnin në rrugë, ndihmësi n d i e n t e nga t ë gjit h a anët vështrimet k u r e s h t a r e të njerëzve. — Çështja n u k është e thjeshtë, — t h a Stresi, pa e v ë s h t r u a r ndihmësin. — Parashikoj që ajo të p ë r h a p et 60 e të bëjë bujë, prandaj për çdo rast më d u h e t t'i bëj një raport kancelerisë së princit. «E quaj të nevojshme t ' ju vë në dijeni në lidhje me n g j a r j e n që ka ndodhur duke u gdhirë 11 tetori i këtij viti në shtëpinë bujare të Vranajve, ngjarje e cila mund t ë ketë pasoja të paparashikuara. - , Në mëngjesin e l l tetorit, zonja plakë e Vranajve, që, sic dihet, jeton e vetme pas vdekjes në luftë të n ë n të djemve të saj, u gjet në një gjendje t r o n d i t j e j e n e r v o r e, bashkë me të bijën, Doruntinën, e cila, sipas pohimeve t ë saj, ka mbërritur aty nga mesnata, e sjellë prej të v ë llait, Kostandinit, i vdekur edhe ky para t r e vjetësh, si vëllezërit e tjerë. Pasi shkova në vendin e ngjarjes dhe u përpoqà të fias me të dy gratë fatkeqe, erdha në përfundim se asn j ë r a prej tyre nuk jep shenja çmendurie, megjithëse ajo ;që pohojnë ato d r e j t p ë r d r e j t apo t ë r t h o r a z i , është gjithsesi e ë r r ë t dhe e pabesueshme. Këtu duhet nënvizuar se të dyja ndodhen ende nën goditjen e forte që i kanë s h k a k t u a r n j ë r a - t j e t r ë s , vajza duke i t h ë n ë së ëmës se e solli vëllai, Kostandini, dhe nëna, duke i dhënë njoftimin së bijës se Kostandini, bashkë me gjithë vëllezërit, prej kohësh s'janë më në këtë bote. U përpoqa të m e r r em vesh me D o r u n t i n ë n dhe ajo që tregoi midis turbullirës, ishte pak a shumë kjo: Në mbrëmjen e një prej ditëve të fundit (ditën e s a k t ë nuk e mbante mend kurrsesi), në qytetin e vogël t ë Evropës Qendrore, ku j e t o n t e me të shoqin pas martesës, e lajmëruan se e k ë r k o n t e një s h t e g t a r i panjohur. Pasi doli nga shtëpia, ajo pa përjashta të p o r s a a r d h u r in h i p u r mbi kalë, i cili iu duk si Kostandini, megjithëse mezi njihej ngaqë ishte krejt i pluhurosur nga r r u g a e gjatë. Por, kur s h t e g t a r i që nga maja e kalit i t h a se isht e Kostandini, që kishte a r d h u r për ta m a r r e e për ta 61 çuar tek e ëma, sipas premtimit që kishte b ë r ë p ë r p a ra dasmës së s a j , asaj i iku çdo dyshim. (Këtu duhet k u j t u - ar zhurma e madhe që u bë në a t ë kohë për fejesën e Doruntinës në një vend aq të largët, k u n d ë r s h t i m i i vëllezërve të t j e r ë e sidomos i nënës, që nuk d o n t e ta j e p te vajzën aq larg, këmbëngulja e Kostandinit që kjo fejes ë të bëhej dhe më në fund premtimi dhe besa e tij se do të "ishte ai që do f i a sillte nënës të motrën, sa h e rë që ajo të k i s h t e n e v o j ë për të.) Sipas pohimit të Doruntinës, asaj iu d u k gjithsesi e çuditshme sjellja e të vëllait, i cili as nuk zbriti nga kali, as pranoi të h y n t e në shtëpi, por nguli këmbë që ajo të nisej sa më p a r e me të, madje, kur ajo e pyeti s e perse duhej të v e n t e me kaq ngut dhe, në qoftë se v e n t e për të mire, të vishte r r o b a t e festes, në qoftë se v e n t e për fatkeqësi, të v i s h t e r r o b a t e zisë, ai, pa i d h ë - në shpjegime i t h a : Eja kështu sic je. E gjithë kjo i s h te e p a n a t y r s h m e dhe kundër çdo rregulli të mirësjelljes, por ajo, e djegur nga malli, sic qe këta t r e vjet larg v e n d i t dhe njerëzve të saj («ishte një vermi e tillë atje që s ' t h u h e t dot», j a n ë fjalët e saj), nuk e bëri të gjatë, i la t ë shoqit një pusullë dhe hipi në vithet e kalit, pas të vëllait. Gjithmonë sipas pohimit të saj, udhëtimi vazhdoi gjatë, megjithëse ajo nuk ishte në gjendje të sakiësonte kohën. Tha se m b a n t e mend vetëm një n a t ë që s ' k i s h te t ë m b a r u a r dhe s h u m ë yje që vraponin tufa-tufa n ë p ër qiell, por kjo pamje mund të j e t ë s h k a k t u a r nga r e n d ja e kalit, shoqëruar me d r e m i t j e n e h e r ë p a s h e r s h m e të s a j . Këtu ë s h t ë me interes t ë vërehet s e ajo s'mban mend t ë k e t ë u d h ë t u a r d i t ë n . Kjo ide asaj mund fi jetë s h k a k t u a r nga dy a r s y e : ose ka d r e m i t u r , a ka fjetur gjatë ecjes ditën, kështu që s'mban mend asgjë, ose ndaj të g d h i r ë kanë p u s h u a r dhe kanë fjetur të dy, duke p r i t ur t ë bjerë nata, për të vazhduar udhëtimin. Nga kjo h a - mendje e fundit del qartë se s h t e g t a r i ka d a s h u r të u d h ë t o j ë vetëm natën. Kjo ka bërë që në mendjen e Doruntinës, e cila ka qenë, veç të tjerash, mjaft e l o d h ur 62 dhe e tronditur, dhjetë ose pesëmbëdhjetë ditët dhe rietet e udhëtimit, (sa ç'është përafërsisht largësia e Bohemisë), të shndërrohen në një natë të gjatë e të pafundme rendjeje. Ny* . » Gjatë ecjes, duke qenë fare p r a n ë s h t e g t a r i t , ajo ka vënë re fare m i r e se leshrat e tij ishin më tepër se me pluhur, ato ishin gjithë balte dhe nga supet i vinte një e r ë dheu të lagësht. Dy-tri h e r ë e ka pyetur për k ë të gjë, por ai i është përgjigjur se udhës e kishte zënë disa h e r ë shiu, k ë s h t u që p l u h u r i i lagur i qe s h n d ë r r u ar në t h ë r r i m e balte mbi t r u p d h e mbi leshra. Kur më në fund, në mesnatën e 11 tetorit, i panjoh u r ï , (le ta quajmë kështu atë që motra e mori për të vëllanë e saj), mbërriti bashkë me Doruntinën p r a në s h t ë p i s ë së Zonjës Meme, ai e ndaloi kalin, i t h a asaj të zbriste e të shkonte në shtëpi, ndërsa ai vetë do të vonohej pak, sepse kishte një p u n ë te kisha. Pa p r i t u r përgjigjen e s a j , ai eci në d r e j t im të kishës d h e të varrezës, n d ë r s a ajo e përshkoi gati me vrap r r u g ë n gjer te porta e shtëpisë dhe t r o k i t i . Që nga brenda zonja plakë pyeti kush ishte, dhe, kur vajza i tha se ishte D o r u n t i n a dhe se e kishte sjellë Kostandini dhe nëna iu përgjigj se Kostandini kishte tre vjet i vdekur, ato pësuan të dyja t r o n d i t j e n që i bëri të zënë s h t r a t i n , ku ndodhen akoma tani. E gjithë kjo histori, e cila d u h e t pohuar se është t e për e errët, ka dy mundësi shpjegimi: ose dikush, për n j ë a r s y e ose një tjetër, e ka m a s h t r u a r Doruntinën, d u ke u p a r a q i t u r te ajo si vëllai, Kostandini, për ta mar r e me vete, ose Doruntina vetë, për një arsye ose një t j e t ë r , nuk tregon të v ë r t e t ë n dhe e fsheh mënyrën se si ka a r d h u r , apo njeri un që e ka sjellë. E quajta të nevojshme t ' j u bëj një r a p o r t pak a s h u më të hollësishëm për ngjarjen, për a r s y e n e t h j e s h t ë se kemi t ë bëjmë me një nga familjet më t ë mëdha t ë p r i n - cipatës dhe, veç kësaj, ngjarja është e tillë, që mund të s h k a k t o j ë t u r b u l l i r a s h p i r t ë r o r e te njerëzit. Kapiteni Stres.» 63 Si e nënshkroi r a p o r t i n , Stresi vështroi një copë h e rë, me ca sy të përhumbur, shkrimin e tij të pjerrët. Dy- - t r i herë kapi pendën d h e u mat të përkulej mbi letrën, për t ë s h t u a r , për t ë h e q u r , apo ndoshta për t ë n d r e q ur diçka, por, sa h e r ë që deshi ta bënte këtë, dora, bashkë me pendën, i n g r i u në ajër d h e ai e la më në fund d o r ë - s h k r i m i n a s h t u sic ishte. ; U ngrit ngadalë nga tryeza, e futi r a p o r t i n në një zarf, e vulosi dhe t h i r r i korrierin. P a s t a j , kur k o r r i e ri u nis, e ndoqi me sy n j ë copë herë që pas d r i t a r e s . Qëndroi a s h t u gjatë, n d ë r s a ndiente dhembjen e kokës, që sa vente i shtohej. Një grumbull hamendjesh p ë r p i q e - s h i n të dyndeshin, si nëpër n j ë porte t ë n g u s h t ë , në t r u - r i n e t i j . Ai fërkoi ballin me dore si për të p e n g u a r r r j e - dhën e tyre. Perse ta b ë n t e k ë t ë një shtegtar i panjoh u r ? Dhe në qoftë se n u k ishte kjo, në qoftë se n u k isht e fjala për një m a s h t r u e s , a t ë h e r ë p y e t j a ishte akoma më e v ë s h t i r ë : ç'fshihte valle D o r u n t i n a ? Ai u v ë r t i t n jë copë h e r ë nëpër z y r ë d h e , sa herë që i afrohej d r i t a r e s, v ë s h t r o n t e shpinën e k o r r i e r i t , që sa v e n t e zvogëlohej, në udhën midis plepave të zhveshur. E s i k u r t ë mos të j e t ë as e para, as e dyta, tha me v e t e p a p r i t u r , s i k u r të j e t ë diçka tjetër, që mendja është v ë s h t i r ë t ë ta r r o k ë? Stresi qëndroi një hop në vend, me s h i k i m i n t ë n g u - l u r në dysheme, pastaj u d r e j t u a nga dera, zbriti me shpejtësi snkallët dhe, duke i t h i r r u r që nga k o r r i d o ri ndihmësit t ë vet, doli në r r u g ë. — Të shkojmë te kisha, — i t h a n d i h m ë s i t , k u r n d j eu h a p a t dhe frymëmarrjen e tij të s h p e s h u a r , pas shpinës së vet. — Të inspektojmë varrin e Kostandinit. — Ju ka shkuar m i r e ndër mend, — t h a ndihmësi. — Në fund të fundit, e gjithë historia m b ë s h t e t e t në n g r i t j e n e dikujt nga v a r r i. — As që më shkon mendja për një marrëzi të tillë, — t h a Stresi. — E k a m për t j e t ë r gjë. Hapat e tij sa vente bëheshin më të gjatë, n d ë r sa me vete ai t h o s h t e : perse e mora kaq për zemër k ë të p u n ë ? Në të v ë r t e t ë s'kishte ndodhur as vrasje, as k r im CA dhe asgjë tjetër e kësaj natyre, për të cilën ai, si kap i t e n i krahinës, të mbante përgjegjësi. Edhe pak më pare, në kohën që s h k r u a n t e raportin, dy-tri h e r ë kisht e m e n d u a r : mos po n g u t e j të s h q e t ë s o n t e k a n c e l e r i n ë e p r i n c i t me diçka të panevojshme? Megjithatë një zë i b r e n d s h ëm i t h o s h t e se s ' i s h t e a s h t u . Dhe po ai zë i p ë r - s ë r i s t e se kishte ndodhur diçka e madhe, përtej vrasjes dhe krimit, diçka përpara së cilës gjithë vrasjet dhe krimet d u k e s h i n si b a n a l i t e t e të vogla. Kisha e vogël, me kullën e kambanores të r i p a r u ar rishtazi, ishte tani fare pranë, po Stresi ndërroi p a p r i t ur r r u g ë d h e u fut në varrezë, jo nga porta e h e k u r t , që lidhej me oborrin e kishës, por nga një portez e vogël d r u - r i , që mezi binte në sy. Ai s'kishte qenë prej kohësh në v a r r e z ë . d h e mezi orientohej. — Këndej, — tha ndihmësi, që v i n t e pas,— v a r r e t e djemve të Vranajve duhet të jenë këndej. S t r e s i u kthye dhe eci pas t i j . Dheu v e n d e - v e n de ishte i shkrifët. Nga konizmat e vogla gjysmë të nxira, me dyllin e qirinjve të n g r i r ë të pikuar anash, vinte një p i k ë l l im i qetë. Një pjesë e v a r r e v e kishin zënë myshk. Në verë këtu duhet të j e t ë freskët, mendoi Stresi. Ndihmësi i tij ishte larguar tani mjaft, duke k t h y er kokën h e r ë në njërin drejtim, h e r ë në tjetrin, midis var r e v e . Stresi u përkul për të d r e j t u a r n j ë kryq të anuar, por ai ishte i rende dhe e la sakaq e eci më tej. Ndihmësi ia b ë n t e me shenjë që nga larg: i gjeta më në fund. S t r e s i u afrua. Varret ishin vendosur rresht, të bër a nga i njëjti gur i zi dhe me të njëjtën forme, që të k u j - t o n t e diçka midis kryqit, shpatës apo n j e r i u t të r r ë z u ar p ë r d h e me krahë hapur. Secili varr k i s h t e t e koka vendin e gërryer për konizmën e qirinjtë dhe nën të emr i n e të vdekurit. — Ja varri i t i j , — t h a ndihmësi, me një zë të s h u a r. Stresi n g r i t i kokën dhe pa se ai i s h t e zverdhur në fytyr ë . — Ç'ke kështu? > - 2 65 Ndihmësi tregoi me dore varrin. — Shikoni me kujdes, — t h a ai. — G u r ë t k a n ë lëvizur. — V ë r t e t ? — ia bëri Stresi, duke u p ë r k u l u r për të p a r e më m i r e në d r e j t i m i n që po i t r e g o n t e ndihmësi. Ai vështroi me kujdes një copë h e r ë t ë g j a t ë , pastaj d r e j - toi t r u p i n . — Me të vërtetë, ka njëfarë lëvizjeje. — A s ' j u a t h a s h ë ? — ia bëri ndihmësi, në z ë r i n e të cilit përzihej kënaqësia që shefi ra në një mendje me t ë me një d r i t h ë r i m ë të re frike. — M e g j i t h a t ë kjo s'do të thotë asgjë, — t h a Stresi. Ndihmësi k t h e u kokën me habi. Sytë e tij dukej s i k u r thoshin: n a t y r i s h t që një shef d u h e t ta ruajë d i - n j i t e t i n në çfarëdo lloj gjendjeje, por ka ca caste kur h a r r o h e n grada dhe detyra dhe gjithçka. — Kjo s'do të thotë asgjë; — p ë r s ë r i t i Stresi. — E para, sepse gurët mund të j e n ë anuar vetë, sic ndodh me shumicën e v a r r e v e pas njëfarë kohe. E dyta, se edhe s i k u r të pranojmë që a t a i ka lëvizur dikush, ky dikush mund të k e t ë qenë shtegtari i panjohur, i cili, para se të j e t ë nisur për të k r y e r mashtrimin, i ka lëvizur gurët, për ta b ë r ë t ë besueshme daljen e të v d e k u r i t nga v a r r i. Ndihmësi e dëgjonte me gojë hapur. Ai u mat të t h o s h t e diçka, ndoshta një fjalë k u n d ë r s h t i m i , por S t r e si n u k e la. — Ose ka më t e p ë r mundësi që k ë t ë gjë ta k e t ë b ë rë pasi ka l ë n ë D o r u n t i n ë n p r a n ë shtëpisë, — vazhdoi ai. — Ka të n g j a r ë që, pasi u nda prej saj, erdhi gjer këtu, lëvizi gurët e v a r r i t dhe pastaj iku në p u n ë të t i j. I lodhur, Stresi vështroi s h t r i r j e n e fushës, sikur të k ë r k o n t e t ë gjente në t ë d r e j t i m i n që k i s h t e m a r r ë i panjohuri. Që këndej dukej shtëpia t r i k a t ë s h e e Vranajve, n j ë pjesë e k a t u n d i t dhe r r u g a e madhe që t r e t e j në l a r gasi. Në a t ë shesh të h a p ë t midis kishës dhe shtëpisë së zymtë k i s h t e ndodhur ngjarja misterioze e n a t ë s së 11 t e - t o r i t . Ti ik p ë r p a r a , se une k a m një p u n ë në kishë. — K ë s h t u do të k e t ë n d o d h u r , — t h a Stresi, — në qoftë se D o r u n t i n a nuk gënjen. 66 Ndihmësi nuk ia hiqte sytë. Dalngadalë ngjyra e fyt y r ë s po i v i n t e në vend. — U n e do ta gjej atë njeri, — t h a befas Stresi, me zë t ë l a r t ë . Fjalët i dolën të zhveshura përmes dhëmbëve, të s h o q ë r u a r a nga një fishkëllimë kërcënimi, dhe ndihmësi, që e n j i h t e a t ë prej vitesh, e kuptoi se pasioni i tij për ta gjetur të panjohurin, i kapërcente kufijtë e d e t y r ë s. «7 KAPITULLI I DYTË Stresi nxori n j ë u r d h ë r , i cili iu s h p ë r n d a b r e n d a dites gjithë b u j t i n a v e si dhe pikave të kalimit nëpër udhë dhe lumen j , me anë t ë t ë cilit k ë r k o n t e t'i bëhej e d i t ur në qoftë se ishin p a r e gjëkund p a r a m e s n a t ë s së 11 t e t o - r i t një shtegtar dhe një grua h i p u r mbi të njëjtin kalë a mbi kuaj të veçantë, ose mbi n d o n j ë mjet t j e t ë r u d h ë - timi. Në r a s t se ishin pare, të mësohej se nëpër ç ' r r u gë kishin kaluar, sa k i s h i n ndaluar nëpër bujtina, a kishin n g r ë n ë a t a vetë a p o kali, ose kuajt e t y r e , d h e mundësisht ç'marrëdhënie duhej të kishin midis tyre. Në fund 68 t ë u r d h r i t shënohej se kërkohej të bëhej e ditur edhe nëse ishte pare vetëm një grua, e pashoqëruar nga askush. — Tani s'kanë ku shpëtojnë, — i tha Stresi ndihmësit, kur k r y e k o r r i e r i lajmëroi se qarkorja qe nisur gjer në p i k a t më t ë largëta. — Një b u r r ë d h e një grua, h i p u r mbi t ë n j ë j t i n kalë, është një pamje që lë mbresë, apo jo? Por edhe në kuaj të ndryshëm, është pak a shumë e njëjt a gjë. — A s h t u është, — t h a ndihmësi. S t r e s i u ngrit në këmbë dhe filloi të ecte poshtë e p ë r p j e t ë , nga tryeza e p u n ë s te d r i t a r j a . • — Tani s'ka si të na humbasin gjurmët, veç në qoftë s e kanë fluturuar nëpër re. Ndihmësi ngriti kokën. — Po në gjithë këtë histori pikërisht një gjë e tillë nënkuptohet, — tha ai, — ecja n ë p ë r r é. — Akoma dyshon në n j ë gjë të t i l l ë ? — tha Stresi me buzëqeshje. — G j i t h ë bota dyshon, — u përgjigj ndihmësi. — Botes mund t'i lejohet të dyshojë, por jo neve. Një vrundull ere drodhi p a p r i t u r d r i t a r e n duke hedhur në t ë pikla shiu. — Ja d h e vjeshta e v ë r t e t ë , — tha Stresi mendueshëm. — Kam vënë re se ngjarjet më të çuditshme ndodhin gjithmonë në vjeshtë. Në dhomë ra heshtja. Stresi mbështeti ballin te dora e d j a t h t ë d h e një copë h e r ë ndenji ashtu, duke vësht r u a r p ë r j a s h t a shiun e imët. Por kjo s ' k i s h t e si të vazhdonte gjatë. Përmes boshit të t r u r i t , këmbëngulëse, gjithë ngut erdhi prapë pyetja: ç'ishte valle kàlorësi i panjohur? Nuk kaluan veçse disa m i n u t a që moria e hamendjeve të dyndej pas saj në një çrregullsi të piote. Ishte e q a r t ë që i panjohuri d i n t e diçka për familjen e Vranajve, në mos hollësira, por dramën themelore të shtëpisë. Dinte vdekjen e vëllezërve të saj, d i n t e gjithas h t u besën, premtknin e Kostandinit. Veç këtyre ai d i n t e udhën që nga konteja e Evropës Qendrore e gjer 69 në Arbëri. Po perse, gati sa s ' t h i r r i me zë Stresi. Perse e bëri k ë t ë ? P ë r të m a r r ë n d o n j ë s h p ë r b l i m ? Stresi h a - pi nofullat ngaqë iu duk se kjo gjë e çlodhte. Megjithëse motivi i shpërblimit dukej banal, ai nuk ishte për t 'u h e d h u r poshtë. Në të v ë r t e t ë të gjithë e dinin se Zonja Même pas vdekjes së djemve t r i h e r ë k i s h t e dërguar l a j - mës për të lajmëruar Doruntinën t'i vinte, por dy prej t y r e qenë k t h y e r nga udha, d u k e i t h ë n ë se s'mundën të kalonin dot. Udha ishte t e p ë r e l a r g ë t d h e n j ë pjesë e saj kalonte përmes viseve që ishin në luftë. Sipas m a r r ë v e - shjes që kishin bërë, ata i k t h y e n zonjës plakë gjysmën e shpërblimit, k u r s e lajmësi i t r e t e qe zhdukur. Ose k i s h t e vdekur, ose k i s h t e m b ë r r i t u r tek ajo, por D o r u n t i na s'e k i s h t e besuar. Kishin k a l u a r dy vjet e gjvsmë qysh a t ë h e r ë d h e përjashtohei çdo mundësi që të ishte l a j m ë - rimi i tij ai që po e sillte me kaq vonesë Doruntinën. Ndoshta s h t e g t a r i misterioz k i s h t e ndër mend t'i k ë r k o n - t e s h p ë r b l im Doruntinës. por a t ë h e r ë kjo vinte në k u n - d ë r s h t im të piote me faktin që ai t h a se ishte Kostandini. Jo. mendoi Stresi. puna e s h p ë r b l i m i t nuk qëndron fare. Po a t ë h e r ë cili ishte shkaku oë i panjohuri u p a r a q it t e D o r u n t i n a ? Mos valle nie m a s h t r im banal me qëllim rrëmbimi. për ta s h i t u r pastai si skllave diku në n d o një skaj të h u m b u r ? Por e d h e kjo binte v e t v e t i u për v e t ë faktin që ai e solli atë. Që t ë j e t ë n i s u r me qëllim r r ë mbimi d h e oastaj giatë udhëtimit t'i jetë n d ë r r u a r m e n dia, ishte pak e besueshme, për aq sa Stresi i njihte banditët e udhës së madhe. Veç në qoftë se ishte fiala për ndonjë armioësi familiare, për h a k m a r r j e ndai familjes së saj apo të b u r r i t të saj, por edhe kjo i s h t e pak e b e s u e shme. Goditja e fatit mbi familjen e Doruntinës ishte kaq e lemerishme, saqë asgjë s'mund t'i shtonte asaj r f h u n a n i e r ë z o r e . Megiithatë duheshin pare me vëmend i e arkivat e families së madhe, t e s t a m e n t e t e sai, t r a - shëgimitë. gjyqet e vjetra. Ndoshta diçka prej t y r e do të Mdhte aoftë edhe një fiie drite mbi ngjarjen. E në qoftë s e ë s h t ë t h j e s h t një m a s h t r im për qëllim a v e n t u r e , vet ëm me kalë, me një grua n j ë z e t e t r e v j e ç a r e , përmes r r a - fshinave të Evropës? Stresi p s h e r ë t i u thellë. Me gjithë s h p i r t donte ta besonte një gjë të tillë, pur nuk mundte. Diçka e pengunte, ndoshta v i t e t e njëpasnjëshme të punës, kur ai qe m a r r ë k r y e s i s h t me ndjekjen e krimeve dhe të punëve të e r r ë t a. Mendimi vërtitej nga vërtitej dne ktheaej te pyetja e p a r e : ç'ishte valle ai kalorës i natës? Doruntina, sic e k i s h t e pohuar vetë, n u k e kishte daliuar mire në fillim, i qe dukur si Kostandini, por ishte tepër i pluhurosur dhe mezi n j i h e j . Ai s'kishte zbritur nga kah, s'kishte das h u r të t a k o n t e k u r r k ë n d nga njerëzit e familjes së kun a t i t , (atë e njihnin, sepse e kisnin pare në dasmë), dhe kishte dashur të udhëtonte vetëm natën. Pra ai fshihej nga diçka. Stresi nuk e kishte pyetur Doruntinën se a ia kishte p a r e qoftë edhe një h e r ë të vetme fytyrën të panjohurit. Duhej f i a bënte p a t j e t ë r k ë t ë pyetje. Megjithëse ishte marrëzi të mos dyshoje se s h t e g t a r i ishte një njeri që fshihej. Ishte vërtet marrëzi të mendoje që ai mund të ishte Kostandini, megjithëse puna s'mbetej me k a q . . . Që ai s'ishte Kostandini kjo dihej, por ai tani po dyshonte nëse ajo. . . ishte Doruntina. Stresi pothuajse e s h t y u tryezën për t 'u ngritur. Dol i përjashta rrëmbimthi dhe me po a t ë vrull vazhdoi të ecte mes për mes fushës. Shiu kishte pushuar. Aty-këtu pemët lotarake shkundnin pikëzat e n d r i t u r a të ujit. S t r e si ecte me kokë ulur. Ai a r r i t i te p o r t a e s h t ë p i s ë së Vranajve më s h p e j t se ç'e mendonte. Kaloi përmes korridor i t të madh, ku gratë që u shërbenin dy fatkeqeve ishin s h t u a r , dhe hyri në k t h i n ë n ku dergjeshin ato. Që nga dera pa fytyrën e bardhë të Doruntinës, me ca sy të palëvizshëm me r r a t h ë mavi poshtë tyre. Si ishte e mundur t ë kishte d y s h u a r ? I s h t e ajo, me po a t a s y d h e po a të fytyrë, së cilës m a r t e s a larg nuk i kishte bërë gjë tjetër, veçse e kishte pahitur me një pluhur énigme. — Si n d i h e s h ? — i tha me zë të ulët, duke u ulur mbi një stol p r a n ë saj, i munduar nga një ndjenjë faji për dyshimet e veta. Sytë e saj iu ngulën të palëvizshëm. Kishte diçka të 71 padurueshme në atë s h i k im dhe Stresi e hoqi vështrimin i pari. — Më fai që po të pyes përsëri, — t h a ai, — por kjo është tepër e rëndësishme, më kupton, Doruntinë, ë s h të e rëndësishme për ty, për nënën, për të gjithë ne. Pra, une doja të të pyesjal a ia pe n d o n j ë h e r ë f y t y r ë n n j e r i ut që të solli? D o r u n t i n a vazhdoi ta v ë s h t r o n t e me po a t ë palëvizshmëri. — Jo, — u përgjigj më në fund me zë të p a k t ë. Stresi ndjeu se si gjithë ajo gjë delikate që ishte midis tyre mori një krismë t e j p ë r t e j . Ndjeu një d ë s h i rë t ë omendur ta k a p t e a t ë për s u p e s h dhe t'i u l ë r i n t e : p e r se s'tregon të v ë r t e t ë n , Doruntinë. Si ë s h t ë e m u n d u r të udhëtosh d i t e e net me radhë me një n j e r i që ti kujton s e është vëllai yt d h e të mos ia shikosh a s n j ë h e r ë fytyr ë n ? A s ' t ë k i s h t e m a r r e malli për të. A s'ndjeve dëshir ë ta përqafoje? — Si është e m u n d u r ? — t h a ai. — I s h a aq e t r o n d i t u r , — t h a ajo, — qyshse ai t h a se j am Kostandini, 'kam a r d h u r të të marr, një a n k t h i madh më kapulloi krejt. — Të shkoi mendja për keq? — Sigurisht. Për më të keqen: vdekjen. — Vdekjen e nënës, në r a d h ë të pare. Pastaj të ndon j ë r i t prej vëllezërve? — P ë r vdekjen e secilit me radhë. Duke p ë r f s h i rë dhe atë vetë, Kostandinin. — Ndaj e pyete perse i ke leshrat me balte dhe të vjen erë dhé? — Sigurisht. E mjera ti, tha me vete Stresi. Ai u përpoq të m e r r - t e me mend se ç ' i l a h t a r ë do të k i s h t e qenë për D o r u n t i nën sikur qoftë edhe vetëm disa m i n u t a të k u j t o n t e se po udhëtonte mbi kalë me t ë vdekurin. Kurse ajo, me sa duket, një pjesë të rrugës e k i s h t e bërë me k ë t ë dyshim. — H e r ë - h e r ë e hiqja mendjen, — vazhdoi ajo. — Ky ë s h t ë im velia, thosha me vete, im velia, i gjallë. Por. . . 72 Ajo e la fjalën përgjysmë. — P o r . . . — p ë r s ë r i t i Stresi, — çfarë deshe të thoshe, Doruntinë? — Diçka më pengonte ta përqafoja, — t h a ajo me zë fare të ulët. — Nuk e di as vetë çfarë. Stresi vështronte qerpikët e saj, të ulur sipër mollëzave. — Kisha një mail të tillë, një mail të tillë, e meg j i t h a t ë s ' a r r i t a ta përqafoja dot asnjëherë. — Asnjëherë, — p ë r s ë r i t i Stresi. — Më ka m b e t u r peng, sidomos tani që e mora vesh s e ai s'është më në bote. Zëri i saj u bë më i gjallë dhe gjoksi po i ulej e i ngrihej më fort. — Sikur të përsëritej prapë ajo rrugë, — tha ajo, — s i k u r të imundja ta s h i h j a dhe një herë! Ajo ishte krejtësisht e b i n d u r se kishte udhëtuar me vëllanë e vdekur. Stresi n u k e d i n t e në ishte më mir e t a l i n t e me a t ë bindje, apo t'i shfaqte mosbesimin e t i j. — Pra, nuk ia pe a s n j ë h e r ë fytyrën. — tha ai. — As në çastin që u n d a t ë d h e ai të t h a : «ti ik e p a r a në s h t ë pi, se une kam pak p u n ë në kishë»? — As a t ë h e r ë , — t h a ajo. — I s h t e shumë terr dhe s'dallohej asgjë. Kurse rrugës isha gjithmonë pas shpinës së t i j. — Po nuk q ë n d r u a t gjëkund? Nuk u çlodhët? Ajo lëvizi kokën. — S'më kujtohet. Stresi priti gjersa s y t ë e saj të gjendeshin p r a p ë të palëvizshëm nën vështrimin e t i j. — Po a nuk të shkoi n d ë r mend se ai diçka f s h i h te prej te je? — pyeti Stresi. — Ai as deshi të zbriste nga kali k u r erdhi e të kërkoi, as ktheu kokën nga ti gjatë u d h ë t i m i t dhe, me sa duket, donte të udhëtonte vetëm nëpër terr. A nuk fshihte diçka? Doruntina bëri «po>* me kokë. — Më shkoi ndër mend, — u përgjigj. — Po ishte e n a t y r s h m e që ai të fshihte fytyrën prej meje, sepse ai i s h t e i vdekur. 73 — Ose nuk ishte Kostandini, — t h a befas Stresi. D o r u n t i n a e vështroi gjatë. — Kjo është e njëjta gjë, — t h a ajo me zë të qetë. — Si e n j ë j t a gjë? — pyeti Stresi. — Që s ' i s h t e i gjallë, do të t h o t ë se nuk ishte ai. — E kisha fjalën gjetkë, — t h a S t r e s i . — A n u k të shkoi ndër mend se mund të mos ishte as vëllai i gjallë, as i vdekuri, por një mashtrues, një Kostandin i r r e m ë? Doruntina bëri një shenjë mohuese me kokë. — K u r r s e s i , — tha. — Kurrsesi, — ia bëri Stresi, — k u j t o h u më mire, Doruntinë. — Tani mund ta mendoj, por a t ë natë k u r r s e s i , — tha ajo. — K u r s e tani mund të dyshosh, apo jo? Ajo e vështroi prapë gjatë në sy, d h e ai më kot u p ë r poq të g j e n t e se ç'ishte ajo që sundonte më tepër në syt ë e s a j : brenga, tmerri, dyshimi, apo malli gërryes. Ishin të gjitha dhe p r a p ë s'i m b u s h n i n dot ata sy, duke lënë vend për diçka tjetër, një ndjesi të panjohur, apo që ndoshta dukej e tillë ngaqë ishte përzierje e të g j i t h a v e. — Ndoshta s'ishte ai, — p ë r s ë r i t i Stresi, duke a f r u ar kokën edhe më, si për t ë p a r e më t h e l l ë në fundin e n jë pusi. Prej andej vinte një lagështirë lotësh. D o r u n t i na po qante përsëri. — S'di ç'të them, — pëshpëriti përmes ngulçimës. — Oh, s'di ç'të them. Stresi e la të qante një copë h e r ë në heshtje, pastaj i shtrëngoi d o r ë n qetësisht dhe, pasi i hodhi një sy n ë nës, që ndoshta flinte, në krevatin tjetër, doli, duke u munduar të mos bënte zhurmë. Raportet e para nga bujtinat filluan të vinin pas dy ditësh. Nuk ishin pare asgjëkund asnjë b u r r ë e grua h i - pur të dy mbi një kalë, as të h i p u r në kuaj veç e veç, as 74 edhe ndonjë femer që udhëtonte e vetme, mbi kalë ose karrocë. Megjithëse s'kishin m b ë r r i t u r ende r a p o r t e t nga bujtinat më të largëta, Stresi u ligështua. Kishte pasur bindjen se do të binte në gjurmë qysh në fillim. A është e m u n d u r ? thoshte ai me vete, duke lexuar raportet. A ishte e mundur që të mos i kishte pare asnjë sy n j e r i u ? Valle të gjithë flinin kur a t a rendnin nëpër n a te? S'është e mundur, i j e p t e zemër vêtes. Do të gjendet me siguri dikush që t'i ketë pare. Në mos sot, nesër, në mos nesër, pasnesër. Do të gjendet patjetër një sy. Ndërkaq ndihmësi i Stresit, me urdhër të t i j , k i s h te hapur krejt a r k i v i n e shtëpisë, për të gjetur në të ndonjë f i je që të conte në zgjidhjen e énigmes. Në mbarim të dites së pare, me sytë të mufatur nga' shfletimi i dokumenteve, ai i tha Stresit se kjo ishte një p u n ë dreqi d he s e do të p r a n o n t e më m i r e që shefi ta dërgonte me s h ë r - bim udhë më udhë e bujtinë më bujtinë, për të k ë r k u ar gjurmët e ikësve, sesa ta lin te të t o r t u r o n e j në a t ë arkiv. Kjo ishte një nga shtëpitë më të vjetra të Arbrit dhe në arkivin e saj mund të gjeje dokumente me vjetërsi dyqind e nganjëherë treqindvjeçare. Ato ishin të s h k r u a r a në gjithfarë gjuhësh e gjithfarë alfabetesh, d u k e nisur nga s h q i p - ja e l a t i n i s h t j a e gjer në shkronjat cirilike e gotike. Ishin dokumente të vjetra për pronat, lestamente, vendime gjyqësore, shënime për gjenealogjinë e familjes, që z b r i t nin gjer në vitin 881, u r d h r a e dekorime. Një pjesë të arkivit e p ë r b ë n t e letërkëmbimi, dhe një pjesë të letërkëmbimit çështja e krushqive. Ishin me d h j e t ë r a le t r a , prej të cilave ndihmësi i Stresit hoqi mënjanë, për t'i p a r e më vonë me qetësi, letrat që kishin të bënin me martesën e Doruntinës. Një pjesë e t y r e ishin të s h k r u a r a me s h k r o n j a gotike, me s a dukej, gjermanisht, dhe ishin të d ë r g u a r a që nga Bohemia, të tjerat, që n d i h m ë sit t ë Stresit i u dukën akoma me më shumë interes, qenë kopje të l e t r a v e të zonjës plakë, dërguar mikut të saj t ë vjetër, kontit Topia, kryezotit të principatës fqinje, të cilit, me sa dukej, ajo i kërkonte këshilla për punët e 75 familjes, si edhe përgjigj e t e këtij të fundit. Në d y - t ri l e t r a , të cilave ndihmësi i Stresit u hodhi n j ë sy s h p e jt e shpejt, zonja plakë i s h k r u a n t e p i k ë r i s h t për J ë k u n - djet e saj në lidhje me m a r t e s ë n e D o r u n t i n ë s t e p ë r larg, duke i k ë r k u a r një këshillë se si të v e p r o n t e . Në një nga l e t r a t , që duhej të ishte nga ato të fundit, me n j ë s h k r im që mezi lexohej, (kuptohej m e n j ë h e r ë që ishte shkruar nga një dore që d r i d h e j prej pleqërisë), ajo ankohej për vetminë e saj të piote. Nuset e djemve, n j ë r a pas t j e t r ë s, kishin ikur t ë gjitha prej kohësh, duke marrë me vete foshnjat e duke e lënë atë qyqe e k ë r c u r e mbi dhé. Kishin thënë se do të k t h e h e s h i n , por a s n j ë r a s'isht e k t h y e r dhe n d o s h t a në njëfarë m ë n y r ë k i s h i n t ë d r e j - t ë : cila n u s e e re do të d o n t e të k t h e h e j në n j ë s h t ë p i që i n g j a n t e gërmadhës dhe mbi të cilën thoshin se rënd o n t e vula e vdekjes? Stresi e dëgjonte ndihmësin me vëmendje, m e g j i t h a t ë këtij iu d u k se h e r ë - h e r ë mendja e shefit i k t e gjetkë. — Po këndej, — t h a Stresi më në fund, — ç ' t h u h et këndej ? Ndihmësi e vështroi në m ë n y r ë pyetëse. — Këndej, — p ë r s ë r i t i Stresi, — d e s h a të t h em jo në a r k i v a t , por midis njerëzve, ç'thuhet për këtë. Ndihmësi hapi krahët. — Është e k u p t u e s h m e që g j i t h ë bota flet për ngjar- — Është e kuptueshme, — p ë r s ë r i t i Stresi, — n a t y - r i s h t . As që m u n d të n d o d h t e n d r y s h e , — shtoi pas pak. Ai mbylli s i r t a r i n e tryezës, veshi p e l e r i n ë n dhe, si i tha «natën e mire» ndihmësit, doli p ë r j a s h t a. Rruga për në shtëpinë e tij k a l o n t e p ë r p a r a p o r t a - ve dhe gardheve të shtëpive dykatëshe, të cilat ishin s h t u a r me shumicë qyshse katundi, d i k u r i vogël e i q e - t ë si gjithë k a t u n d e t p ë r r e t h , ishte b ë r ë qendër e gjithë k r a h i n ë s . Verandat e shtëpive, ku njerëzit e kishin za- 76 kon te rrinin verës pasdarkave, ishin tani të boshatisür a dhe vetëm a t y - k ë t u d u k e s h i n akoma karrig e dhe s h i - larës, të lënë aty, me shpresë, sic duket, se do të k t h e - h e s h i n prapë ca dite të n g r o h t a , përpara se të pllakoste dimri. Po ndërsa verandat ishin të shkreta, te portât dhe t e g a r d h e t dukeshin vajza të r e j a dhe t e k - t u k ndonjë djalë bashkë me to, që p ë s h p ë r i t n i n . Ndërsa k a l o n t e përbri tyre, Stresi e n d i e n t e se si a t o e n d ë r p r i t n i n pëshpër i m ë n dhe vazhdonin ta n d i q n i n me sytë plot k u r e s h t j e. Ngjarja e nates së 11 tetorit kishte nxitur përfytyrimin e të gjithëve, sidomos të vajzave dhe të nuseve të reja. S t r e s i t i shkoi nëpër mend se me siguri secila prej tyre ë n d ë r r o n t e që dikush të bënte një r r u g ë mes për mes k o n t i n e n t i t për të, pavarësisht se ç'mund të ishte, velia apo i largët, njeri apo hije. — E, — i t h a e shoqja, k u r h y r i në shtëpi, — e gjetët më në fund me kë ka a r d h u r? Ndërsa hiqte pelerinën, Stresi e vështroi rrëshqitazi, për të k u p t u a r në kishte ndonjë fije ironie në fjalët e s a j. E gjatë dhe flokëçelët, ajo e v ë s h t r o n t e me një buzëqeshje të përgjysmuar, dhe Stresit iu duk për n j ë çast se, megjithëse e çmonte gruan, nuk do ta përfytyronte dot kurrsesi hipur mbi një kalë me të, duke u mbajtur pas shpinës së tij. Kurse D o r u n t i n a dukej sikur ishte k r i j u ar për një rendje të tillë, flokëshpupurisur, e shtrënguar fort pas shpinës së n j ë mashkulli. — Asgjë, — tha ai s h k u r t. —Dukesh i lodhur, — t h a ajo. — A s h t u jam. Ku janë fëmijët? — Po lozin lart. Të s h t r o j darken? Ai bëri «po» me kokë dhe u lëshua i dërrmuar mbi një ndenjëse t ë mbuluar me flokëse leshi. Në oxhakun e madh, ca flakë të ftohta lëpiheshin r r e t h dy cungjeve prej lisi, pa mundur t'i ndiznin dot. Stresi n d i q t e me sy lëvizjet e së shoqes. — Sikur mos të të mjaftonin punët e tjera, na edhe 77 kjo tani, të m e r r e s h me gjetjen e një vagabondi, — t h a ajo, përmes një tringëllime enësh. Megjithëse nuk e përmendi Doruntinën, ndihej men j ë h e r ë një ndje'një armiqësore ndaj saj. — Ç't'i bësh, - t h a Stresi. Tringëllima e enëve u bë më e forte. — E, në fund të fundit, perse i duhet d h ë n ë kaq r ë n - dësi se me kë u k t h y e në shtëpi një vajzë e p a h a i r e ? — foli p r a p ë e shoqja. Këtë h e r ë një pjesë e qortimit i t a - konte a t i j. — E perse e pahaire? — t h a ai me qetësi. — Ty nuk të duket a s h t u ? — tha ajo. — Ty nuk të duket e pahaire një vajzë që për t r e vjet r r e s h t , e dhënë pas l u m t u r i s ë së saj, as që k u j t o h e t për n ë n ë n , mbi k o kën e së cilës ka rënë gjëma më e t m e r r s h m e? Stresi dëgjonte kokulur. — Ndoshta n u k e dinte, — t h a ai. — Ah, n u k e dinte. Po si u k u j t u a befas pas t r e vjet ë s h? Stresi n g r i t i supet. Ishte e q a r t ë se n d j e n j a a r m i q ë - s o r e e së shoqes ndaj Doruntinës ishte e v j e t ë r . Disa h e r ë e kishte shfaqur, madje njëherë ishin grindur, dhe kjo kishte ndodhur dy dite pas m a r t e s ë s së Doruntinës, kur ajo i kishte thënë: Perse r r i k ë s h t u si i humbur, k aq shumë ju ka pikëlluar të g j i t h ë ikja e s a j ? Ishte h e r a e p a r e që ajo i b ë n t e një skenë të fuie. — E la të vetme nënën e shkretë midis asaj m y n x y - re, — vazhdoi ajo, — dhe befas u k u j t u a të vijë sa për f i a t r o n d i t u r e d h e a t ë fije j e t é që i k i s h t e m b e t u r . Është v ë r t e t një fat i mynxyrshëm. — A s h t u është, — t h a Stresi. — Një v e t m i e t i l l ë . . . — Një vetmi s k ë t e r r e , thuaj më m i r e , — vazhdoi ajo. — Të t ë ikin me radhë nuset e djemve, shumica me d j e - pe në duar, të t ë k t h e h e t s h t ë p i a në n j ë pus. Por n u s e t, në fund të fundit, ishin t ë h u a j a dhe, p a v a r ë s i s h t s e s ' b ë - në mire që e braktisën v j e h r r ë n në fatkeqësi, ç'mund të t h u h e t për to, kur e p a r a që e braktisi plakën ishte v a j za e vetme? 78 Stresi vështronte s h a n d a n i n e t y r e të bakërt, çudit ë r i s h t t ë ngjashëm me s h a n d a n ë t që kishte pare atë mëngjes të paharruar te dhoma ku dergjeshin Doruntina me t ë ëmën. Ai po m e n d o n t e se në njëfarë m ë n y r ë të gjithë njerëzit do të mbanin njëfarë qëndrimi s h p i r t ë r or ndaj ngjarjes që porsa k i s h t e ndodhur dhe se qëndrimi i t y r e do të varej nga vendi që k i s h t e zënë secili në j e të, nga fati i secilit në dashuri apo në martesë, nga pamja e jashtme, lumturia apo fatkeqësia e secilit, nga ngjarjet e rëndësishme apo motivet më të fshehta intime, ato që njerëzit nganjëherë ia fshihnin edhe vetvetes. Të gjitha këto do të përbënin në tërësi jehonën e n g j a r jes, me a n ë t ë s ë cilës njerëzit, duke k u j t u a r s e do t ë j e p - nin një gjykim oër dramën e të tjerëve, në të v ë r t e të s'do të bënin gjë tjetër, veçse do të jepnin dramën e t y r e. Në mëngjes mbërriti një korrier nga kanceleria e princit, i cili solli një zarf për Stresin. Në zarf ishte një shënim ku thuhej se princi kishte marrë njoftim mbi ngjarjen e 11 t e t o r i t d h e porosia e tij ishte që të bëhej ç'ishte e mundur për t ' u s q a r u a r sa më p a r e gjithçka, në mënyrë që, sic s h k r u a n t e vetë Stresi, të mos krijoheshin t u r b u l l i r a dhe keqkuptime në popull. Kanceleria kërkonte që Stresi ta njoftonte atë menjëherë porsa çështja të quhej e zgjidhur. Hrevia bëri Stresi, pasi e mbaroi së lexuari për të dytën h e r ë shënimin e s h k u r t ë r . Çështja të quhej e zgjidhur. . . Një fjalë goje, po eja e vihu një h e r ë në vendin tim. Ai kishte fjetur keq dhe në mëngjes k i s h t e vazhduar acarimi i pashpjeguar me të shoqen, i s h k a k t u a r , pa 71) dyshim, nga fakti që ai, duke mos e k u n d ë r s h t u a r a të për çështjen e Doruntinës, nuk kishte m a r r ë pjesë me zemër në dënimin e saj. Stresi k i s h t e vënë re se a c a r i me t ë tilla, që mbeteshin pa shpërthyer gjoja për të mos shkaiktuar sherr, në t ë vërtetë ishin më t ë këqija se g r i n d j e t e hapura, pas të cila ve v i n t e gjithmonë n j ë p a j - tim. K u r s e acarime të tilla, ngaqë për a r s y e t ë m o s s h p ë r - t h i m i t s'kishin si t ë m b a r o n i n me pajtim, me dite t ë t ë ra k ë r k o n i n një shkak për t ' u shfaqur, dhe ngaqë shkaku i shfaqjes ishte zakonisht fare i pakohë e pa vend, n e r v o - zizmi dhe, për rrjedhim, sherri që shkaktonin, i s h t e shumë më i hidhur se grind jet e rëndomta. Stresi e kishte akoma në dore letrën e kancelerisë së princit, kur hyri ndihmësi për t'i thënë se r o j t a r i i v a r r e z ë s dëshironte t'i njoftonte diçka. — Rojtari i varrezës? — ia bëri Stresi, duke e vësht r u a r ndihmësin me qortim. Ai d o n t e t'i t h o s h t e «akoma k ë r k o n të më mbushësh mendjen se dikush ka dalë nga v a r r i ?», por në a t ë cast, te d e r a e lënë përgjysmë e h a pur, u duk vërtet dikush, që ishte, me sa d u k e j , i porsaa r d h u r i . — Le të vijë, — t h a Stresi ftohtë. Rojtari hyri d u k e u p ë r k u l u r me nderim. — E? — ia bëri Stresi, kur pa se t j e t r i mbeti i palëvizur përpara t i j. Rojtari gëlltiti pështymën. — Une jam r o j t a r i i varrezës së kishës, zoti Stres, dhe desha t'ju thosha se. .. — Se varri ka lëvizur? — e n d ë r p r e u StresK — E di. Rojtari i nguli sytë k r e j t i t u r b u l l u a r. — U n e . . . une, — belbëzoi, — desha të t h o s h a diçka. — Në qoftë se është fjala për lëvizjen e varrit, une a t ë e di, — e n d ë r p r e u prapë Stresi, pa e f s h e h u r dot n j ë f a r ë nervozizmi. — Po të kesh diçka t j e t ë r , po të d ë - gjoj. Stresi priste që r o j t a r i të t h o s h t e : jo, s ' k am gjë t j e t ë r , d h e uli kokën mbi tryezë, kur, për h a b i n ë e t i j , d ë - gjoi zërin e r o j t a r i t: 80 — Une doja të thosha diçka tjetër. „ Stresi ngriti kokën dhe e vështroi r r e p t a z i , si për t'i k u j t u a r se atje n u k ishte një vend ku mund të bëheshin s h a k a r a . — Ti paske diçka t j e t ë r ? — t h a ai me një fi je mosbesimi të përzier me ironi. — Pa të shohim. Rojtari, ende i t r o n d i t u r nga pritja e ftohtë, pa se s i Stresi hoqi d u a r t nga s h k r e s a t që k i s h t e p ë r p a r a , me n j ë m ë n y r ë të tillë, që atij iu duk se po i t h o s h t e : ja, t a ni më shkëpute k r e j t ë s i s h t nga puna, je i k ë n a q u r ? Të s h o h im ç'do të na përrallisësh. — Ne jemi njerëz të paditur, zoti Stres, — t h a ai, me zë të pasigurt. — Mbase dhe s'dimë ç'themi, na falni, por u n e kujtova se, kushedi, mundet që. .. Stresi ndjeu p a p r i t u r një fije keqardhje. — Fol, po të dëgjoj, — t h a me zë të zbutur. Ç'është kështu? ia bëri me vete. Ç'faj ka tjetri se une j am gjithë nerva për shkak të kësaj historié? — Po të dëgjoj, — p ë r s ë r i t i ai. — Si është p u n a? Rojtari, i lehtësuar disi, mbushi m u s h k ë r i t ë me frymë. — Gjithë bota flet për ngritjen nga varri të n j ë r it prej djemve të Zonjës Même, — t h a ai, pa i h e q u r s y të nga Stresi. — Ju e dini më mire se une k ë t ë histori. Madje kanë nisur të vijnë edhe në varreza për të p a re mos k a n ë lëvizur gurët, por kjo është t j e t ë r gjë. Ajo që desha të thosha, është tjetër. — Vazhdo, — ia bëri Stresi. — Një të diel, jo k ë t ë që shkoi, as tjetrën, por para kësaj, Zonja Même erdhi, sipas zakonit, në varrezë, për t ë ndezur nga një qiri mbi v a r r i n e çdo djali. — D'y të diela para kësaj? — ia bëri Stresi. — Po, zoti Stres. Ajo ndezi nga një qiri mbi çdo v a r r , kurse mbi varrin e Kostandinit ndezi dy q i r i n j. Qëllova aty pranë kur ndodhi kjo dhe dëgjova ç'tha ajo a t y te koka e v a r r i t. Rojtari bëri prapë një pushim të shkurtër, duke mos ia hequr s y t ë fytyrës së Stresit. Dy të diela para 6 - 2 81 kësaj, përsëriti Stresi me vete. Domethënë r r e t h dy jave e ca, vazhdoi ai, pa d i t u r as vetë pse. — K am dëgjuar shumë ligje nënash, duke p ë r f s h i rë edhe ligjet e saj, — vazhdoi rojtari, — por nuk më ë s h të n g j e t h u r n d o n j ë h e r ë m i s h t ë si a t ë d i t e. Stresi vuri dorën te mjekra dhe u p ë r q e n d r u a i gjithi në fjalët e rojtarit. — S ' i s h t e as ligje, as vaj i zakonshëm, — vazhdoi r o j t a r i . — I s h t e një mallkim. — Mallkim?! R o j t a r i u mbush prapë me frymë, pa e fshehur n j ë farë kënaqësie, që kishte m u n d u r më në fund t'i t ë r h i q - t e plotësisht vëmendjen kapitenit. — Po, zotni, një mallkim dhe madje i frikshëm. — Po s i ? Ma trego, — t h a Stresi me n j ë f a r ë p a d u r i m i. — E k am të zorshme t'i t h em ashtu sic ishin fjalët e saj sepse u t r o n d i t a j a s h t ë mase, por kuptimi p a k a shumë i s h t e ky: Kostandin, ku e ke fjalën që më dhe se do të ma sjellësh Doruntinën sa h e r ë të kern nevojë për t ë ? Sepse, sic mund ta dini, zoti Stres, a t ë që di g j i t hë bota, Kostandini i kishte dhënë besën s'ëmës s e . . . — E di, e di, — t h a Stresi, — vazhdo më t u t j e. — E pra, ajo t h o s h t e : Tani që mbeta qyqe mbi dhé dhe p r a n ë s ' k am kurrkënd, ty që e t r e t e besën, d h eu mos të t r e t t ë . Ja, këto ishin pak a s h u m ë fjalët. G j a t ë gjithë kohës që fliste, r o j t a r i kishte h e t u ar me sy fytyrën e Stresit por në fund, kur ai priste që t j e t r i të a r r i n t e kulmin e habisë prej t r e g i m i t të frikshëm, vuri re se sytë e k a p i t e n i t k i s h i n h u m b u r në një si m e n - dim anësor. Rojtari e humbi përsëri sigurinë. — Mendova të vija e t ' j u a thosha, mbase ju h y n në punë, — t h a ai. — Besoj se s'bëra n d o n j ë gabim. — Aspak, — shpejtoi të t h o s h t e Stresi, — p ë r k u n - drazi, bëre shumë mire. Falemnderit. Rojtari u përkul me n d e r im dhe në çastin që po dilt e u përpoq për herë të fundit të k u p t o n t e nëse k i s h te b ë r ë m i r e apo keq që i s h t e m u n d u a r gjer atje. Stresi vazhdonte t ë r r i n t e me fytyrë t ë p ë r h u m b u r. 82 Pas pak ai ndjeu p r a n i n ë e dikujt në dhomë. Ngriti kokën dhe pa ndihmësin, por e hoqi mendjen sakaq préj t i j . Si është e mundur që e bëmë një budaJlallëk të t i l l ë? t h a me vete. Si është e mundur që nuk kemi folur me nënën? Dy herë ai kishte dëgjuar v e t ëm Doruntinën, kurse nënën asnjëherë. Kurse ajo mund të kishte pikëshikimin e saj për ngjarjen. Ishte vërtet një h a r r e s ë e pafalshme nga ana e t i j. Stresi ngriti kokën. Ndihmësi ishte aty, në pritje. — Kemi bërë një budallallëk të pafalshëm, — t ha Stresi. — Në lidhje me v a r r i n ? Ç'është e v ë r t e t a , më shkoi mendja njëherë, p o r . .. — Ç'dërdëllis? — e n d ë r p r e u Stresi. — S'ka të bëjë f a r e me v a r r i n dhe me g j i t h ë ato dokrrat për fantazmat. Ndërsa r o j t a r i tregonte për mallkimin e zonjës plakë, une mendoja: Si është e mundur që nuk kemi biseduar asnjëherë me të? Si e hëmë këtë marrëzi? — Ë s h t ë e vërtetë, — ia bëri ndihmësi, me një ton prej fajtori. — Keni të d r e j t ë. Stresi u ngrit me një lëvizje të beftë. — Të shkojmë sa më p a r e tek ajo, — t h a ai. — Të përpiqemi ta ndreqim sa më p a r e gabimin. Shumë shpejt ata u gjendën në rrugë. Ndihmësi mezi n d i q t e h a p a t e gjatë të Stresit. — S ' ë s h t ë puna vetëm te mallkimi, — vazhdonte të fliste Stresi. — Duhet dëgjuar në përgjithësi gjithçka që mendon nëna plakë për ngjarjen. Ajo mund të h e d hë d r i t ë mbi enigmën. — Keni të drejtë, — thoshte ndihmësi midis frymëm a r r j e s së shpeshtë, që i bënte fjalët e tij s i k u r notonin n ë p ë r e r ë e mjegull. — Duke lexuar l e t r a t e s a j , mua më ka lindur një mendim... Diçka del atje... por këtë do t ' j ua t h em më v o n ë . . . Akoma s ' j am i s i g u r t . . . veç kësaj, është diçka krejt e p a z a k o n t ë . . . • — A s h t u ?! — P o . . . por tani per tani s'do t ' ju t h em asgjë. . . Do ta shfletoj k r e j t letërkëmbimin e s a j . . . pastaj do t'ju t h em ç ' m e n d o j . .. 83 — Kryesorja tani është që të bisedojimë me nënën, — t h a Stresi. — Po, po, — ia bëri ndihmësi, — keni plotësisht të d r e j t ë . — Qoftë duke u nisur nga mallkimi që tregoi r o j t a ri i varrezës, — t h a Stresi. — Nuk besoj se ai e ka s h p i k ur një gjë të tillë. — Në asnjë m ë n y r ë , — t h a ndihmësi. — Është n j e ri i ndershëm, e njoh mire. — E pra, qoftë duke u nisur nga mallkimi i nënës, — vazhdoi Stresi. — Kur Doruntina që përjashta ka t h i - r r u r : hape, nënë, portën, kam a r d h u r me Kostandinin, (në qoftë se ajo i ka thënë vërtet këto fjalë), mundësia që nëna t'i ketë besuar ato fjalë ngjethëse, shtohet, po t ë kemi parasysh mallkimin. Më k u p t o n? — Po, po, — ia bëri ndihmësi. — Veçse k ë t u del diçka t j e t ë r , — vazhdoi Stresi, pa i ngadalësuar h a p a t . — U gëzua valle nëna, që kujtoi se i biri që nga n ë n t o k a ia dëgjoi fjalën dhe u n g r i t n ga v a r r i , apo, përkundrazi, u pendua që e shqetësoi të v d e - k u r i n ? Apo s ' i s h t e as e para, as e dyta, po diçka t j e t ë r, më e t u r b u l l t e më e n g a t ë r r u a r? — Ka mundësi të j e t ë diçka t j e t ë r , — t h a ndihmësi. — A s h t u mendoj dhe une, — t h a Stresi. — Fakti që n ë n a plakë, me të h a p u r portën, mori n j ë goditje vdekj e p r u r ë s e , tregon se pikërisht në a t ë çast ajo bëri n jë z b u l im të kobshèm. — Pikërisht, — tha ndihmësi, — një zbulim... Kjo lidhet tamam me atë dyshimin tim.. që ju fola pak më p a r e . . . — Ndryshe s'përligjet t r o n d i t j a e plakës, — vazhdoi S t r e s i . — Tronditja e Doruntinës është e shpjegueshme, vdekja e nëntë vëllezërve, k u r s e e nënës k u r r s e s i . Po ç ' ë s h t ë kështu? S t r e s i mbajti këmbët. — Ç'është k ë s h t u ? — tha prapë. — Më duket se po dëgjoj një kujë. 84 Ata nuk ishin larg shtëpisë së Vranajve dhe një copë h e r ë v ë s h t r u a n në d r e j t im t ë saj. — E d h e mua a s h t u më duket, — tha ndihmësi. — O zot, mos ka vdekur plaka? — tha Stresi. — Ah, ç'marrëzi kemi bërë! Me hapa akoma më të gjatë, ai vazhdoi rrugën. Çizmet e tij shkelnin pa asnjë kujdes mbi pellgjet e mbi balte, duke shkulur që andej gjethe të kalbëta. Ç'mar r ë z i , murmuriste nëpër dhëmbë. Ç'marrëzi! — Po ndoshta s'është ajo. . . — tha ndihmësi. — Ndos h t a ë s h t ë . . . D o r u n t i n a . . . — Si?! — gati sa s ' u l ë r i u Stresi, dhe t j e t r i e kuptoi se ideja e vdekjes së gruas së re ishte e p a p r a n u e s h me për të. Rrugën gjer te shtëpia e Zonjës Même e bënë pa folur. Nga të dyja a n ë t e udhës plepat e gjatë s h k u n d - n i n përzishëm fletët e fundit. Tani dëgjohej fare q a r të k u j a e grave. — Ka vdekur, — m ë r m ë r i t i Stresi, — s'ka a s n j ë d y - shim. — Po, oborri i shtëpisë nxin nga njerëzit. — Si është puna? — pyeti Stresi njeriun e p a r e që po vinte përballë t y r e . — Ç'ka ndodhur? — Te shtëpia e Zonjës Même, — u përgjigj tjetri, — k a n ë vdekur të dyja, nënë e bijë. — Si është e m u n d u r! T j e t r i hapi krahët dhe vazhdoi rrugën. — Si është e mundur! — ia bëri prapë S t r e s i , pa n g a d a l ë s u a r hapat. Pështyma në gojë i ishte t h a r ë dhe qiellzën e kishte helm. P o r t a e madhe e shtëpisë i kishte k a n a t e t të h a p u ra në një m ë n y r ë që Stresit iu d u k e pamëshirshme. Ata u gjendën të dy në oborr midis një vorbulle njerëzish që v ë r t i t e s h i n si pa qëllim. Stresi pyeti përsëri dhe përsëri mori të njëjtën përgjigje: kishin vdekur të dyja. Nga b r e n d a vinte e qara e grave. Të dyja, tha ai me vete si i m p i r ë . Kështu mund të shpjegohej një kujë aq e madhe. Rrugës, duke u afruar, dy t r i - h e r ë ai kishte t h ë n ë me 85 v e t e : po perse një kujë kaq e madhe për zonjën plakë? Në fund të fundit, ajo e kishte kohën. Kurse e v ë r t e ta paskësh qenë ndryshe. Stresi e la veten të shtyhej nga të g j i t h a anët. S'kis h t e asnjë vullnet jo vetëm të n d ë r m e r r t e diçka, po as t ë mendohej me qartësi. Në të vërtetë, rrugës, dy-tri h e r ë e k i s h t e shpuar dyshimi se mos i s h t e Doruntina ajo që k i s h t e vdekur, por e k i s h t e dëbuar s a k a q a t ë mendim. Kurse për të dyja bashkë as që i kishte s h k u a r mendja. Madje njëherë i qe dukur se më e mundshmja ishte vdekja e Doruntinës, ngaqë ajo, duke udhëtuar, sic kujtonin t ë tjerët apo ajo vetë, në një k a l ë me t ë vdekurin, qe molepsur në n j ë f a r ë mënyrë prej vdekjes. Kurse për të dyja jo, as që mund të p ë r f y t y r o h e j. — Po s i ? — pyeti ai, pa iu d r e j t u a r kujt, në a t ë vorbull të m a r r e supesh e zërash kureshtarësh. — Si n d o d h i? Përgjigj j a erdhi nga dy-tre zëra p ë r n j ë h e r ë s h: — Në fillim vdiq vajza, pastaj nëna. — Ah, në fillim paska vdekur D o r u n t i n a? — Po, zoti kapiten. Ajo e s h k r e t a vdiq e para. K u p - tohet që Zonjës Même s'i mbetej gjë tjetër p a s t a j , veçse të mbyllte q e r t h u l l i n e vdekjeve. — Ç'kob, ç'kob! — thoshte dikush ngjitur me ta. — U s h u a n Vranajt. U s h u a n për j e t ë. Stresit për një çast i zunë sytë ndihmësin, që a s h tu si ai, lëkundej midis njerëzve. Tani e n i g m a u bë e piote, mendoi ai. Nënë e bijë do ta m a r r i n të f s h e h t ë n në v a r r. Ai eci d r e j t derës së shtëpisë, për të h y r ë brenda. U shuan Vranajt, tha prapë një zë. Stresi ngriti kokën si për të g j e t u r kush i tha ato fjalë, por, pa e ditur as v e t ë pse, v ë s h t r i m i i t i j , në vend që të k ë r k o n t e d i k ë m i dis njerëzve, u ngrit l a r t drejt s t r e h ë v e të shtëpisë, sikur zeri të v i n t e që a n d e j . Për ca caste ai n u k pati force t'i shkëpuste s y t ë andej. Të nxirë e të s h t r e m b ë r u ar nga koha, t r a r ë t e s t r e h ë v e të gjera që dilnin j a s h t ë m u - reve, e jepnin më mire se çdo gjë tjetër mynxyrën e s h k r e t i m i n që kishte ndodhur nën a t ë çati. 86 KAPITULLI I TRETE Nga të katër anët e principatës po s h k u l e s h i n n j e rëzit për të a r d h u r në v a r r i m i n e Zonjës Même e të Dor u n t i n ë s . U k u p t u a m e n j ë h e r ë që varrimi do të p ë r b ë n - t e një nga ato ngjarje, që, për a r s y e që n u k b ë h e s h i n të q a r t a k u r r ë , h e r ë pas h e r e e në p e r i u d h a të caiktuara ishin të nevojshme për t'i mbështjellë të gjithë pas vêtes. Në të v ë r t e t ë mbështjellja kishte filluar qysh më pare, qysh ditën që u bë i njohur kthimi i Doruntinës, po varrimi po n x i r r t e në shesh, si të t h u a s h , gjithë a të që ishte biseduar ose menduar prapa m u r e v e të s h t ë p i - 87 ve apo në t r u t ë e njerëzve. Tani e gjithë kjo po m e r r te forme e po trupëzohej në një varg të pambardm n j e r ë - zish që udhëtonin mbi mushka, karroca apo më këmbë d r e j t k r y e k a t u n d i t të krahinës. Varrimi do të bëhej të dielën. Kufomat ishin vendosur në sallonin e madh të pritjes, të braktisur prej kohësh, qysh nga zia e djemve. Nën d r i t ë n e qirinjve, emblëmat e v j e t r a të shtëpisë, armët dhe ikonat në m u r e si dhe fytyrat e të vdekur ave ngjanin si të s t ë r p i k u ra në argjend. P r a n ë arkivoleve madhështore prej bronzi, (zonja p l a k ë kishte lënë me t e s t a m e n t një shumë t ë m a d h e për v a r r i m i n e vet), të u l u r a mbi frone të vogla prej d r u r i të gdhendur, katër vajtojca udhëhiqnin vajtimin e grave. Njëzet orë pas vdekjes, midis bronzit të arkivoleve, vaji i s h t e tani më i s h t r u a r , por më rende. H e r ë - h e r ë , sipas zakonit, vajtojcat i prinin vajit me fjalë në forme v a r - gjesh. Herë njëra, h e r ë t j e t r a e h e r ë të k a t r a së b a s h ku a t o rikrijonin pjesë të ngjarjes së jashtëzakonshme. Me zë të dridhshëm, njëra nga vajtojcat kujtonte dasmën e Doruntinës dhe ikjen e saj larg. Tjetra, me zë akoma më të dridhshëm, qante për n ë n t ë djemtë, që fill pas dasmës u v r a n ë në luftën me u s h t r i n ë e sëm'urë. E t r e t a vazhdonte të ligjëronte për zinë e nënës plakë. që mbeti e vetme e pa njeri. Kostandin, të ardhtë gjëma, Ku e ke besën që më dhe, Besa jote nën dhé, v a j t o n t e vajtojca e katërt vizitën e plakës në varreza për t ë nëmur besëshkelësin. Pastaj vajtojca e pare këndonte n g r i t j e n nga varri të birit të mallkuar dhe rendjen nëp ë r natë drejt viseve ku qe martuar e motra. Në ke ardhur për të mire, Të vishem si gjeraqinë. Në ke ardhur për të keq, Të vishem si kallogre, 88 qante vajtojcja. Êja, motër, sikundër je,  përgjigjej e t r e t a me fjalët e të vdekurit. Pastaj vajtojca e k a t ë r t me të parën, duke ndërp r e r ë njëra-itjetrën, këndonin së bashku ecjen mbi kalë të motrës e të vëllait dhe fjalët e zogjve d ë s h m i t a r ë: Kemi pare, s'kemi pare, Shkon i vdekuri me të gjallë, Hipur mbi të njëjtin kalë. Vajtojca e t r e t e tregonte mbërritjen pranë s h t ë p i së d h e ikjen e Kostandinit në varrezë. E k a t ë r t a e mbyllte vajin me trokitjen e Doruntinës, fjalët e saj se e solli vëllai sipas premtimit, dhe përgjigjen e nënës që b r e n d a : Kostandini vdekur, Ç'bën tre vjet pa tretur. Pas vajtimit të përbashkët të grave, si pushonin një copë herë, sa për të mbledhur veten, vajtojcat n i s n i n ligjërimin përsëri. Fjalët me të cilat ato s h o q ë r o n i n vajin s ' i s h in të njëjta në çdo vajtim. Një pjesë e vargjeve p ë r - s ë r i t e s h î n , por një pjesë e t y r e ndryshoheshin ose h i q e - s h i n fare për t'u zëvendësuar me vargje të reja. Gjatë ligjërimeve të n d r y s h m e vajtojcat qëllonte që kalonin rrëshqitazi në a t ë pjesë të ngjarjes për t ë cilën qenë zgjat u r në vajin e mëparshëm, ose, përkundrazi, zgjateshin në një pjesë që më pare e kishin kaluar t e p ë r shpejt, ose e kishin kapërcyer fare. Kështu, qëllonte që në njërin l i g j ë r im i kushtohej më s h u m ë vend hyrjes së ngjarjes, kohës kur familja e madhe e Vranajve ishte e l u m t u r , lëkundjeve për martesën e Doruntinës larg dhe p r e m t i mit të Kostandinit se do f i a suite motrën nënës sa herë që ajo të kishte nevojë për të. Në ligjërimin t j e t ë r e gji- 89 t h e kjo kalohej shpejt e shpejt dhe vajtojcat n d a l e s h in më s h u m ë te udhëtimi i frikshëm mbi kalë, duke d h ë në bisedën i gjallë — i vdekur. Në o r ë të t j e r a të vajtimit e gjithë kjo kalohej më s h p e j t dhe j e p e s h i n hollësira të tjera, si për shembull kërkimi i Doruntinës prej vëllait t ë vdekur, valle më valle, (në k a t u n d të Doruntinës bëhej feste), dhe fjalët e tij d r e j t u a r vajzave të fshatit se «ato ishin të b u k u r a shumë, po b u k u r i a e t y r e e Unte a të t ë ftohtë». Njerëzit e Stresit, të dërguar posaçërisht prej t i j, m e r r n i n s h ë n im të gjitha fjalët e ligjërimeve dhe ia çonin a t i j menjëherë. Stresi, p r a n ë d r i t a r e s prej nga f r y n te e r a e f t o h t ë verlöre, v ë s h t r o n t e si i mpirë fletët, pastaj m e r r t e pendën dhe niste të nënvdzonte mbi to fjalë dhe r r e s h t a të tërë. — Le të v r a s im mendjen ne dite e n a t ë për të s h p j e - guar ç'ka ndodhur, — i tha ai ndihmësit. — Vajtojcat vazhdojnë punën e vet. — A s h t u është, — u përgjigj ndihmësi. — Ato as që e vënë në dyshim ngritjen nga v a r r i. — Në sytë t a n ë po lind një legjendë, — t h a S t r e s i, duke i zgjatur fletët plot nënvizime. — Shiko këtu. Gjer p a r d j e v a j t i m e t ishin akoma të thjeshta, kurse që m b r ë - më, e sidomos sot, ato po m a r r i n formen e n j ë l e g j e n dë t ë piote. Ndihmësi pa një copë herë fletët e mbushura me vargje dhe me nënvizime e shënime të vogla anash. A t y - —këtu dora e Stresit kishte vënë pikëpyetje e pikëçuditëse. — Megjithatë edhe prej vajtojcave diçka mund të dalë, — t h a ai me një buzëqeshje të dobët. — Natyrisht. Ndërkaq vazhdonin të vinin njerëz për varrim, të njohur e të panjohur, nga të katër anët. Erdhën miq të vjetër të familjes, g j i t h ë k r u s h q i t e saj të s h u m t ë , bujar ë e z y r t a r ë të ndryshëm, p j e s ë t a r ë të familjes së p r i n - cit dhe përfaqësues të kishës. Erdhën g j i t h a s h t u b u j a rë t ë t j e r ë nga kontera e p r i n c i p a t a fqinje, të afërta e të 90 largëta. Konti Topia, miku i vjetër i Zonjës Mëmë, në pamundësi për të ardhur, (për arsye sëmundjeje apo ftohjeje me princin kjo s'dihej me siguri), k i s h t e dërguar n j ë r i n nga djemtë. Ashtu siç qe caktuar, varrimi u bë në p a r a d i t e n e së dielës. Kortezhi i pafund lëvizte me vështirësi d r e jt kishës, ngaqë r r u g a n u k e n x i n t e dot. Një pjesë e madhe e v a r r i m t a r ë v e d e t y r o h e s h i n të kapërcenin hendekët e rrugës e të ecnin nëpër fusha e djerrina. Shumë prej t y r e kishin m a r r e pjesë në dasmën e Doruntinës, dhe tingujt e përzishëm të kambanës ua bënin edhe më të l e h t ë kuj t i m in e saj. Ishte po ajo rrugë, nga s h t ë p i a e Vranajve e gjer te kisha, dhe po ajo kambanë, që binte me tinguj të tjerë. Dhe turma e dasmorëve k i s h t e qenë pothuajse e njëjtë me atë të kësolltarëve tani dhe ashtu si tani shumë njerëz, ngaqë n u k i nxinte rruga, kapërcenin hendekët e ecnin fushave. Midis dasmës së Doruntinës dhe varrimit të saj kis h t e qenë vdekja e n ë n t ë vëllezërve, por ajo ishte si një a n k t h që mbahej mend turbull. Ai ankth kishte vazhd u ar dy jave. Zinxhiri i mynxyrave s'kishte të mbaruar. Dukej sikur etja e vdekjes nuk do të shuhej pa e mbyl l u r plotësisht derën e Vranajve. Dhe pothuajse kishte ndodhur a s h t u : në fillim kishin sjellë dy vëllezërit e v r a - r ë në fushën e luftës. Dy vdekje në një dite, u duk se fati qe treguar i pamëshirshëm me Vranajt dhe askujt s'ia merrte mendja se çdo të silìte e nesërmja, sepse askujt s'ia m e r r t e mendja se dy vëllezërit e tjerë, të sjellë në mbrëmje të plagosur. do të vdisnin pas tri ditësh. Plaget e t y r e kishin qenë të parrezikshme dhe akoma më të lehta u qenë dukur njerëzve të s h t ë p i s ë në k r a h a s im me 91 plagët vdekjeprurëse të dy të vrarëve. Mirëpo, kur në mëngjesin e dites së t r e t ë a t a qenë g d h i r ë të vdekur, në s h t ë p i n ë e m b u l u a r nga zia, bashkë me zinë e re, që e nxirosi edhe më të vjetrën, erdhi e u s h t u a një b r e n gë e padurueshime, një lloj pengu, një lloj pendimi për mospërfilljen ndaj dy të plagosurve, për lënien m ë n j a në t ë t y r e , (në t ë v ë r t e t ë askush s'i kishte l ë n ë mënjanë, por k ë s h t u u dukej tani që a t a kishin vdekur). Ishin b ë r ë të g j i t h ë si të l u a j t u r nga dhembja: nëna plakë, vëllezërit e tjerë, nuset që porsa kishin mbetur vejusha. Kujtonin plagët e tyre, që tani u d u k e s h i n të mëdha, p ë r m e n d n in kujdesjet që duhej të bënin dhe që t a n i u dukej se n uk i kishin bërë, e n d i e n i n veten të t ë r ë f a j t o r ë . Vdekja e të plagosurve u dhembi akoma më shumë, se iu duk s i k ur e kishin pasur v e t ë në d o r e jetën e t y r e e se i lanë t 'u iknin nga d u a r t fare kot. Dhe vetëm pas disa ditësh, k ur vdekja qe r i k t h y e r në s h t ë p i n ë e tyre me hap akoma më t ë rende, për të m a r r e pese vëllezërit e t j e r ë që k i s h in mbetur, nëna plakë me n u s e t qenë m p i r ë plotësisht. Thoshin se as zoti s'qëllon dy herë të n j ë j t i n vend me r r u - fe, kurse kobi e k i s h t e goditur si askënd t j e t ë r s h t ë p i në e Vranajve. Vetëm a t ë h e r ë u mor vesh se shqiptarët kishin luftuar me një ushtri të sëmurë nga murtaja, ndaj dhe fati i të v r a r ë v e , të plagosurve dhe i shumicës së a t y r e që ishin k t h y e r gjallë nga lufta, do të i s h t e i njëjtë. Pas tri javësh shtëpia e madhe e Vranajve, d i k u r e gëzueshme e gjithë zhurmë, qe kthyer në n j ë shtëpi h i - jesh. Dhe vetëm Doruntina, e larguar pak kohë më pare, s'dinte asgjë për mynxyrën. Kambana e kishës vazhdonte të binte përzishëm, por midis kësolltarëve ishte vështirë të gjendej qoftë edhe ve+ëm një, qoftë edhe nga rrethi më i n g u s h t ë i miqve, që të kujtonte me saktësi v a r r i m i n e n ë n t ë v ë l l e - zërve. Gjithçka i s h t e b ë r ë a t ë h e r ë s i në n j ë ë n d ë r r t ë k e - qe, si në një bunacë, ngaqë nxjerrja e arkivoleve nga s h t ë p i a e Vranajve k i s h t e vazhduar dhjetë dite r r e s h t. Madje kishte shumë njerëz që nuk e dinin mire r a d h ën e vdekjeve, dhe me s i g u r i pas ca kohësh do të i s h t e e 92 v ë s h t i r ë të t h u h e j se cilët nga vëllezërit qenë vrarë në fushën e luftës, cilët kishin vdekur nga sëmundja e cilët nga plagët e sëmundja bashkë. Kurse dasma e Doruntinës ishte diçka që mbahej mend nga të gjithë me hollësi. Ishte nga ato lloj ngjarj e s h që, duke u larguar në kohë, kanë aftësinë t£ zbukurohen, dhe kjo jo sepse j a n ë t ë p a h a r r u e s h m e në vetvete, por ngaqë kanë aftësinë të t h i t h i n rreth vêtes gjithçka të m i r e që ishte, ose që mendohej se ishte më p a r e e që tani s'është më. Veç kësaj, ishte m a r t e s a e par e e një vajze vendase kaq larg. Që nga k o h ë r a t që s'mbah e s h i n mend, largësia ku martohej vajza kishte qenë diçka me të cilën mend jet e njerëzve ishin m a r r ë s h u më. Kishte pasur mendime të ndryshme, pro e kundër, brenga, kundërshtime, ndeshje, drama. Ato lidheshin me largësinë në hapësirë dhe në gjini, të cilat shpesh përp u t h e s h i n . Kishte njerëz që mbronin idenë e m a r t e s a ve brenda k a t u n d i t e fisit, që ishin gati të flijoheshin që ky zakon i vjetër të mos ndryshonte, a s h t u sic k i s h t e të t j e r ë që ishin gati të flijoheshin për të kundërtën, dom e t n ë n ë për idenë që m a r t e s a t të bëheshin isa më larg. Të dy palet kishin luftuar gjatë, gjersa largësia në m a r tesat nisi të fitonte dalngadalë. Në fillim ajo qe e d r u a j - t u r , dy maie larg, katër maie, s h t a t ë maie, gjersa erdhi largësia imadhështore ë Doruntinës, që ipërfshinte gati gjysmën e kontinentit. I s h t e e kuptueshme që, ndërsa turma bashkë me k a r v a n i n e dasmorëve lëvizte ngadalë d r e j t kishës, njerëzit flitnin, pëshpëritnin. rikujtonin historinë e k r u s h q i - së së Doruntinës, lëkundjet e nënës e të vëllezërve që nuk e donin këtë martesë, këmbënguljen e Kostandinit që ajo të bëhej dhe besën e tij që do f i a sillte nënës të motrën. Kurse për Doruntinën vetë, e dëshironte apo nuk e dëshironte ajo këtë martesë. nuk dihej asgjë. Më e bukur se kurrë, midis kuajve të vëllezërve dhe të krushqve, e p ë r l o t u r si çdo nuse, krejt e mjegullt, ajo i p ë r k i s t e më tepër horizontit sesa a t y r e. Të gjitha këto kujtoheshin tani, ndërsa kortezhi 93 bënte të njëjtën rrugë që kishte bërë a t ë h e r ë t u r m a e dasmorëve. Dhe ashtu si pas një kadifeje të zezë r r e z ë - llen më i bukur një servis kristali, ashtu dhe në sfondin e zisë, dasma e Doruntinës dukej më e bukur. Tani njerëzit e kishin v ë s h t i r ë të mendonin për njërën pa t j e t - rën, aq më t e p ë r që D o r u n t i n a ishte, sipas t y r e , po aq e b u k u r në arkivol, sa edhe mbi kalin e dasmës. E b u k ur po ç'e do, p s h e r ë t i n i n ata. S'e gëzoi kush. E tani e gëzon toka. Të tjerë, me zëra më t ë ulët se të p a r ë t , flitnin për a r d h j e n misterioze t ë saj, duke p ë r s ë r i t u r a t ë që k i s h in d ë g j u a r nga të t j e r ë t , ose të k u n d ë r t a t e t y r e . Thonë se Stresi po m e r r e t me zbulimin e énigmes, t h o s h t e dikush, princi e ka n g a r k u a r personalisht të gjejë r r ë n j ë t e kët i j misteri. S'ka asnjë mister, dëgjomëni mua, e n d ë r - p r i s t e shoku i t i j . Ajo erdhi që të plotësonte q e r t h u l l in e vdekjes, kjo është e gjitha. Po si, me ç'mënyrë? Ah, v e t ëm ajo gjë s'ka për t ' u m a r r e vesh k u r r ë . Thonë se një nga vëllezërit e saj është n g r i t u r n a t ë n nga varri për t a sjellë. Ashtu kam dëgjuar dhe une, është v ë r t e t n g j e - thëse. Po ka dhe zëra të t j e r ë që t h o n ë s e . . . E di, e di, e k am dëgjuar dhe une, por lëre më m i r e , është m ë k at t ë flitet ashtu, sidomos sot, në varrim. Ke të drejtë. Dhe njerëzit e n d ë r p r i t n i n bisedën me një m a r r ë - veshje të h e s h t u r se pas disa ditësh apo ndoshta qysh t ë nesërmen, pasi të vdëkurat të futeshin në tokë, k ur t ë gjithë t ë ishin më t ë qetë, ata do të f l i t n in p r a p ë p ër k ë t ë gjë, ndoshta më s h u m ë akoma, dhe sigurisht më me nge. Në të v ë r t e t ë ndodhi tamam ashtu. Fill pas v a r r i - mit, atëherë k u r u d uk se historia në n j ë f a r ë m ë n y r ë mori fund, u ngrit një t h a s h e t h e m n a j ë e madhe, që rrallè 94 mbahej mend ndonjëherë. Ajo u përhap vale-vale në k a - t u n d e t p ë r r e t h , prej t y r e kaloi më larg, në pjesët e s k a j - shme të principatës, kapërceu kufijtë e saj e nisi të s h p ë m d a h e j në kontetë dhe p r i n c i p a t a t fqinje. Me sa duket, k ë s o l l t a r ë t e shumtë që morën pjesë në varrim, duke ikur, morën me vete copa të saj për t'i çuar a n e - mbanë vendit. Duke kaluar nga go ja në gojë e nga mushkëria në mushkëri, k u p t o h e t që ajo m e r r t e me vete shumë b r e n - ga njerëzore, nga ato që askush n u k i thoshte d r e j t p ë r - d r e j t , por priste një rast të tillë për t'i n x j e r r ë t ë r t h o - razi. Dhe sa më larg që ikte, aq më tepër bëhej flurore e n d ë r r o n t e forme, si një re s h t e g t a r e , por thelbi mbetej po a i : një i vdekur qe n g r i t u r nga v a r r i për të m b a j - t u r fjalën që i kishte dhënë nënës se do f i a sillte v a j - zën e m a r t u a r larg, kur ajo të kishte nevojë për të. S'u mbush as java pas varrimit të dy grave, kur S t r e s i n e t h i r r ë n të paraqitej me ngut në Manastirin e Tre Kryqeve, ku e priste kryepeshkopi i principatës, i a r d h u r enkas për diçka të rëndësishme. Enkas për diçka të rëndësishme, përsëriti Stresi dy- - t r i h e r ë me vete, ndërsa ecte me kalë në udhën mes për mes fushës. Ç'punë të k i s h t e valle me të k r y e p e s h kopi? Ai d i l t e s h u m ë r r a l l ë nga selia e tij dhe, veç kësaj, edhe sikur të k i s h t e pasur v ë r t e t një punë që lidhej me Stresin, ai mund fu drejtohej për k ë t ë eprorëve të Stresit, ose ta t h ë r r i s t e a t ë të paraqitej në selinë e t i j, l ë qendër të principatës dhe jo të merrte gjithë këtë i d h ë të gjatë, për të a r d h u r në Manastirin e Tre Kry- 95 qeve. Ndoshta e gjithë kjo ishte një keqkuptim, mendoi Stresi, një n g a t ë r r e s ë e n ë p u n ë s v e apo korrierëve. Në fund të fundit, s'kishte pse të merakosej para kohe. Mbi fushëtirën e mardhur nga vjeshta frynte ere e ftohtë. Nga të dy anët e udhës, në thellësi, m u l l a r ë t e b a r i t dukej sikur mënjanoheshin zymtas. Stresi ngriti jakën e pelerines. Po sikur të jetë fjala për ngjarjen e Doruntinës, mendoi ai, por në çast tha me vete: m a r r ë - zira. Ç'punë kishte kryepeshkopi me t ë ? Valle pak p u në t ë tjera kishte atje në qendër, sidomos tani, kur acarimi midis kisfiës katolike romake dhe asaj ortodokse bizant i n e në p r i n c i p a t a t s h q i p t a r e k i s h t e a r r i t u r kulmin? Ca vite më pare, kur u përcaktuan pak a shumë zonat e ndikimit të katolicizmit dhe ato të ortodoksizmit dhe kur principata e t y r e mbeti nën kishën bizantine, S t r e si k i s h t e k u j t u a r se kësaj grind je je të gjatë i k i s h t e a r dhur më në fund fundi. Mirëpo nuk kishte qenë ashtu. Të dy kishat kishin filluar prapë luftën për t'i r r ë m b y - er shoqja-shoqes princat dhe kontët s h q i p t a r e . Nga njoftimet e r r e g u l l t a që Stresi m e r r t e prej bujtinave dhe pikave të kalimit, dilte se kohët e fundit lëvizja e mision a r ë v e katolikë nëpër principatat ishte shtuar prapë. Ndoshta për këtë vinte kryepeshkopi, megjithëse kjo s ' k i s h t e të b ë n t e fare me Stresin. Nuk ishte ai konsulli që j e p t e lejet e udhëtimeve. Jo, mendoi Stresi. Kjo s'ka asnjë lidhje me mua. Duhet të j e t ë t j e t ë r gjë. Po në fund të fundit ç'e vriste mendjen? Do të m b ë r r i n t e a t j e e do ta mësonte për se qe fjala. As që ia v l e n t e barra qiranë të merakosej. Ndoshta puna mund t ë ishte fare e t h j e s h t ë ; kryepeshkopi kishte a r d h u r n d o s h t a për tjetër punë, për ndonjë inspektim, për shembull, dhe me k ë t ë rast, r a s t ë s i s h t , mund të k i s h t e dalë diçka për të cilën ai kërkonte n d ë r h y r j e n e S t r e s i t . P ë r - hapja e magjive, /për ishembull, ishte bërë s h p e s h h e rë p r o b l em për k i s h ë n d h e ishte diçka që lidhej me Stresin. Po, po, mund të j e t ë diçka e tillë, tha ai me vete, d u ke 96 e ndier se mendimi po i ngrinte në një pikë. Magjitë, n g r i t j a e të vdekurit nga varri, një h a p i ndante nga n j ë r a - t j e t r a . . . Ah, jo, gati sa s ' t h i r r i ai, vetëm me Dor u n t i n ë n s'mund të k i s h t e punë kryepeshkopi, dhe, duke e shpuar barkun e kalit me mamuze, shpejtoi ecjen. Ishte vërtet ftohtë. Shtëpitë e një katundthi u shfaqën diku nga e djathta, pastaj s'u duk më asgjë, veç fushës me mullarët që mënjanoheshin vazhdimisht. Manastiri i Tre Kryqeve ishte akoma larg. Në atë pjesë të rrugës Stresi n u k mendoi gjë tjetër, veç po ato gjëra që kishte menduar gjer atëherë, veçse me n j ë rend i t j e tjetër. Disa h e r ë tha me vete: gjepura, m a r r ë z i r a, s ' ë s h t ë e mundur dhe, sado që dy-tri h e r ë vendosi përfundimisht ta hiqte mendjen andej, p r a p ë s e p r a p ë r r u gës që i m'beti gjer në m a n a s t i r , n u k mendoi veçse shkakun për se po e t h ë r r i s t e kryepeshkopi. I s h t e h e r a e p a r e që Stresi po e s h i h t e a t ë nga afër. Pa rrobën ceremoniale, me të cilën ai e k i s h t e p a r e në kishën e madhe të kryeqendrës së principatës, k r y e p e shkopi dukej i lëmuar, i dobët dhe lëkurën e kishte aq të b a r d h ë e të hollë, sa do të besoje se me pak përpjekje mund të m e r r j e vesh se ç'ndodhte brenda atij t r u p i gat i të tejdukshëm. Por kjo përshtypje iu prish Stresit sapo kryepeshkopi nisi të fliste. Zëri i tij s'kishte asgjë t ë përbashkët me t r u p i n e t i j , përkundrazi ai dukej se i përkiste më tepër rrobës ceremoniale, mitres dhe temjanicës, që ai i kishte h e q u r dhe që n d o s h t a n u k do t'i k i s h t e hequr, po të mos i zëvendësonte me a t ë zë çuditër i s h t të fuqishëm. 7 . - 2 97 Kryepeshkopi hyri drejt e në temë. Ai i tha S t r e s it se kishte marre nje-ftirai për një gjoja ngritje nga varri t ë dikujt, dy javë më pare, në këtë pjesë t ë p r i n c i p a t ë s. Stresi mori frymë thellë. Ja pra, kjo na qenkësh, tha me vete. Nga të gjitha hamendjet qe v ë r t e t u a r më e pabesueshmja. Kjo që kishte ndodhur, kishte vazhduar k r y e peshkopi, kishte qenë diçka e keqe, shumë më e keqe dhe e rëndësishme në të keqen e saj, se ç'mund të m e n - dohej. Ai ngriti zërin: vetëm mendjelehtët mund t'i kalonin lehtë gjëra të tilla. Stresi e ndjeu se po skuqej d he u mat t'i " t h o s h t e se askush s'mund ta a k u z o n t e se e k i s h t e kaluar lehtë ngjarjen, se, përkundrazi, ai kishte njoftuar menjëherë kancelerinë e princit d h e kishte bërë çmos për të h e d h u r dritë mbi enigmën e ngjarjes, por kryepeshkopi, sikur f i a kishte kuptuar mendimin, vazhdoi : — Une u njoftova qysh në fillim për ngjarjen dhe dhashë udhëzimet e duhura që ajo të mbyllej, megjitha t ë duhet të them se nuk e besova kurrsesi që ajo të përhapej në një m ë n y r ë t ë tillë. — Po, ajo ë s h t ë përhapur më tepër se ç'pritej, — foli për h e r ë të p a r e Stresi. Përderisa kryepeshkopi e p r a - noi se as ai vetë n u k i kishte parashikuar rrjedhimet, Stresi e quajti të panevojshme të ndërhynte për fu mbrojtur. — P ë r të h e t u a r përmasat e jehonës së s a j , ndërmor a këtë u d h ë t im të vështirë, — vazhdoi kryepeshkopi. — Dhe, për fat të keq, u binda se jehona ë s h t ë k a t a s t r o - fike. Stresi pohoi me kokë. — Për asgjë tjetër s'do të nisesha nëpër këtë kohë t ë keqe, — vazhdoi kryepeshkopi, pa ia h e q u r sytë zhbirues Stresit. — E kupton tani se sa rëndësi i jep kisha e s h e n j t ë kësaj ngjarjeje? — Po, hirësi, — tha Stresi. — Më thoni, ç'duhet të bëj? Kryepeshkopi, që me sa duket e kishte llogaritur që , kjo pyetje të bëhej më vonë, qëndroi ca caste në hesh- 93 tje, si për të gëlltitur brenda vêtes ato që tani ishte e panevojshme të thuheshin. Stresit iu duk se ai po bëhej nervoz. — Të varroset ngjarja, — tha ai me zë fare të qetë, — domethënë të varroset ajo pjesë e ngjarjes që s'duhet, që s'është e v ë r t e t ë , që është kundër kishës. Më kupton, kapiten? Të mohohet ringjallja e njeriut, të hidhet poshtë, të demaskohet, të ndalohet me çdo kusht. — Ju kuptova, hirësi. — Është e v ë s h t i r ë? — Pa dyshim, — t h a Stresi. — Une mund të ndaloj t ë flasë një m a s h t r u e s ose një shpifës, por si mund të ndaloj theshethemnajën njerëzore! Është mbi fuqitë e mia, hirësi. S y t ë e kryepeshkopit u p ë r n d r i t ë n ftohtë. — Vajtojcat s'i ndaloj dot të ligjërojnë, — vazhdoi Stresi, — kurse t h a s h e t h e m e v e . .. — Vajtojcat t'i bësh ta n d ë r p r e s i n vetë këngën, — e n d ë r p r e u tjetri. — Kurse t h a s h e t h e m n a j ë s t'i ndërrosh drejtimin. — Në ç'mënyrë? — t h a i qetë Stresi. Ata u pane gjatë në sy. Kapiten, — tha më në fund kryepeshkopi, — ti vetë beson se i vdekur i është n g r i t u r nga varri? — Jo, hirësi. S t r e s i t iu duk se t j e t r i mori frymë i lehtësuar. Si mund të mendonte se j am aq i trashë, sa të besoja një marrëzi të tillë? tha me vete. — Atëherë ti beson se dikush e ka sjellë atë gruan e re për të cilën bëhet fjalë? — Pa dyshim, hirësi. — Atëherë v ë r t e t o j e një gjë të tillë, — tha kryepeshkopi, — dhe vajtojcat do ta lënë vetë këngën përgjysmë dhe thashether*naja do të n d ë r r o j ë vetë drejtim. — J am përpjekur, hirësi, — t h a Stresi, — k am bërë çmos. — Dhe asnjë përfundim? f — Pothuajse. Ka mjaft njerëz që nuk besojnë në 99 ringjalljen e të vdekurit, por ata m e g j i t h a t ë janë p a k i - ca, shumica beson të k u n d ë r t ë n. — Atëherë beni që pakica të kthehet në shumicë. — Kam bërë çmos, hirësi. — Duhet bërë edhe më, kapiten. Dhe kjo arrihet v e t ëm me një m ë n y r ë : të gjendet sjellësi i gruas së re, m a s h t r u e s i , dashnori apo a v e n t u r i e r i . Të k ë r k o h e t ime kembëngulje, me ngut, kudo. Të kthehet bota përmbys, gjersa të gjendet. Dhe, në qoftë se s'gjendet, të k r i j o h e t. — Të k r i j o h e t ?! Midis syve të t y r e kaloi një si s h k r e p t i m ë e ftohtë. — Domethënë gjithsesi të vërtetohet, — tha k r y e peshkopi duke ulur s y t ë i p a r i . — Shumë g j ë r a në fillim duken si t ë pamundura, por pastaj diçka b ë h e t . . . Zeri i kryepeshkopit n u k e kishte më tingëllimin e pare. — Do të bëj çmos, h i r ë s i . — tha Stresi. U krijua një prej a t y r e heshtjeve, prej së cilave duk e t sikur s'di ku të futesh. Kryepeshkopi kishte ulur kokën mendueshëm. Kur nisi të fliste p ë r s ë r i , zëri i k i s h t e ndërruar plotësisht, saqë Stresi ngriti kokën pap r i t u r . Tani ai ishte zëri i t r u p i t të l ë m u a r të t j e t r i t , i b u t e dhe i besueshëm, si ai t r u p. — Dëgjo. kapiten, — t h a kryepeshkopi, — le të flas im më haptas. — Ai mori frymë t h e l l ë p ë r p a r a se të niste të fliste përsëri. — Le të flasim më haptas. Ti besoj e di se sa rëndësi u japin atje në qendër gjërave të tilla. Për çdo gjë mund të të falin në Kostandinopol, por, për çështje që kanë të bëjnë me parimet themelore të kishës së shenjtë, s'të bëjnë asnjë lëshim. Kam pare per a n d o r ë të masakruar, që i sillnin zvarrë nëpër hipodr om me sy të verbuar e gjuhë të prerë, v e t ëm e v e t ëm se kishin guxuar të mendonin se mund të n d r y s h o n i n diçka në ndonjë tezë të kishës. Ndoshta të kujtohet, para dy vjetësh, kur pas diskutimit të zjarrtë për seksin e e n - gjëjve desh piasi një kasaphanë civile në k r y e q y t e t. Stresit diçka i kujtohej, por n u k u k i s h t e d h ë n ë k u - 100 r r ë rëndësi psikozave të tilla histerike që shpërthenin h e r ë pas here në k r y e q y t e t i n e perandorisë. — Sidomos tani, — vazhdoi kryepeshkopi, — kur acarimi midis kishës sonë dhe kishës katolike ka a r r i t ur pikën më të lartë. Për një gjë t ë tillë t a n i t ë shkon k o - ka. Më kupton, kapiten? — Po. . . — ia bëri Stresi, me zë të pasigurt. — Po desha të di nëse ju e keni fjalën për n g j a r j e n për të eilen porsa folëm. — P i k ë r i s h t , — t h a kryepeshkopi. Zëri i tij nisi të forfcohej e të fitonte tingull p ë r s ë r i . — P i k ë r i s h t për t ë. S t r e s i nuk ia hoqi sytë. — Flitet për ngritjen e dikujt nga v a r r i , — vazhdoi kryepeshkopi. — Pra, për një ringjallje. E kuptoni ç'do t ë t h o t ë kjo, kapiten? — Ngritja e dikujt nga v a r r i . . . . — përsëriti Stresi, — n j ë t h a s h e t h em i m a r r ë. — S'është aq e t h j e s h t ë , — e n d ë r p r e u kryepeshkopi. — Kjo ë s h t ë një herezi e lemerishme. Një k r y e h e r e z i. — Po, — ia bëri Stresi, — në n j ë f a r ë mënyrë është p i k ë r i s h t ashtu. — Jo në njëfarë mënyrë, por është v e t ëm ashtu, — gati sa s ' t h i r r i kryepeshkopi. Zëri i tij k i s h t e f i t u a r plotësisht tingëllimin e r e n d e të fillimit. Ai e afroi kokën edhe më përpara fytyrës së Stresit, saqë ky i fundit vetëm me forcën e vullnetit nuk lëvizi pak prapa. — Vetëm një është n g r i t u r gjer më sot nga varri në k ë të bote, J e z u Krishti, më kupton, k a p i t e n? — Ju kuptoj, hirësi, — t h a Stresi. — E pra, vetëm ai u ngrit nga vdekja për të k r y er një mision të madh. Kurse ky, i vdekuri j u a j , Kostandini, apo si e quajnë, ç'është valle ky që k ë r k o k a të imit o j ë Jezunë? Ç'fuqi e n g r i t i a t ë nga bota e tejjetshme, ç'mesazh do t'i sillte ai që andej n j e r ë z i m i t ? A? Stresi s'dinte ç'të thoshte. — Asgjë, — t h i r r i kryepeshkopi. — Krejtësisht asgjë. P r a n d a j e gjithë kjo është gënjeshtër dhe herezi. Është një sfidë k u n d ë r kishës së s h e n j t ë dhe, si çdo sfidë, duhet të dënohet pa mëshirë. 101 Ai heshti një copë herë si për t'i lënë kohë S t r e s it t ë t h i t h t e gjithë atë rrebesh fjalësh. — Pra, dëgjomë mire, kapiten. — Zëri nisi t'i zbutej prapë. — Në qoftë se këtë h i s t o r i s'do ta m b y t im qysh në djep, ajo do të m a r r ë dhenë dhe a t ë h e r ë do të j e të vonë. Do të j e t ë tepër vonë, më k u p t o n? Në mbasdite Stresi po kthehej nga Manastiri i Tre Kryqeve. Kali e c t e pa ngut nëpër udhën e madhe dhe S t r e s i t me po a t ë pangutësi i vinin ndër mend coperà nga biseda e gjatë me kryepeshkopin. Nesër duhet t'i hyj prapë që nga e para kësaj historié, tha me vete. Në t ë v ë r t e t ë asnjëherë s'kishte pushuar së m a r r i me të, madje ndihmësin e kishte liruar nga çdo punë t j e t ër për të pasur mundësi të shfletonte qetësisht arkivin e Zonjës Même. Megjithatë, tani që në qendrën e principatës ishin shqetësuar seriozisht për ngjarjen, i duhej t ' i a niste edhe një h e r ë gjithçkaje. Do t'u n i s t e një q a r - kore të re b u j t i n a v e e pikave të m b i k ë q y r j e s së r r u g ë v e, t ë premtonte ndoshta një s h p ë r b l im për këdo që do të n d i h m o n t e në zbulimin e gjurmëve të m a s h t r u e s i t , të n i s t e një njeri gjer në viset e Boh emise, për të m a r rë vesh në vend se ç'flitej atje për ikjen e Doruntinës. Ky mendim i fundit e gjallëroi një copë h e r ë . Si nuk i kis h t e shkuar më pare në mend një gjë e t i l l ë ? Ky ishte një nga veprimet e para që duhej të k i s h t e bërë m e n j ë - h e r ë pas ndodhisë. Po nejse, ia bëri pas pak me vete. Ka kohë. Stresi ngriti kokën për të k u p t u a r ç'kohë ishte, por qielli vjeshtor ishte i mbyllur krejt. S h k u r r e t n d a n ë r r u - gës lëviznin h e r ë - h e r ë nga era ç ftohtë, por kjo lëvizje 102 e shtonte edhe më shkretimin e fushës. Një Jezu Krisht ka bota, p ë r s ë r i t i Stresi me vete fjalët e kryepeshkopit. Dhe fill pas kësaj i shkoi nëpër mend ideja se nëpër k ë të r r u g ë të gjatë mendohej se kishte lëvizur Kostandini. Fjalët e kryepeshkopit për të v d e k u r i n kishin qenë plot përbuzje. Megjithëse edhe Kostandini, kur ishte gjallë, s'kishte pasur ndonjë n d e r im të veçantë për p r i f t ë r i n j - të. Stresi nuk e kishte njohur vetë, por nga hulumtimet në arkivin e s h t ë p i s ë ndihmësi i kishte raportuar disa të dhëna p a r a p r a k e për figurën e tij. Sic dilte nga letrat e zonjës plakë, Kostandini ishte në përgjithësi k u n d ë r - shtues. Atij i pëlqenin idetë e reja, kapej me pasion pas tyre, duke i çuar nganjëherë gjer në skaj. Kështu kisht e ndodhur me punën e martesave afër e larg. Ai ishte kundër m a r t e s a v e të afërta dhe, ashtu r vrullshëm dhe i skajshëm sic qe, largësinë e krushqisë kishte qenë gat i ta conte gjer në fund të botes. Sic dilte nga l e t r a t e zonjës plakë, Kostandini thoshte se m a r t e s a t e largëta, që kishin qenë gjer atëherë një privilegj mbretërish e princeshash, duhej të bëheshin një gjë e zakonshme për të gjithë. Largësia në martesë tregonte force dhe dinjitet dhe ai ngulte k ë m b ë se r a c a fisnike e a r b ë r v e i kishte të gjitha cilësitë për të d u r u a r provën e largësisë dhe dramat që mund të lindnin prej saj. J o vetëm për martesat, por për shumë gjëra të tjer a Kostandini kishte mendimet e veta, të cilat vinin ndesh me të t j e r ë t dhe zonja plakë disa h e r ë kishte pas u r telashe me a u t o r i t e t e t për s h k a k të t i j . Stresit diçka i kujtohej për këtë. Por sidomos kjo k i s h t e të bënte me kishën. Në a r k i v kishte dy l e t r a të peshkopit të k r a h i - nës, d r e j t u a r Zonjës Même, ku ai i t ë r h i q t e vëmendjen asaj për idetë e gabuara e disa herë fjalët t h e r ë s e që Kostandini kishte folur ândej-këndej kundër kishës. Kishte edhe gjëra të tjera, më të r ë n d ë s i s h m e se kjo, kis h t e t h ë n ë ndihmësi, por ai do të j e p t e një r a p o r t t ë hollësishëm për t o vetëm në fuhd të hulumtimeve. Stresit nuk i kishte bërë ndonjë p ë r s h t y p j e të madhe kjo anë e figures së Kostandinit, ndoshta ngaqë 10S edhe ai vetë nuk kishte ndonjë n d e r im kushedi çfarë për fenë. Por kjo ishte diçka e përgjithshme midis funksionarëve të principatës. Dhe kjo k i s h t e s h k a k u n e vet. Lufta që vazhdonte qysh prej kohërave që s ' m b a h e s h in mend midis katolicizmit e ortodoksizmit, e k i s h t e dobës u a r shumë fenë në principatat e Arbrit. Ato ndodhes h i n t a m am në vijën e ndarjes së dy feve, k ë s h t u që i s h t e e n a t y r s h m e që për arsye të ndryshme, k r y e s i s ht p o l i t i k e dhe ekonomike, të kalonin h e r ë në një fe, h e rë në t j e t r ë n . Tani gjysma e t y r e qenë katolikë, gjysma o r - todoksë, por kjo n u k ishte një gjendje e k r i s t a l i z u a r , dhe t ë dyja kishat kishin shpresë t'i s h k ë p u t n i n n j ë r a - t j e t - rës zona të ndikimit. Stresi ishte i bindur se v e t ë princi s ' ç a n t e kokën fort për punën e fesë. Midis aleatëve të t i j të ngushtë k i s h t e princa katolikë, a s h t u s i k u r s e midis a r m i q v e të tij k i s h t e ortodoksë. Në të v ë r t e t ë v e t ëm p a r a gjysmë shekulli principata nga k a t o l i k ë ishte k t h y er në ortodoksë, dhe kisha e Romës n u k e kishte humbur shpresën që t a bënte përsëri katolikë. Stresi, a s h t u si shumica e funksionarëve, përpiqej t ë mos n g a t ë r r o h e j në punët e fesë d h e u r d h r a t e saj n u k i m e r r t e k u r r ë seriozisht. Ai n d o s h t a as që do të i s h t e p a r a q i t u r f a r e te kryepeshkopi, d u k e gjetur një s h k a k për këtë, s i k u r kohët e fundit princi, për a r s y e të mosacarimit me Bizantin, të mos k i s h t e l ë s h u a r n j ë qark o r e të rëndësishme, ku porositeshin të gjithë funksion a r ë t e principatës të ishin të kujdesshëm me kishën. Në q a r k o r e nënvizohej se ishin i n t e r e s a t ë l a r t a të s h t e - t i t që e diktonin k ë t ë gjë, prandaj çdo qëndrim i k u n - d ë r t do të dënohej. Të gjitha këto Stresit i e r d h ë n ndër mend copa-copa, n d ë r s a nuk i h i q t e s y t ë nga s h t r i r j a e z y m t u a r e fushës. Ftoma e t e t o r i t e përshkonte t e j p ë r t e j hapësirën. Befas Stresi u drodh. Prapa një s h k u r r e j e , disa hapa l a r g r r u g ë s , ai pa të zbardhonin " e s h t r a t e një kali. Isht e n j ë a n ë e b r i n j ë v e dhe r r a s h t i i k u r r i z i t , k u r s e kafka s ' d u k e j . O zot, ia bëri Stresi pak më t u t j e . Të t h u a s h se i s h t e kali i t i j. 104 Ai u mbështoll më f o r t me pelerinën, duke u përpjekur të h i q t e nga m e n d j a pamjen. Ndihej i pikëlluar, por me një lloj pikëllimi që s'e mundonte. Kufijtë e t r i s h t i m it ishin të bërë njësh me s h t r i r j e n e fushës, sipër së cilës ndihej afrimi i dimrit. Ç'pate që u ngrite nga dheu. .. ç'mesazh doje të na s i l l j e . . . Stresi u habit e d h e vetë nga kjo pyetje, që u ngjit në forme p s h e r ë t i m e prej thellësive t ë t i j . Tundi kokën si për t ë a r d h u r në vete, ai që k i s h te n ë n q e s h u r me ironi me të gjithë ata që e k i s h i n besuar k ë t ë . Stresi buzëqeshi hidhur. Ç'marrëzi, t h a me vete dhe e shpoi b a r k u n e k a l i t me mamuze. Ç'pasdite e n g r y - sur, mendoi pas pak. Po binte muzgu dhe Stresi nisi ta n g i s t e kalin me t r o k t h . Gjersa a r r i t î në katund, ai u përpoq ta h i q t e mendjen nga çdo gjë që k i s h t e lidhje me ngjarjen. Kur m b ë r r i t i , kishte r ë n ë n a t a plotësîsht. Dritëzat e s h t ë p i v e rrezëllinin dobët a t y - k ë t u . Ca lehje qensh ndiheshin h e r ë më afër, h e r ë më larg. Stresi e d r e j t o i kalin jo nga s h t ë p i a e vet, por nëpër r r u g ë n e madhe. Nuk e d i n t e as v e t ë pse e b ë n t e këtë. Pas pak m b ë r r i t i te t r u a l l i përpara shtëpisë së Zonjës Même. Aty pranë s'kishte shtëpi të tjera. Ishte vetëm trualli i zymtë me d r u r ë t e mëdhenj, që në t e r r dukeshin edhe më t ë p j e r r ë t se ç'ishin. Shtëpia e m a d h e e b r a k t i s u r nxint e frikshëm. Stresi u afrua me kalë gjer te porta e mby- Uur së jashtmi, vështroi një copë h e r ë d r i t a r e t që n x i - nin, pastaj e k t h e u kalin. Por n u k bëri veçse pak udhë dhe e ndali kalin përsëri. Ishte t a m am midis drurëve. Që nga porta e s h t ë p i s ë n j e r i u dallohej në n j ë f a r ë m ë nyrë, sado që s ' k i s h t e hënë. Nata e 11 t e t o r i t k i s h t e qenë pak a shumë e t i l l ë : pa hënë, por jö e v r e n j t u r . Tamam te ky vend Doruntina duhej të ishte ndarë prej kalorësit t ë panjohur. Kur nëna k i s h t e h a p u r portën, ai duhej të ishte duke u larguar, por k i s h t e mundësi që a jo t ë kishte pare diçka që nga dritarja. Diçka që i shkaktoi ndoshta jgoditjen v d e k j e p r u r ë s e . . . Stresi r r o - tulloi kalin në vend. Ç'zbulim k i s h t e bërë valle zonja plakë në gjysmëterr? Që ai ishte biri i saj i vdekur që po largohej? (Doruntina ia kishte thënë që j a s h t ë fjalët: 105 më solli im velia, Kostandini.) Që, përkundra^zi, ai n uk i s h t e biri i saj dhe vajza e gënjeu? Ndoshta, por kjo nuk e përligjte tronditjen. Që Doruntina me të panjohurin, në çastin e ndarjes qenë p u t h u r për h e r ë të fundit në t e r r . . . Mjaft, ia bëri Stresi dhe me një r r o t u l l im të r r u f e s h ëm e k t h e u kalin nga rruga. Në çastin e fundit, ndërsa po largohej, me një lëvizje të beftë, si njeriu që kërkon të kapë në t e r r shikimin e dikujt që po e p ë r - gjon, k t h e u edhe një h e r ë kokën nga porta e mbyllur. 106 KAPITULLl I KATËRT Të nesërmen e kthimit nga ManastirT i Tre Kryqeve Stresi iu vu p r a p ë punës p ë r zbiüimin e énigmes së ngjarjes së Doruntinës. Hartoi një urdhër të ri më të hollësishëm se i pari, në të oilin jo vetëm jepeshin udhëzime se si të ndaloheshin në vend gjithë të dyshimtët, por premtohej edhe një shpërblim për atë që do të ndihmonte në kapjen e mashtruesit, me veprime të drejtpërdrejta, ose me anë të kallëzimit. Krahas kësaj Stresi i dha urdhër ndihmësit që të gjente se cilët n j e r ë z kishin munguar në katund prej fundit të s h t a t o r i t gjer më 11 107 t e t o r dhe për secilin prej tyre pastaj të bënte hetime të fshehta. Ndërkaq Stresi caktoi njërin prej njerëzve të vet që të bëhej gati me ngut për t'u nisur në udhë të largët gjer në viset e Bohemisë, për të shqyrtuar në vend zhdukjen e Doruntinës prej shtëpisë së b u r r i t. Njeriu n u k ishte nisur akoma kur nga kanceleria e princit erdhi një u r d h ë r i dytë, më këmbëngulës se i p a r i , që k ë r k o n t e sqarimin e çështjes në një kohë sa më të s h k u r t ë r . Stresi e kuptoi menjëherë që kryepeshkopi k i s h t e bërë ndërhyrjet e duhura edhe te princi, nga ana tjetër princi, duke e ditur mungesën e zellit të nëpunësve të tij për të dëgjuar urdhrat e kishës, e k i s h te q u a j t u r të nevojshme të ndërhynte përsëri. Në urdhër nënvizohej se gjendja e nderë politike e kohëve të fundit, kryesisht marrëdhëniet me Bizantin, kërkonin një u r t ë s i dhe m i r ë k u p t im nga ana e gjithë v a r t ë s ve të p r i n cit. Ndërkaq kryepeshkopi n u k po largohej nga Manastiri i Tre Kryqeve. Ç'ka që është ngulur aty e s'lëviz, mendonte herë pas here Stresi. Me siguri përgjon, skilja e vjetër. Stresi sa vente bëhej më nervoz. Ndihmësi po mbar o n t e punë me arkivin. Sytë i ishin mbufatur nga l e x i - mi dhe vazhdimisht r r i n t e mendueshëm. Ke rënë në të thella, i thoshte Stresi për të bërë p a k shaka midis dites së ngarkuar me punë. Kushedi ç'po na nxjerr nga ai arkiv. Në vend që të buzëqeshte, ndihmësi e shikont e me ca sy të çuditshëm, që dukej sikur thoshin: ti kujton se mund të bësh shaka, por une po nxjerr që andej diçka që do të të lërë me gojë hapur. Nganjëherë, tek afrohej te dritarja për të çlodhur shikimin me largësinë e fushës, Stresi mendonte se mos e gjithë kjo ngjarje ka qenë krejt n d r y s h e nga ç'e p ë r - fytyronin ata dhe mos ky u d h ë t im makabër me kalorësin e panjohur s'ka qenë veçse pjellë e t r u r i t të t r o n d i t ur t ë Doruntinës. Në fund të fundit kalorësin s'e ka pare asnjeri dhe as nëna plakë, që hapi p o r t ë n dhe që i s h te dëshmitarja e vetme, nuk e pohoi një gjë të tillë. O zot, 108 ka mundësi që e gjithë kjo të jetë një gjë e paqenë, mendonte ai. Kishte mundësi që Doruntina në njëfarë mën y r ë të ketë marrë vesh gjëmën që i kishte rënë s h t ë pisë së vet dhe, ashtu gjysmë e çmendur nga tronditja, t ë j e t ë nisur për në rrugë. Në atë gjendje sic ishte, ka mundësi që rrugën ta ketë bërë për një kohë të gjatë, me muaj, ndoshta me vite, kurse asaj i qe dukur se e kishte b ë r ë brenda një nate. Ndryshe s'kishte si të shpjegoheshin ato tufa yjesh që rendnin nëpër qiell. Veç kësaj, prej një njeriu, të cilit dhjetë dite udhëtimi, që ishte së paku largësia e Bohemisë, i duken si një natë, mund të presësh që edhe njëqind dite t'i duken po aq. Dhe në përgjithësi prej një njeriu të tillë mund të p r e sësh çdo fantazi. Stresi përpiqej të suite ndër mend fytyrën e Dor u n t i n ë s sic e pa herën e fundit, për të kujtuar në të shenjat e sëmundjes mendore, por nuk mundte kurrsesi. Ajo fytyrë i largohej gjithmonë përfytyrimit të t i j . Atëherë ai përpiqej ta largonte mendimin nga kjo hamendje e fundit, sepse e ndiente që ajo i ftohtë çdo zeli për ta vazhduar hetimin. Së shpejti, thoshte me vete, së shpejti, pas kthimit nga Bohemia të të dërguarit të t i j , do të sqarohej edhe kjo gjë. Kishte një dite e gjysmë "që nëpunësi i tij qe nisur për në viset e Bohemisë, kur Stresin e lajmëruan se pikërisht që andej porsa kishin mbërritur njerëz nga familja e b ü r r i t të Doruntinës. Në fillim u fol se kishte a r d h u r vetë i shoqi, por shpejt u fnor vesh se ishin dy kushërinj të pare të t i j. 109 Stresi, pasi nisi një korrier për të kthyer nga udha njeriun që do të shkonte në Bohemi, u sul të takonte t ë porsaardhurit që kishin qëndruar në Bujtinën e Udhëkryqit. Ata ishin dy b u r r a të rinj, aq të ngjashëm me njëri- tjetrin, saqë mu-nd t'i merrje për dy binjakë, megjithëse s'ishin ashtu. Ishin akoma të lodhur e të këputur nga rruga e gjatë, nuk kishin a r r i t u r as të laheshin e të ndërronin rrobat, kur mbërriti Stresi. Sytë e tij u ngulën së pari mbi flokët e pluhurosur të udhëtarëve, por në një m ë n y r ë të tillë, të pazakontë, saqë njëri prej tyre, me një buzëqeshje fajtori, kaloi dorën nëpër ta, duke thënë diçka në një gjuhë krejtësisht t ë pakuptueshme. — Ç'gjuhë flasin? — pyeti Stresi ndihmësin, që k i shte m b ë r r i t u r në bujtinë pak më p a r e se ai. — Një djall e di, — u përgjigj ndihmësi, — më ngjan si një lloj gjermanishte e përzier me span j ishte. Dërgova një korrier në Manastirin e Vjetër të sjellë ndonjë nga murgjit që dine gjuhë të huaja. Së shpejti besoj se do të mbërrijë. — Mezi u mora vesh me ta, me atë p a k latinishte që di une, — t h a bujtinari. — Por edhe a t a p ë r faqe të zezë e flasin. — Ndoshta kanë nevojë të lahen dhe të marrin pak veten, — tha Stresi duke iu drejtuar bujtinarit. — U thuaj të venë lart po të duan, gjersa të vijë përkthyesi. Bujtinari ia tha shatra-patra në latinisht fjalët e Stresit. Ata runden kokat në shenjë pohimi dhe njëri pas tjetrit u ngjitën nëpër shkallën e d r u n j t ë që kërciste 110 sikur do të këputej. Ndërsa ngjiteshin, Stresi nuk i hiqte sytë nga rrobat e t y r e të pluhurosura. — Ç'thanë ndonjë gjë? — pyeti ai, kur shkallët e d r u n j t a pushuan së kërcituri. — E dinin që Doruntina ka vdekur? — E k a n ë m a r r ë vesh qysh gjatë udhës, — u përgjigj ndihmësi, — vdekjen e saj e të nënës dhe pa dyshim diçka tjetër nga ngjarja. Stresi nisi të vente e të vinte në kthinën e madhe t ë bujtinës, që shërbente si korridor. Të tjerët, ndihmësi, bujtinari dhe një njeri i tretë, ndiqnin në heshtje hapat e tij, pa guxuar të prishnin heshtjen. Si shumë po vonohet ky përkthyesi, tha Stresi dy-tri herë, megjithëse kishte kaluar fare pak kohë qysh nga ardhja e tij. Murgu nga Manastiri i Vjetër erdhi pas gjysmë ore. Stresi dërgoi menjëherë bujtinarin që të t h ë r r i s t e të ardhurit. Ata zbritën njëri pas tjetrit nëpër shkallën e drunjtë, që Stresit iu duk se po kërciste p ë r h e r ë e më tepër. Të shkarkuar prej pjesës më të madhe të pluhurit, flokët e tyre dukeshin tepër të çelët. — U thoni së une jam kapiteni Stres, — tha duke iu drejtuar murgut, — përgjegjës p ë r mbrojtjen e rendit në zonën përreth. Besoj se ata kanë a r d h u r për të mar r ë vesh ç'ka ndodhur me Doruntinën, apo jo? Murgu u foli të huajve, por ata vështruan njëritjetrin, pa kuptuar gjë. — Në ç'gjuhë po u flet? — pyeti Stresi. , — Po provo j një gjuhë tjetër, — tha murgu, pa i kthyer përgjigje Stresit. Ai foli përsëri diçka,. që i bëri dy të huajt të afronin kokat me atë vuajitjen e zakonshme në fytyrë, kur n j e r iu kupton fare pak nga ajo që i thonë. Po ndërkaq njëri prej tyre tha diçka dhe këtë herë ishte murgu ai që bëri ngërdheshjen e vuajtjes në fytyrë. Kjo vazhdoi njëfarë kohe nga të dy palet, gjersa murgu lëshoi më në fund ca fraza të gjata. të cilat bënë që dy të huajt të t u n d n i n kokat gjithë gëzim. — E gjeta më në fund, — tha murgu, — flasin një 111 gjermanishte të përzier me sllavishte. Besoj se do të m e - rremi vesh. Stresi nuk e zgjati më. — Ju erdhët tamam në kohën e duhur, — tha ai. — Besoj se e keni m a r r ë vesh ç'i ndodhi gruas së k u s h ë r i - r i t tuaj, Doruntinës. Është një gjë që na hidhëroi të gjithë. F y t y r a t e të huajve u ngrysën menjëherë. — Isha duke nisur një njeri për në viset tuaja, për t ë zbuluar të vërtetën e nisjes së saj që andej, kur ju erdhët, — vazhdoi Stresi. — Besoj se do të m a r r im vesh diçka prej jush, ashtu sic do të merrni vesh edhe ju diçka prej nesh. Besoj se zbulimi i së vërtetës na intereson njëlloj të dy palëve. Dy të huajt tundën kokat në shenjë pohimi. — Kur u nisëm, n e s ' d i n i m asgjë, — tha njëri prej tyre. — Dinim vetëm se gruaja e k u s h ë r i r i t tonë, Doruntina, kishte ikur papritur, në r r e t h a n a pak të çuditshme, me t ë vëllanë, Kostandinin. Ai e ndërpreu të folurit, duke pritur që murgu të p ë r k t h e n t e fjalët e tij. Tjetri nuk ia ndante ndërkaq sytë e tij të çelët. — Rrugës për këtu, — vazhdoi i pari, — shumë më p ë r p a r a se të afroheshim, morëm vesh se gruaja e kus h ë r i r i t tonë kishte m b ë r r i t u r vërtet në shtëpinë e p r i - ndërve, por vëllai, Kostandini, me të cilin, sipas saj, ajo ishte nisur, kishte tre vjet që s'jetonte më në këtë bote. — Po, — tha Stresi, — është pikërisht ashtu. — Rrugës gjithashtu morëm vesh për vdekjen e saj dhe të zonjës plakë dhe na erdhi shumë keq. I huaji uli sytë. Pasoi një heshtje, gjatë së cilës Stresi u bëri shenjë bujtinarit dhe dy-tre k u r e s h t a r ë ve që qenë afruar, që të largoheshin. — A ke ndonjë k t h i n ë të mënjanuar këtu? — i t h i r d Stresi bujtinarit. — Po, zoti kapiten, — U përgjigj ai. — Këtu prapa kam një vend të qetë. Ejani me mua. 112 Ata hynë njëri pas tjetrit në një kthinë të vogël, ku Stresi i ftoi të uleshin mbi ca stola prej druri të gdhendur. — Kur u nisëm, ne kishim vetëm një qëllim, — vazhdoi njëri prej të ardhurve, — të sqaronim ikjen e saj, domethënë nga njëra anë të vërtetonim nëse ajo k i s h t e ardhur vërtet në shtëpinë e prindërve dhe nga ana t j e t ë r të mësonim shkakun e ikjes dhe a kishte ndonjë m e n d im që të mos kthehej më e të tjera e të tjera gjëra, që vetëk u p t o h e n në historira të tilla, — Ndërsa murgu p ë r k t h e n - te, i huaji nuk ia ndante sytë Stresit, si për të m a r rë vesh nëse kuptimi i fjalëve të tij a r r i n t e i piote gjer te ai. — Sepse n j ë ikje e tillë ju e kuptoni vetë, jep shkas për... — Natyrisht, — tha Stresi, — ju kuptoj fare mire. — Por tani na doli një çështje krejt tjetër, — vazhdoi i a r d h u r i , — i vëllai i, vdekur. I shoqi i Doruntinës, ' kushëriri ynë, s'di asgjë për këtë, dhe kjo ju e kuptoni se krijon një mister të ri. Në qoftë se vëllai i reuses ka t r e vjet që ka vdekur, atëherë kush qe ai që e solli atë? — Pikërisht, — tha Stresi, — kjo pyetje ka dite që bëhet jo vetëm prej me je, por prej shumë njerëzve. Stresi hapi gojën për të vazhduar, por mendimi iu shkëput. Në mendje, kushedi pse, iu vizatuan vetëtimthi e s h t r a t e kalit që zbardhnin atë mbasdite midis fushës si të rëna rastësisht aty, nga një ankth. — K u s h e pa kalorësin? — pyeti ai. — Ku? Ç'kalorës? — pyetën pothuajse në një gojë të huajt. — Atë pra, që kujtohej se ishte vëllai që e mori me vete Doruntinën. — Ah, po. Ishin ca gra që u ndodhën pak më larg. Ato t h a n ë se kishin pare një kalorës pranë shtëpisë së k u s h ë r i r i t tonë dhe Doruntinën që po shpejtonte të hipte në kalin e t i j . Veç kësaj ishte pusulla e saj. — Ah, po, — ia bëri Stresi. — Ajo më foli për një pusullë. E keni pare ju atë? 8 - 2 113 — E kemi sjellë me vete, — tha i huaji tjetër, ai që kishte folur më pak. — Si? E keni pusullën? Stresi n u k u besoi veshëve, por ndërkaq i huaji po trazonte çantën e lëkurtë, prej së cilës nxori më në fund vërtet një pusullë. Stresi u përkul të shikonte. — Shkrimi i saj, — ia bëri ndihmësi që pas supit të t i j . — E njoh fare mire. Stresi i kishte shqyer sytë mbi ato germa të mëdha t ë shkruara si prej një dore të pastërvitur. Fjalët ishin t ë pakuptueshme, në gjuhë të huaj. Njëra prej tyre, e fundit, ishte e shuar. — Ç'është shkruar? — pyeti Stresi, duke e afruar kokën edhe më. Midis fjalëve kuptohej vetëm emri i v ë llait, i s h k r u a r në një mënyrë të ndryshme nga s h q i p j a: Cöstanthin. Ç'thonë fjalët e t j e r a ? — përsëriti pyetjen Stresi. — Po iki me tim velia, Kostandinin, — përktheu murgu. — Po fjala e s h u a r ? v — Do të thotë «në qoftë se». — Pra, po iki me t im velia, Kostandinin. Në qoftë se... — përsëriti Stresi. — Ç'është kjo «në qoftë se» dhe perse ta ketë shuar? Fshehja e së vërtetës? mendoi Stresi vetëtimthi. Një përpjekje e fundit për të zbuluar diçka? Ndërrimi i mendjes në çast? ' — Mund ta ketë pasur vështirë të vazhdonte të shpjegonte diçka tjetër në gjuhën e vendit, — tha m u r gu, pa i hequr sytë nga kartuçi. — Edhe fjalët e tjera janë plot gabime. Askush nuk foli. Mendimi i Stresit kishte ngecur në një pikë: Përpara syve kishte më në fund një dëshmi të vërtetë. Nga g j i thë ai ankth, që dukej i mbështjellë në mjeguU, ja ku dilte më në fund një kartuç, me fjalë të s h k r u a r a nga dora e saj. Veç kësaj kalorësin e kishin p a r e gratë, p ra edhe ai ishte i vërtetë. 114 — Në ç'datë ndodhi kjo? — pyeti ai. — E mbani mend? — Me njëzet e nëntë shtator, — u përgjigj njëri prej t y r e . J a pra, edhe koha po zhvishej më në fund nga mjegulla. Një natë tepër e gjatë, me tufa yjesh që rendnin nëpër qiell, kishte thënë Doruntina. Kurse ishte fjala për një udhëtim prej dymbëdhjetë ose, më saktë, prej trembëdhjetë ditësh. Stresi e ndjeu veten të tronditur në një mënyrë të veçantë. Gjërat e prekshme e të vërteta, për të cilat porsa ishte njoftuar, pusulla e Doruntinës, kalorësi që e mori atë me vete dhe koha trembëdhjetëditëshe e udhëtimit, në vend që t'i jepnin një ndjenjë sigurie, s'i shkaktuan veçse një bosh të madh. Me sa dukej, fqinjërimi i t y r e me irealen, në vend që ta dobësonte, e bën t e këtë më të frikshme. Stresi s'dinte ç'të thoshte. — Doni të shkoni në varreza? — pyeti ai më në fund. — Natyrisht, natyrisht, — u përgjigjën në një gojë të huajt. U nisën, grumbull sic ishin, më këmbë. Nga dritaret dhe nga verandat e shtëpive me dhjetëra sy ndiqnin ecjen e tyre drejt kishës. Rojtari i varrezës e kishte hapur që më pare portën e hekurt. Stresi hyri i pari, duke marrë coperà balte me thembrat e çizmeve. Të huajt vështronin hutueshëm rreshtat e varreve. — Ja ku j a n ë vëllezërit e saj, — t h a Stresi, — duke u ndalur përpara rreshtit të varreve me gur të zi.— Ja dhe Zonja Même me Doruntinën, — vazhdoi ai, duke treguar dy grumbuj dheu, që kishin përsipër vetëm nga një kryq të përkohshëm druri. Të a r d h u r i t qëndruan një copë herë pa lëvizur me kokat të ulura. Flokët e tyre dukeshin tani të ngjashëm me dyllin e qirinjve që kishte pikuar anash konizmave. — Ky është Kostandini. Zëri i Stresit erdhi si nga larg. Rrasa e sipërme e v a r r i t , e anuar pakëz djathtas, nuk ishte çuar akoma në 115 vend. Sytë e ndihmësit u mbërthyen në çast mbi fytyrën e Stresit, por nga shprehja e saj ai e kuptoi se nuk ishte e nevojshme të fliste për lëvizjen e gurëve të var r i t . Rojtari i varrezave, që shoqëronte grupin duke q ë n d r u a r gjithmonë i mënjanuar, as ai nuk e hapi gojën. — Ja, kështu, — ia bëri Stresi k u r dolën prapë në rrugë. — Nga gjithë ajo shtëpi s'mbeti veçse një grumbull varresh. — Shumë e trishtueshme, — tha njëri nga të huajt. — Kurse ardhja e Doruntinës na shqetësoi të gjithë, — vazhdoi Stresi. — Ndoshta më tepër se ç'ju s h q e t ë soi ju atje. Një copë rrugë ata folën prapë për udhëtimin enigmatik të gruas së re. Një ikje në atë mënyrë, thanë ata, ishte gjithsesi e papërligjur. — Mërzitej atje? — pyeti Stresi. — Desha të t h em se me siguri e merrte malli për njerëzit e vet. — Natyrisht, — u përgjigj njëri prej tyre. — Veç kësaj, gjuhën s'e kuptonte në fillim, dhe kjo me siguri i shtonte ndjenjën e vetmisë. Bëhej merak për t ë vetët? — Shumë. Sidomos kohët e fundit. I s h t e një vetmi e tillë.... — Ah, sidomos kohët e fundit, — përsëriti Stresi. — Po, kohët e fundit. Kishte një si ankth të vazhdueshëm, ngaqë askush s'po i vinte nga shtëpia. — Një ankth, — ia bëri Stresi. — Kishte kërkuar të vinte vetë, me siguri. — Po, disa herë. Im kushëri, burri i saj, i kishte t h ë n ë : Në qoftë se nuk vjen kush prej të tuve për të të pare, gjer në pranverë, do të të çoj une vetë atje. — Ashtu?! — Po. Në të vërtetë jo vetëm ajo, por të gjithë ne nisëm të dyshonim se diçka mund të kishte ndodhur këtu. — Dhe, sic duket, ajo nuk deshi të p r i s t e pranverën, — tha Stresi. — Po. 116 — Kur mori vesh ikjen, i shoqi, me siguri... Të huajt pane njëri-tjetrin. • — Natyrisht.' Gjithçka ishte tepër e çuditshme. Kisht e a r d h u r për ta marrë vëllai, po si nuk u k t h y e qoftë edhe për pak kohë në shtëpi? Perse me kaq ngut, pa t a k u a r kurrkënd? Vërtet kishte ndodhur një incident midis Kostandinit dhe k u s h ë r i r i t tonë, por k i s h t e kaluar kaq kohë dhe... — Ç'incident? — e n d ë r p r e u Stresi. — Ditën e dasmës, — u përgjigj ndihmësi me zë të ulët. — Zonja plakë e përmend në letrat e veta. — Pra, pavarësisht nga incidenti, — vazhdoi i huaji, — ishte gjithsesi e pashpjegueshme sjellja e të vëllait, në qoftë se ai ishte v ë r t e t vëllai. — Më fami, — t h a Stresi, — por desha të pyes, i shoqi dyshoi se nuk ishte i vëllai? Ata përsëri pane njëri-tjetrin. — Po, si të them, n a t y r i s h t që dyshoi. Dhe kuptohet që, në qoftë se nuk ishte vëllai, atëherë ishte dikush tjetër... Çdo gjë mund të ndodhë në këtë bote. Megjithëse k ë t ë s'ia rrokte mendja askujt. Ata shkonin aq mire me n j ë r i - t j e t r i n . Ajo vërtet ishte e brengosur, se ishte e huaj, dhe gjuhën s'e dinte, dhe, kryesorja, e m e r r t e malli për të vetët, por prapëseprapë duheshin të dy. — Megjithatë ajo ikje ashtu... — e n d ë r p r e u tjetri. — P o . Ta themi hapur, ikja linte shteg për dyshime. Ndaj edhe ne morëm këtë rrugë të gjatë me porosi të k u s h ë r i r i t tonë, burrit të saj, për të sqaruar gjithçka. Mirëpo k ë t u gjetëm një ngatërresë akoma më të madhe. — N j ë n g a t ë r r e s ë . . . — ia bëri Stresi. — Kjo, në një farë mënyrë, është e vërtetë, megjithatë duhet thënë se Doruntina mbërriti vërtet te shtëpia e prindërve. Ai i shqiptoi këto fjalë mengadalë, si njeriu që e ka t ë folurën të vështirë, kurse me vete tha: perse e mbron akoma? — A s h t u është, — u përgjigj njëri prej të huajve. — Në njëfarë mënyrë, nga njëra anë, ne u qetësuam. Do- "untina mbërriti vërtet te shtëpia e prindërve, mirëpo 117 duhet thënë se këtu doli një enigmë e r e : vëllai, me të cilin ajo gjoja e bëri këtë udhë, nuk r r o n prej kohësh. Atëherë del p y e t j a : kush e solli? Sepse dikush e solli, apo jo? Kalorësin e pane disa gra. Perse a t ë h e r ë të gënjente? Stresi uli kokën mendueshëm. Pellgjet e rrugës ishin plot gjethe të kalbëta. T'u thoshte a t y r e se të gji- ( tha këto pyetje ai i kishte bërë më pare, iu duk e panevojshme. Dhe po aq e kotë iu duk t'u tregonte hamendjet e tij për një mashtrues. Më tepër se kurrë tani dyshonte në to. — S'di ç'të them, — foli ai, duke ngritur supet. E ndiente veten të lodhur. — As ne s'dimë ç'të themi, — tha njëri prej t y r e, ai që kishte folur gjer a t ë h e r ë më pak. — E gjithë kjo është kaq e trishtueshme... Do të nisemi që nesër, s'kemi ç'të bëjmë më këtu. Stresi nuk u përgjigj. Në të vërtetë s'kanë ç'të bëjnë më këtu, mendoi ai si i mpirë. Të huajt u nisën të nesërmen. Stresit iu duk se mendja e tij nuk priste veç largimin e tyre, që të jepej qetësisht, ndoshta për herë të fundit, pas zbërthimit të historisë së Doruntinës. Tani ishte fare e qartë se dërgimi i dy kushërinjve, për të kontrolluar se sa të vërt e t a ishin fjalët e pusuliës së Doruntinës, tregonte s< i shoqi i saj kishte dyshuar në radhë të pare për nj< tradhti bashkëshortore. Dhe ndoshta kishte të drejtè' Ndoshta historia kishte qenë shumë më e thjeshtë s ç'mund të mendohej, sic qëllonte shpesh me ngjarjet qi 118 duke qenë në vetvete të thjeshta, si një vetëmbrojtje kundër zbulimit të thjeshtësisë së tyre, kanë cilësinë që të ngatërrojnë mendjet. Stresit iu duk se po e çmbështillte më në fund enigmën. Gjer atëherë kishte menduar gjithmonë për qenien e një mashtruesi, por, me sa duket, kis h t e qenë e kundërta. Askush nuk e kishte mashtruar Doruntinën, por përkundrazi, kishte qenë ajo që kishte m a s h t r u a r të shoqin, në radhë të pare, pastaj nënën dhe gjithë të tjerët. Na ka sjellë vërdallë të gjithë," mendoi Stresi me një pezm përzier me trishtim. Dyshimi për mundësinë e gënjeshtrës së Doruntinës kishte n x j e r r ë kokë herë pas here, por ai qe s h k r i r ë përsëri, i përpirë nga mjegulla që mbështillte ngjarjen. Dhe kjo ishte e kuptueshme për një ngjarje plot me të panjohura. Mjaftônte që Stresit t'i rikujtohej dyshimi i tij i vjetër, se ndoshta kalorësi dhe udhëtimi me kalë as që kishin qenë fare dhe se Doruntina kishte muaj e ndoshta vite që qe nisur për të m b ë r r i t u r në shtëpi, pra mjaftônte t'i kujtohej hamendja për sëmundjen mendore të saj, që çdo arsyetim të vihej në dyshim. Mirëpo ardhja e të huajve nga Bohemia i kishte dhënë fund kësaj. Tani ishte një pusullë që ai e kishte pare vetë me sy, në atë pusullë flitej për ikjen e saj me dikë, kalorësin e kishin p a r e disa gra dhe, mbi të gjitha e gjithë kjo kishte një date, 29 shtator. Tani s'ke ku futesh, kishte thënë me vete Stresi, jo pa keqardhje. Kënaqësia që ndiente për zbulimin e misterit, ishte e vakët. I dashuruar ndoshta pas énigmes, do të dónte që ajo të mos prishej. Veç kësaj, e ndiente veten disi të t r a d h t u a r. Pra, e gjithë kjo, pavarësisht nga dekori i kobshëm, s'paskësh qenë veçse një aventure dashurie. Ky ishte thelbi i ngjarjes. Të tjerat s'ishin veçse gjëra të dores së dytë. Kishte pasur të drejtë gruaja e tij, e cila qysh në fillim e kishte pare ngjarjen si të tillë. Gratë kishin nganjëherë një nuhatje të veçantë për këso gjërash. Po, po, përsëriste me vete Stresi, si për t'i ngulitur vetvetes sa më thellë atë që mendonte. Një udhëtim me dashnorin, pavarësisht se me dashurinë dhe seksin qe për- 119 zier zia. Po ndoshta pikërisht ajo e bënte edhe më të fuqishme gjithçka. Ç'nuk do të jepja, të përsëritej edhe një herë ajo rrugë, kishte thënë ajo. Natyrisht, ia bëri Stresi me vete, natyrisht,. Doruntinë. Nuk 'kishte ndonjë ndjenjë të keqe. ndaj saj, v e t ëm se ishte disi i lodhur. Mendja e t i j , në fillim ngadalë p a s taj përherë e më me këmbëngulje, nisi të vinte në lëvizje mekanizmin e saj të zakonshëm për r i k r i j i m i n e asaj që mund të kishte ndodhur. Herë-herë mendimi i tij s h k o n te t e dy të huajt, që po largoheshin tani d r e j t qendrës së Evropës dhe që, me siguri, ashtu si ai, po b l u a n i n në meridje ndodhinë. Ishte fare e qartë se a t a f l i t n i n tani me n j ë r i - - t j e t r in shumë më haptas se ç'kishin folur këtu, k u j t o - nin shenja që kishin vënë re edhe a t a vetë, ose që i kishin dëgjuar nga të tjerët, për p r i r j e n e n u s e s të huaj, Doruntinës, për ta t r a d h t u a r t ë shoqin. Dalngadalë Stresi po e plotësonte tablonë e ngjarjes. Pak kohë pas martesës Doruntina e kupton se n u k e do më t ë shoqin. Është mërzitur, është p e n d u a r për m a r t e s ë n . Brengën e saj e shton mosditja e gjuhës, vetmia, sidomos malli për njerëzit e vet. I kujtóhen pleqësimet e t y r e të gjata për martesën e saj, lëkundjet, mendimet «pro»- d he «kunder», dhe kjo ia shton edhe më t e p ë r pikëUimin. Nga ana tjetër, askush s'po vjen nga vëllezërit për ta pare. Madje as Kostandini, që i kishte d h ë n ë f jalën. H e r ë - h e r ë e kap meraku se mos ka ndodhur ndonjë fatkeqësi, por e largon dyshimin, duke menduar se ajo s'ka një e dy, por nënië vëllezër, të gjithë në Iule t ë moshës. Më t e p ë r beson që e kanë harruar. E larguan nga v e t j a të vetmen motër, e çuan p r a p a diellit dhe tani as që k u j t o h e n për të. Mërzia e saj sa vete shtohet. Ajo shoqërohet me një ndjenjë armiqësore ndaj të shoqit. I duket se ai është s h k a k t a r i të gjithave. Erdhi nga fundi i botes p ë r të p r i s h u r j e t ë n t saj. Brenga e vazhdueshme, mungesa e gëzimit, plekse me idenë e hakmarrjes ndaj tij. Të iki, ta braktis, po ku' Është fare e vetme, në mes të një kontinenti të h u a j , nji grua e re njëzet e tre vjeçe. Në këto r r e t h a n a k u p t o h e t q ngushëllimi i vetëm është ndonjë histori dashurie. Ndosh 120 t a e nis pa e kuptuar as vetë se si, për të mbushur diçka nga ajo zbrazëti. I jepet n j e r i u t të pare që i vardiset. Ky mund të j e t ë ndonjë udhëtar (a s'është udha ajo me t ë eil e n lidhet tani e tut je çdo s h p r e s ë e saj?). Pa e menduar gjatë, vendos të ikë me të. Njëherë do që t ë ikë pa lajmëruar fare, pastaj, në çastin e fundit, ndoshta nga një keqardhje e fundit për të shoqin, nga një ndjenjë mirësjelljeje, (ajo i s h t e r r i t u r në një familje ku k ë t o gjëra çmoheshin shumë), vendos të lërë një pusuUë. Edhe këtu mund të ketë pasur lëkundje: f i a tregojë t ë shoqit t ë vërtetën, apo jo? Ka mundësi që më tepër për arsye njerëzore, për të mos e plagosur në seder, sesa për ndonjë shkak tjetër, i s h k r u a n në pusullë se po ikën me t ë vëllanë, Kostandinin. Aq më t e p ë r që kjo ishte dhe e besueshme për shkak të besës që Kostandini i k i s h t e d h ë n ë se do të v e n t e t a m e r r te në gëzime a hidhërime, besë që dihej tashmë nga të gjithë, duke përfshirë edhe të shoqin. Dhe kështu, pa menduar, për të tjerat, ajo ikën me t ë dashurin. Kanë bërë apo s'kanë bërë plane për fu martuar, s'ka rëndësi. Ka shpresë që më vonë mund t ë vijë në shtëpi bashkë me dashnorin, f u a shpjegojë vëllezërve dhe nënës si i s h t e puna, fu tregojë b r e n g ë n e saj, vermine (ishte një vetmi e tillë....) dhe ndoshta ata, pasi ta dëgjojnë, mund f i a falin aventurën. Dhe ajo m u n d t ë jetojë më në fund bashkë me b u r r i n e saj të d y t ë p r a n ë njerëzve të vet dhe t ë mos largohet më kurrë... kurrë... Por të gjitha këto ajo i mendon turbull, pa shumë lidhje. Tani për tani, e dhënë pas l u m t u r i s ë së çastit, nuk dëshiron t a vrasë shumë mendjen për t ë ardhmen. Ka k o hë, shohim e bëjmë gjer a t ë h e r ë . Dhe bashkë me dashnorin kalojnë bujtinë më bujtinë, ( me siguri kanë shitur bizhutë e saj), të dehur nga lumturia. Por l u m t u r i a është fare e s h k u r t ë r . Pikërisht në një nga këto b u j t i n a ajo m e r r vesh, (sa l e h t ë është të m a r r ë sh vesh lajme në bujtinat e udhëve, në n e t ë t e gjata të vjeshtës), pra, pikërisht në njërën prej t y r e ajo merr vesh gjëmën që i ka r ë n ë familjes së saj. Ndoshta e m e r r vesh gjithë hatanë që ka ndodhur, ndoshta pjesërisht, apo ndos h t a e m e r r me mend si mund të ketë ndodhur, pasi ka 121 dëgjuar në përgjithësi për ushtrinë e h u a j , të sëmurë nga murtaja, që ka s h k r e t u a r gjysmën e Arbrit. Atëherë bëhet si e marrë, pendimi, tmerri, ankthi b r e r j a e ndërgjegjes e bëjnë të humbasë drejtpeshimin. I lutet dashnorit ta ço- ' ë në shtëpi menjëherë dhe ai pranon. P r a është ajo, Doruntina, që e solli kalorësin e panjohur me vete, duke g j e - tur me vështirësi rrugët shtet më s h t e t e principatë më principatë dhe jo ai. Sa më shumë që i afrohen kufijve të Arbrit, aq më shpesh ajo mendon se si do t'i përgjigjet pyetjes «kush të solli?». Gjer tani nuk e ka v r a r ë shumë mendjen për k ë të. Të mbërrinte njëherë p r a n ë shtëpisë, pastaj shihte e bënte. Tani shtëpia nuk është shumë larg. Duhet p ë r l i - gjur ardhja. Të t h o t ë se e ka sjellë një i panjohur, pak ë s h t ë e besueshme. Të tregojë për dashnorin, s'mundet. Më pare e ka menduar këtë copa-copa, pa shumë logjikë, sepse zia e bënte të parëndësishme pyetjen, kurse tani ajo sa vete merr peshë. Ndërsa mendja i rreket sa a n d e j - -këndej për të gjetur një rrugëzgjidhje, i kujtohet besa e Kostandinit dhe aty për a t y vendos: do të thotë se e ka sjellë Kostandini, sipas f jalës që k i s h t e dhënë. Kjo t r e g on se e di që Kostandini s'është në shtëpi, mungon, pra ka vdekur. Nuk e di akoma saktë se ç'përmasa ka gjëma që i ka rënë familjes, por vdekjen e tij e ka mësuar. Për të ka pyetur, sic duket, në mënyrë të vecantë. Pse? Është e kuptueshme që ai të zinte më shumë vend në mendimet e saj, sepse ai i k i s h t e dhënë f jalën që do të v i n t e ta m e r r t e . Në ditët pjot brengë të saj, atë priste të shfaqej te u d ha me pluhur. Tani shtëpia është afër dhe ajo, edhe po të dojë, me . mendjen e saj të t u r b u l l u a r s'ka më kohë të gjejë një gënjeshtër tjetër. Pra, do të thotë se e solli i vdekuri. Dhe kështu, trokëllin më në fund te porta. I thotë dashnorit t ë r r i j ë mënjanë që të mos duket, ndoshta lë takim me t ë pas dy-tri ditësh. Nëna, nga brenda, bën pyetjen që p r i t e j . Me kë e r d h e ? Doruntina i përgjigjet: Me Kostandinin. Nëna i thotë se ai ka vdekur, po Doruntina tani këtë e di. Prit të të p u t h edhe një herë, sa pa u h a p ur porta, i pëshpërit asaj i dashuri dhe e p u t h për h e r ë të 122 fundit në gjysmëterr. Pikërisht këtë të puthur ka pare zonja plakë hga dritarja. Kjo e ka tmerruar. E ka besuar valle që biri i saj është n g r i t u r nga varri për t'i sjellë v a j - zën? Më tepër ka mundësi që ai s'është biri i sàj, por një i panjohur. Por në të dyja rastet, edhe po të ketë kujtuar se i vdekuri puthet me Doruntinën, edhe po të ketë k u j tuar se p u t h e t me një të gjallë, tmerri i saj ka qenë i njëllojtë. Por ka mundësi që të ketë 'besuar këtë të fundit: t ë puthurën me një të panjohur. Pra, gënjeshtra e së bijës i është dukur e kobshme: midis zisë ajo bën qejf si një lavire, me shtegtarë të panjohur. Atë që ka ndodhur midis nënës dhe së bijës, pas h a p - jes së portes, shpjegimet, mallkimet, të qarat, n u k i di askush. Pastaj ngjarjet janë rrokullisur me shpejtësi. Dorunt i n a merr vesh gjithë përmasat e drames, vetëkuptohet që lidhjet e saj me dashnorin humbasin, gjersa vjen fundi. Gabimi i Stresit qe se në u r d h r i n që u dërgoi qysh në fil l im bujtinave dhe pikave të vrojtimit, i udhëzoi të përqendronin vëmendjen te kalorësit, (burrë e grua në një kalë, apo veç e veç), që vinin nga larg, kurse duhej kusht u a r e njëjta vëmendje për çdo shtegtar të vetmuar që largohej drejt kufijve. Këtë ai e kishte r i p a r u a r në u r d h r in e dytë dhe kishte akoma shpresë se i panjohuri mund të kapej, aq më tepër që njëfarë kohë ai duhej të k i s h t e a ë n - druar i fshehur, duke p r i t u r se ç'do të ndodhte. Por, edhe sikur të mos kapej, së pa'ku. të vërtetohej kalimi i t i j , në mënyrë që të lajmëroheshin pastaj pricipatat dhe kontetë fqinje ku ndikimi i Bizantit qe i forte, për ta a r r e s t u a r kudo që të gjendej. Përpara se të shkonte për drekë në shtëpi. Stresi pyeti edhe një herë ndihmësin se mos kishte ardhur ndonjë njoftim nga bujtinat. Ndihmësi tundi kokën në mënyrë mohuese. Stresi hodhi krahëve pelerinën dhe ishte duke dalë, kur ndihmësi i t h a: — Me arkivin mbarova punë plotësisht. Nesër, po të jeni i lire, mund t ' ju bëj r a p o r t i n tim. — A s h t u ? Po si duket p u n a? Ndihmësi e vështroi me ngulm. 123 — Unë kam një m e n d im timin, — t h a ai me zë të ulët, — k r e j t ndryshe nga të tjerët... — Ashtu?! — ia bëri prapë Stresi dhe buzëqeshi, pa e v ë s h t r u a r tjetrin. — Mirupaîshim, — tha. — Nesër do të dëgjoj raportin tend. Rrugën gjer në shtëpi ai e bëri pothuajse pa m e n - duar asgjë. Disa herë i e r d h ë n në mend dy të huajt që po kalëronin tani drejt Bohemisë, për a t o që a t a b l u a n i n në kokë, dhe që në njëfarë mënyrë ai i k i s h t e menduar më pare. — E di? — i t h a gruas, porsa hapi derën e s h t ë p i s ë . — Më duket se ti kishe të drejtë. Me ç'del, e gjithë n g j a r j a e Doruntinës s'paska qenë gjë tjetër, veçse n j ë a v e n t u r e d a - s h u r i e . — Ashtu?! — Nën ndriçimin e syve faqet e saj u p ë r - skuqën lehtë nga kënaqësia. — Pas ardhjes së dy kushërinjve të b u r r i t t ë saj g j i t h çka po bëhet e q a r t ë , — vazhdoi ai, duke hequr pelerinën. Ndërsa zinte vend p r a n ë zjarrit, atij iu duk se n ë p ër shtëpi u bë njëlloj gjallërimi. Ishte një gjallërim, që, më t e p ë r se me sy e me veshë, n d i h e j t ë r t h o r a z i . Lëvizjet e zakonshme të së shoqes para drekës u bënë më të gjaUa, tringëllima e enëve gjithashtu, madje dhe aroma e gjellës sikur u bë më e këndshme. Ndërsa e shoqja po vinte p j a t a t në sofrën prej druri, në s y t ë e saj ai kapi n j ë n d r i ç im mirënjohjeje, që po e zhdukte me shpejtësi gjithë atë ftohtësi të përmbajtur që kishte mbushur në një m ë n y r ë të njëtrajtshme ditët e t y r e të fundit. Pastaj, gjatë drekës, ai ndriçim i syve të saj u bë më i ëmbël e kuptimplotë dhe, kur në m b a r im të drekës, ajo u t h a fëmijëve t ë shkonin të flinin menjëherë, Stresi, me një dëshirë që r r a l l ë h e r ë e kishte provuar kohët e fundit, shkoi në dhomën e gjumit dhe e priti. Ajo hyri pas pak me po a t ë n d r i ç im n ë n q e r - p i k ë t dhe me flokët e k r e h u r rishtaz, dhe Stresi e kuptoi befas se në ditët e t y r e të ardhshme shumë herë do të n d ë r h y n t e e vdekura, për të sjellë ose përmallim trupor, si këtë herë, ose, përkundrazi, ftohtësi. Të qetësuar pas dashurisë, a t a q ë n d r u a n gjatë në h e - shtje, duke vështruar herë tavanin prej druri të gdhen- 124 dur t ë dhomës, here d r i t a r e n , pas kanatit gjysmë t ë hapur të së cilës shihej qielli i v r e n j t u r i fundvjeshtës. — Shiko n j ë krillë, — t h a ajo. — Une kujtoja se a t o k i shin ikur prej kohësh. — Qëllon ndonjëherë, ndonjë e vonuar, — u përgjigj ai. Atij sepse iu duk se biseda për Doruntinën, e n d ë r - p r e r ë qysh nga dreka, mund të rifillonte përsëri. Me një lëvizje të bute, duke i rreguHuar një tufë flokësh te tëmthat, ai mundi f i a hiqte vështrimin së shoqes prej qiellit, i bindur se kështu e shmangte rifillimin e bisedës për të vdekurën. Të nesërmen Stresi t h i r r i ndihmësin për fi r a p o r t u ar përfundimet që kishte n x j e r r ë ai nga shqyrtimi i arkivit të Vranajve. Ndihmësi kishte po a t ë pamje të shastisur, madje Stresit iu duk akoma më i zverdhur në fytyrë. — Sic jua kam t h ë n ë edhe më pare dhe sic jua p ë r - s ë r i t a edhe dje, — filloi ai, — n g a hulumtimi i arkivit une kam nxjerrë një përfundim që është krejt i ndryshëm nga ai që thuhet apo hamendësohet për ngjarjen enigmatike. Nuk ma m e r r t e mendja që një arkiv mund ta zbehë njeriun më tepër se ethet, mendoi Stresi. — Madje shpjegimi që k am n x j e r r ë pas ngjarjes, është krejt i ndryshëm edhe në k r a h a s im me atë që mendoni ju, — vazhdoi ndihmësi. Stresi n g r i t i vetullat me habi. — Po të dëgjoj, — tha ai, kur ndjeu që t j e t r i pati një :ast mëdyshjeje. — Kjo nuk është një shpikja ime, — vazhdoi ndihnësi. — Kjo është një e v ë r t e t ë , të ci'lën e n x o r a nga shfle- 125 timi një për një i arkivit të Vranajve, sidomos nga l e t ë r - këmbirni i zonjës plakë me kontin Topia. Ai hapi dosjen, duke n x j e r r ë prej saj një grumbull l e t r a sh të trasha, të zverdhura nga koha. — E ç'del nga ato letra? — n d ë r h y r i Stresi me një farë padurimi. Ndihmësi mori frymë thellë. — Zonja plakë herë pas here i s h k r u a n t e m i k u t të saj t ë vjetër për halle apo gjëra fë tjera intime të familjes, duke kërkuar këshilla prej tij. Ajo e kishte zakon të r u a nte kopjet e letrave. — E kuptoj, — t h a Stresi. — Veçse bjeri më s h k u r t , të lutem. — Po, — tha ndihmësi. — Do të përpiqem. Ai mori prapë frymë thellë dhe fërkoi ballin. — Në disa letra, e sidomos në n j ë r ë n prej tyre, mjaft t ë hershme, Zonja Même bën fjalë për një ndjenjë, jo të natyrshme t ë djalit t ë saj, Kostandinit, ndaj së motrës, Dor u n t i n ë s . _ — Ashtu?! — ia bëri Stresi. — E ç'është kjo ndjenjë jo e natyrshme? A mund të ma sqarosh? — Hollësirà në letër nuk ka, oor, po ta lidhim këtë me të tjera fakte nga l e t r a t e mëvonshme, e sidomos me përgjigjen e kontit Topia, del e qartë se kemi të bëjmë me një p r i r j e incesti të vëllait ndaj motrës. . — Pa shih, pa s h i h ! — ia bëri Stresi. Balli i ndihmësit ishte mbushur me bulëza të vogla djerse, megjithatë, duke bërë sikur n u k e vinte re ironinë e shefit, ai vazhdoi: — E vër te ta është që konti e ka k u p t u a r menjëherè për se bëhet fjalë dhe në përgjigjen e tij, — ndihmësi v ur një letër përpara Stresit, — i thotë asaj të mos s h q e t ë s o h et sepse këto janë gjëra k a l i m t a r e të moshës. Madje ai i tregon dy-tre shembuj të ngjashëm, në familjet që i n j i h te duke nënvizuar se kjo ndodhte sidomos në a t o shtëpi ki vajzat janë të vetme, sic është rasti i Doruntinës së s a j . J; si vazhdon pastaj : «Do vetëm p a k vërnendje e kujdes, q kjo ndjenjë e ç n a t y r u a r paksa, të bëhet p r a p ë n o r m a l e . Si 126 doqoftë do të bisedojmë hollësisht për k ë t ë porsa të takohemi ». Ndihmësi ngriti sytë nga letra për të pare p ë r s h t y p - jen që i kishte bërë ajo shefit, por Stresi i mbante sytë mbi syprinën e tçyezës, sipër së cilës gishtat e tij po t r o - kitnin me nervozizëm. — Më vonë kjo gjë nuk përmendet më në l e t r a t e tyre, — vazhdoi ndihmësi. — Duket sikur, a s h t u sic e ka p a r a - shikuar konti Topia, ndjenja e sëmurë e vëllait ndaj motrës i përket tashmë së kaluarës. Mirëpo në një letër t j e tër, vite më vonë kjo, kur Doruntina ka a r r i t u r moshën e fejesës, zonja plakë i shkruan kontit se Kostandini bëhet xheloz ndaj çdo dhëndri të mundshëm. Xhelozia e tij është bërë shkak që të p r i s h im disa krushqi, s h k r u a n ajo. — Po ajo, — n d ë r h y r i Stresi, — D o r u n t i n a? — S'ka asnjë fjalë për qëndrimin e saj. — E pastaj? — Më vonë, kur zonja plakë e njofton kontin për krushqinë e largët, që u bë më në fund për Doruntinën, i shkruan, midis të tjerash, se ajo dhe shumica e djemve të saj u lëkundën mjaft për k ë t ë krushqi, për arsye të l a r - gësisë tepër të madhe, por këtë herë ishte Kostandini ai që u tregua, për çudi, tepër i z j a r r t ë që kjo krushqi të b ë hej. Në ''etrën e urimit konti i s h k r u a n midis të t j e r a s h zonjës pîakë se qëndrimi i Kostandinit ndaj k r u s h q i s ë së l a r gët nuk është aspak i çuditshëm, përkundrazi, sipas a t y re që kemi biseduar, s h k r u a n ai, është e k u p t u e s h m e që Kost a n d i n i n ta bënte nervoz çdo krushqi e afërt, domethënë çdo b u r r ë i njohur e konkret, dhe, përkundrazi, ta kënaqte një krushqi sa më e largët, domethënë një b u r r ë i p a njohur, mundësisht i huaj, sa më larg syve të tij. U bë mire që u përfundua kjo krushqi, i s h k r u a n ai më poshtë, qoftë edhe për këtë arsye. Ndihmësi trazoi një copë h e r ë dosjen, duke kërkuar a t j e diçka. Stresi i mbante s y t ë të ngulur në n j ë pikë mbi iysheme. — Dhe së fundi kemi l e t r ë n ku zonja plakë i shkruan contit për dasmën dhe midis të tjerash për incidentin që idodhi atje, — vazhdoi ndihmësi. 127 — Ah, po, incidenti, — ia beri Stresi, si i përmendur nga një dremitje. — Që incidenti nuk u vu re nga të tjerët, ose, e d h e në qoftë se u vu re diçka, u quajt si një gjë e zakonshme në këso rastesh, kjo ndodhi per arsyen e thjeshtë se njerëzit n u k i dinin r r e t h a n a t për të cilat ju fola më lart. Kurse Zonja Même, që d i n t e gjithçka, e shpjegon atë d r e j t . Pasi i s h k r u a n kontit se si Kostandini, pas ceremonisë së kurorëzimit në kishë, k i s h t e qenë si i marrë, se si në k o h ë n e përcjelljes së krushqve gjer te rruga e madhe ai e kishte s h t y r ë dhëndrin që i qe afruar nuses, duke i thënë «ajo është akoma imja, kupton, imja», zonja plakë i s h k r u an mikut të vjetër, se, lavdi zotit, ky i s h t e telashi i fundit që ajo pati, lidhur me çështjen për të cilën ai ishte në dijeni prej v i t e s h . — Ndihmësi u gëlltit, i lodhur sic d u k e t n g a të folurit. — Kaq del prej letrave, — vazhdoi ai. — Në dy- - t r i l e t r a t e fundit, të s h k r u a r a pas fatkeqësisë, p l a k a p ë r - s ë r i t shkretimin e saj, të m b e t u r i t qyqe në bote dhe k e q - a r d h j e n që e martoi vajzën aq larg. Tjetër gjë s'thotë. Kjo është e gjitha. Pllakosi heshtja. Një copë herë u dëgjua t r o k i t j a e gis h t a v e . t ë Stresit mbi d r u r i n e tryezës. — E ç'lidhje ka kjo me ngjarjen tonë? Ndihmësi n g r i t i sytë. — Ka lidhje, — u përgjigj ai. — Madje të d r e j t ë p ë r - d r e j t ë . Stresi vazhdonte ta v ë s h t r o n t e në mënyrë pyetëse. — Besoj se jeni në n j ë mendje me mua se p r i r j a e i n - çestit të Kostandinit është një gjë e v ë r t e t u a r. — Nuk çuditem, — tha Stresi, — gjëra që ngjasin. — Gjithashtu besoj se e pranoni arsyetimin t im se ngulmimi për t a m a r t u a r motrën sa më larg tregon luftën e tij me vetveten për të kapërcyer ndjenjën e sëmurë ndaj saj. Pra, nga njëra anë, një b u r r ë sa më larg syve të t i j , nga ana tjetër, sa më larg mundësisë së inçestit. — E qartë, — t h a Stresi, — vazhdo. — Incidenti tregon vuajtjen e tij të fundit sa qe gjallë. — Sa qe gjallë?... — ia bëri Stresi. 128 — Po, — u përgjigj tjetri, duke ngritur, kushedi pse, zërin. — Sepse une kam bindjen se incesti i paplotësuar është një ndjenjë kaq e fuqishme, saqë s'ka mundësi ta shlyejë dot as vdekja. — Hm, — ia bëri Stresi. — Incesti i pakryer është diçka e mbijetshme, — v a zhdoi ndihmësi. — Me martesën e motrës larg Kostandini kujtoi se shpëtoi prej inçestit. Por, sic do të shohim, jo largësia, por as vdekja s'të shpëton dot prej tij. — Vazhdo, — tha Stresi ftohtë. Ndihmësi u mëdysh një çast. Sytë e tij të n d r i ç u a r së brendshmi e vësbtronin ngultazi Stresin, si për t'i m a r rë leje më pare për a t o që do t ë thoshte. — Vazhdo, — tha për herë të dytë Stresi. Por ndihmësi po r r i n t e në mëdyshje. — Mos do të thuash se ndjenja e inçestit të p a k r y er e ngriti të vdekurin nga v a r r i ? — pyeti Stresi me zë të akullt. — Pikërisht, — gati sa s ' t h i r r i t j e t r i . — Udhëtimi i t y re makaber s'është veçse një u d h ë t im dasme. — Mjaft! — t h i r r i Stresi. — Ti je i çmendur. — E dija që s'ishit në një mendje me mua, megjithatë mos më fyeni. — I luajtur, — tha Stresi, — krejtësisht. — Jo, une s ' j am i luajtur, zoti shef. Ju jeni eprori im, keni t ë drejtë t ë më dënoni, të më hiqni nga puna, madje t ë më arrestoni, por j o t ë më fyeni. Une., une... — Çfarë ti... ti.. — Une kam bindjen time, se e gjithë kjo hi s t o r i per t ë eilen po vrasim mendjen ta zbërthejmë, s'është veçse një histori incesti, se nuk shpjegohen kurrsesi ndryshe veprimet e Kostandinit, se ajo që t h u h e t s e ai ngulmoi t a m a r - • t o n t e motrën larg, sepse pati një parandjenjë fatkeqësie dhe duke e çuar a t ë sa më l a r g k u j t o n t e se e largonte nga goditja e fatkeqësisë, është, më falni, një marrëzi. Kostandini pati vërtet një parandjenjë kobi, por ky ishte kobi b r e n d a tij, ky ishte rreziku i inçestit, dhe larg mundësisë 9 - 2 129 së inçestit deshi t a conte ai të m o t r ë n e jo l a r g kushedi çfar ë lloj fatkeqësie... Ndihmësi fliste me ngut, pa a j r i n e nevojshëm të frymëmarrjes midis frazave, i trembur, sic duket, se n u k do ta k i s h t e gjatë m u n d ë s i n ë e të folurit. — Por, sic thashë, prej inçestit s'e shpëtoi dot as l a r gësia, madje a s vdekja. Dhe kështu, një natë me duhmë ai u n g r i t nga varri p ë r të k r y e r atë që gjithë jetën e k i s h te ëndërruar... Më lini t ë fias, ju lutem, mos më n d ë r p r i t n i . .. U n g r i t pra nga dheu a t ë n a t ë . m e duhmë të fetorit, r r a sa e v a r r i t iu bë kalë, ia shaloi atij dhe u nis të plotësonte ë n d r r ë n kryesore të jetës së vet... Dhe kështu, ndodhi ky u d h ë t im i kobshëm dasme, bujtinë më bujtinë, ashtu sic t h a t ë ju, por jo me një dashnor t ë gjallë, por me të v d e - kurin... Është p i k ë r i s h t kjo hata që zbuloi nëna plakë p a ra se të hapte portën. Ajo e pa vërtet Doruntinën të p u t h ej me dikë, në gjysmëterr,' por ky s ' i s h t e dashnori vagabond, sic k u j t u a t ju, por vëllai i vdekur... Ajo që zonja p l a k ë e k i s h t e p a s u r frikë g j i t h ë jetën, ishte k r y e r . Ky i s h t e kobi që zbuloi ajo, dhe kjo e çoi në varr... — I çmendur, — t h a Stresi, por k ë t ë h e r ë me zë të ulët, sikur f i a p ë s h p ë r i s t e a t o fjalë vêtes. — Të ndaloj të flasësh më, — t h a me qetësi. Ndihmësi hapi gojën, po Stresi brofi befas në këmbë dhe, duke u p ë r k u l u r mbi fytyrën e t j e t r i t , t h i r r i : — Të ndaloj të flasësh, kuptove? Ndryshe, do të të a r r e s t o j në vend, qysh tani, more vesh? Ndihmësi e la f j a l ë n përgjysmë. — U n e , ç'kisha për të thënë, e thashë, — t h a duke m a r r ë frymë me zor, — tani po ju bindern; — Ti je i sëmurë, — tha Stresi, — ti je vetë i sëmurë, o i mjerë. Ai s'ia hiqte s y t ë fytyrës së zbehtë nga pagjumësia të ndihmësit dhe p a p r i t u r ndjeu keqardhje për të. — Faji është imi, që të ragarkova atë p u n ë n e a r k i v i t. Një l e x im kaq i s h u m t ë për një njeri të pamësuar me l i b ra... T j e t r i vështronte si në ethe. — Shko tani, — t h a Stresi me zë të zbutur. — Çlodhu 130 pak. Ti ke nevojë për qetësi, dëgjon? The ç'nuk t h e këtu, une po i hàrroj të gjitha, por me kusht që edhe ti t'i h a r r osh, k u p t o v e ? Shko tani. Ndihmësi u ngrit dhe doli. Një copë herë Stresi n d o - qi me sy ecjen e tij të lëkundur, me një si buzëqeshje të n g r i r ë ne fytyrë. Duhet ta gjej sa më pare atë vagabond, tha me vete. Kryepeshkopi kishte të drejtë. I duhej vënë kapak sa më pare kësaj historié, ndryshe, mund t ë ndodhnin t u r b u l l i ra t ë paparashikuara. Stresi nisi të ecte poshtë e p ë r p j e t ë nëpër dhomë. Do t ë dendësonte kontrollet n ë t ë k a t ë r anët, do të v i n t e n ë l ë - vizje të gjithë njerëzit e shërbimit, të pezullonin çdo p u në tjetër e të merreshin vetëm me këtë. Dy gurë b a s h k ë s'do t ë linte, gjersa ta zgjidhte enigmën. Duhet ta gjej, thosht e me vete, sa më pare. Ndryshe, t ë gjithë do t ë çmendemi prej saj. P a v a r ë s i s h t nga përpjekjet e njerëzve të Stresit, si edhe t ë shërbenjësve t ë kishës, që s q a r o n i n çdo d i t e në k i - shë besnikët, numri i njerëzve që besonin se Doruntinën e kishte sjellë dashnori i saj ishte t e p ë r i vogël në k r a h a - s im me a t a që ishin të b i n d u r se a t ë e k i s h t e sjellë i v d e kur i. Stresi _u mor vetë me s h q y r t i m i n e listes së njerëzve që kishin m u n g u a r në katund midis fundit t ë s h t a t o r i t dhe 11 fetori t . Ideja se n d o s h t a Doruntinën mund ta k i s h t e s j e l lë ndonjë nga shokët e Kostandinit, për të vënë në vend fjalën e dhënë të tij, i regëtinte h e r ë pas here në mendje, por ajo i bëhej në çast e pabesueshme. Edhe kur i p ë r g a t i - t ë n l i s t en e piote t ë mungonjësve dhe midis saj gjeti, a s h tu sic d ë s h i r o n t e , k a t ë r nga shokët më të ngushtë t ë të ndje- 131 rit, p r a p ë s e p r a p ë kjo ide n u k zuri vend në t r u r i n e t i j . A nuk kishte m u n g u a r ai vetë ngaqë i s h t e me s h ë r b im p i kërisht në a t o dite? Veç kësaj, shokët e Kostandinit e v ë r t e - t u a n shumë l e h t ë që kishin qenë që të k a t ë r në Lodrat e Mëdha që bëheshin çdo vit në p r i n c i p a t ë n më veriore të Arbrit, madje dy p r e j t y r e t r e g u a n e d h e çmimet që k i s h in fituar atje. Ndërkaq po afronin të dyzetat e vdekjes së nënës e të bijës, dhe vajtojcat me siguri do t ë këndonin p r a p ë b a l a d ât e t y r e ngjethëse, pa bërë asnjë n d r y s h im në to. E n j i h te mire kokëfortësinë e a t y r e plakave d r ë n j a . Në të s h t a t a t, me gjithë f j a l ë n që u k i s h t e çuar ai, a t o s ' n d r y s h u a n a s g jë dhe po k ë s h t u k i s h t e n d o d h u r gjatë k a t ë r t ë dielave t ë t j e r a pas vdekjes. Do të k r r o k a s i n edhe ca dite ato sorra, p a s taj do të heshtin, k i s h t e t h ë n ë prifti. Por Stresi nuk b e - sonte shumë. Një dite Stresi i pa tek po shkonin r r e s h t te shtëpia e braktisur, p ë r të bërë vajtimin e zakonshëm. Ai qëndroi përbri rrugës, i gjatë, i mbështjellë me p e l e r i n ë n e e r r ë t, në jakën e së cilës ishte q e p u r shenja e nëpunësit të p r i n - cit, një bri kaprolli i bardhë, k u r s e ato, të veshura k r e jt në t ë zeza, me f y t y r a t ë p ë r p i r a qysh më p a r e nga vajtimi i ardhshëm, k a l u a n mospërfillese p ë r p a r a t i j . Stresi pati përshtypjen se e njohën, sepse në s y t ë e t y r e iu duk se pa një dritëz ironie ndaj t i j , prishësit të legjendës. Ideja se kishte hyrë në d y l u f t im me vajtojcat, iu duk se do t 'i shkaktonte një t ë qeshur mu aty, p ë r p a r a tyre, mirëpo, për çudi, ajo nuk i la veçse n j ë ftohtësi ngjethëse. Ndërkaq kryepeshkopi, për habinë e të gjithëve, vazhdonte të qëndronte në Manastirin e Tre Kryqeve, por Stresin nuk e nervozonte me kjo gjë. K r e j t i p ë r p i r ë nga ndjekja e vagabondit s h ë t i t ë s , ai kishte h a r r u a r çdo gjë t j e tër. Njoftimet që v i n i n nga b u j t i n a t n u k j e p n i n ende asgjë t ë saktë. Qenë b ë r ë t r i - k a t ë r arrestarne në bazë të tyre, por t ë k a p u r i t i kishin l i r u a r prapë për m u n g e s ë provash. P r i t e s h i n lajme nga principatat dhe k o n t e t ë fqinje, sidomos t ë anës veriore, prej nga shkonte r r u g a p ë r në Bohemi. Herë-herë Stresit i vinin dyshime dhe hamendësime 132 të reja për shpjegimin e ngjarjes, por ai i largonte ato sakaq. Aiër mesit të n ë n t o r i t ra bora e pare, që, ndryshe nga borërat e t j e r a të vjeshtës, n u k shkriu, por e zbardhi a n e - kënd token. Një mbasdite, tek po k t h e h e j për në shtëpi, Stresi, pa e ditur as vetë pse, e k t h e u kalin nëpër r r u g ën që conte në kishë. Zbriti pranë portes së jashtme të varrezës dhe, duke ecur përmes bores s ë pashkelur, hyri b r e nda. Në varrezë s'kishte n j e r i . Kryqet që dimin sipër s h t r e - sës së dëborës, dukeshin edhe më të zeza se ç'ishin. Ca zogj, po aq të zinj, vërtiteshin në a n ë n e përtejme. Stresi eci një copë herë, gjersa iu duk se e gjeti më në fund g r u - mbullin e v a r r e v e të Vranajve Ai u përkul, lexoi njërën nga pllakat d h e pa që s'kishte gabuar. Rreth e r r o t u l l dëbora qe e pashkelur. Konizmat dukeshin të ngrira. Perse e r d h a k ë t u , mendoi Stresi dhe psherëtiu. E n d i e n t e se paqj a e varrezës po ngjitej edhe tek ai. Dhe bashkë me paqen ndiente t ' i vinte një kthjelltësi e habitshme mendimi. Sytë po i lëbyreshin nga s y p r i n a e dëborës, por ai n u k po i hiqte që andej, sikur të kishte frikë se mos po i humbte ajo kthjelltësi. Dhe befas historia e Doruntinës iu duk e thjeshtë dhe e qartë, sa s'kishte ku të vente më. Ishte një copë truall nën dëborë, në të cilin ishin varrosur r r e s h t n j ë grumbull njerëzish, që e kishin dashur shumë- -shumë n j ë r i - t j e t r i n dhe që kishin p r e m t u a r t'i gjendeshin pranë shoqi-shoqit. I kishte munduar ndarja e gjatë, hapësira, një mail gërryes dhe vetmia e padurueshme (ishte një vetmi e tillë...). Kishin synuar drejt n j ë r i - t j e t r i t , p ë r t 'u bashkuar në gjallje e në vdekje, në një jetëvdekje, apo vdekjejetë të përzier. Qenë përpjekur të thyenin ligjet që i mbajnë të m b ë r t h y e r a qeniet e gjalla, për të mos kal u a r nga vdekja në jetë, pra qenë përpjekur të thyenin ligjet e vdekjes, të a r r i n i n të pamundurën, të bashkoheshin prapë; një çast kishin k u j t u a r se e kishin a r r i t u r atë, sic ndodh në ëndërr, kur të besohet se ke takuar n j e r i u n e dashur të vdekur, por kjo s'është veçse n j ë gënjim i s h k u r - tër, (nuk e përqafoja dot, diçka më pengonte), dhe n ë p ë r t e r r e h u t im qenë ndarë p r a p ë , i gjalli k i s h t e ecur drejt shtëpisë, i ydekuri d i e j t v a r r i t të vet, (ti ik përpara, se 133 u n ë k am pak p u n ë në kishë), dhe p a v a r ë s i s h t s e kjo s ' k i s h t e ndodhur, pavarësisht s e Stresi s'e besonte k u r r ë n g r i - tjen e t ë vdekurit nga varri, prapëseprapë, në njëfarë m ë nyrë, kjo k i s h t e ndodhur. Qe s h f a q u r te cepi i rrugës k a - lorësi-vëlla që i k i s h t e thënë m o t r ë s : «eja me mua». S'ka rëndësi vërtet, në mendimet e saj, apo në mendimet e të tjerëve, sepse, në fund të fundit, kjo ishte një histori që i k i s h t e n d o d h u r p a k a shumë gjithkujt, në çdo vend dhe në çdo kohë. Sepse p ë r gjithkënd gjithmonë ka pasur një n j e r i për t ë cilin është ë n d ë r r u a r t ë vijë nga larg, n g a t r o j e t e tejjetshme, të r r i j ë një copë h e r ë me të, të udhëtojë mbi të n j ë j t i n kalë, sepse gjithkush në këtë bote k a pasur një peng i ë mbetur për dikë që n u k është më në jetë, dhe që me vete ka t h ë n ë : t ë k t h e h e t d h e n j ë herë, ah, t ë k t h e h et dhe një herë, ta kap për qafe, (por diçka më pengonte t a përqafoja), sepse k u r r ë kjo s'bëhet dot në k ë t ë tokë d h e as që do të bëhet k u r r ë , sa t ë j e t ë jeta, d h e ky është n jë nga pikëllimet më t ë mëdha t ë dheut, që do t a m b ë s h t j e - l lë a t ë si mjegulla, gjer në s h u a r j e n e t i j . . .. Ja, kjo ishte e gjitha, përsëriti me v e t e Stresi. Gjithçka tjetër, hamendjet, hetimet, arsyetimet s'ishin veçse gënjeshtra të vogla, meskine dhe pa kuptim. Ai donte të r r i n t e d h e ca në l a r t ë s i t ë e l i r a të mendimit, por e n d i e n te se gracka e b a n a l i t e t e v e po e t ë r h i q t e vazhdimisht poshtë, gjithë ngut, për ta zbrîtur sa më shpejt nga fluturimi. Dhe ai shpejtoi të ikte që a n d e j , pa u r r ë z u a r akoma plotësisht. Ashtu i t r a l l i s u r sic qe, si një somnambul iu afrua kalit, u hodh mbi të dhe me një galop të n g r i r ë u largua. 134 KAPITULLI I PESTE I s h t e mbasdite e lagur, e m b y t u r e gjitha në një shi t ë s h t r u a r , të ïmët, nga ato mbasditet në të cilat duket s e n u k mund t ë ndodhë k u r r ë asgjë, kur Stresi që po d r e - m i s t e i veshur, (ç'mund të b ë n t e t j e t ë r në një d i t e të t i llë), n d j e u të shoqen që po e p r e k t e bute te supi. — Stres, po të kërkojnë. Ai u përmend sakaq. — Ç ' ë s h t ë ? - t h a . - - Po flija? — Po të kërkojnë, — përsëriti e shoqja, — ndihmës i yt bashkë me një tjetër. 135 — Ashtu? Thuaju se po vij. Ndihmësi bashkë me një të panjohur, të dy me flokët të lagur quii, prisnin më këmbë, nën s t r e h ë n e p o r t e s . — Stres, u k a p sjellësi i Doruntinës, — t h a n d i h m ë si, me ta p a r e shefin e vet. Stresi mbeti një grime me gojë h a p u r. — Si është e mundur? Ndihmësi pa me habi hutimin në fytyrën e shefit, në të cilën n u k u d u k ndonjë gjurmë gëzimi, t h u a s e n uk k i s h t e javë t ë t ë r a që punonte për f i a m b ë r r i t u r kësaj dite. — Më në fund u kap, — përsëriti ai, me një dyshim t ë fundit se mos t j e t r i n u k e k i s h t e k u p t u a r mire p ë r se bëhej fjalë. Stresi vazhdonte fi shikonte h e t u e s h ëm të dy. Në t ë vërtetë i k i s h t e k u p t u a r fare m i r e fjalët e t i j . Ajo që s'po e k u p t o n t e ishte nëse lajmi po i s h k a k t o n t e gëzim apo jo. — Po si? — pyeti. — Si ndodhi k ë s h t u p a p r i t u r? — P a p r i t u r ? — ia bëri ndihmësi. — Desha të them, ajo që dukej aq e pabesueshme... Ç'po fias kështu ? tha me vete. Tani po e k u p t o n t e se qe h u t u a r vërtet. Me sa duket, k r a h a s dëshirës që t ë gjendej dashnori i hamendësuar, ishte fshehur një dëshirë tjetër, që ai të mos gjendej k u r r ë . Tani ai e vuri re të panjohurin dhe, pa e k u p t u a r as vetë pse, iu d r e j t u a a t i j. — Po si u kap? Ku? — Po e sjellin, — u përgjigj ndihmësi. — Pa u n g r y - sur dita, do të j e t ë këtu. Ky është k o r r i e r i që solli l a j - min, si edhe një raport. I panjohuri futi dorën nën a s t a r i n e gozhupit të t i j, për t ë n x j e r r ë që andej një letër të mbështjellë. — Qenka kapur në kontenë fqinje, në një bujtinë që quhet «Bujtina e dy Robertëve», — tha ndhmësi. — Aha. 136 — Ja r a p . . . r a p o r t i , — t h a i pan j oh u r i , që i mbahej goja. Stresi ia mori nga dora me një lëvizje të beftë. Dalngadalë ajo ndjesi e papërcaktuar midis hidhërimit dhe keqardhjes për m b a r i m i n e énigmes u mbyt nga valet e para të një gëzimi të ftohtë. E hapi r a p o r t i n dhe, duke u kthyer nga ajo anë, prej nga vinte më mire ndriçimi i dites, lexoi r r e s h t a t e m b u s h u r me n j ë s h k r im që t ë k u j - tonte një grumbull gjilpërash të d e r d h u r a me zemërim; «Po ju dërgojmë r a p o r t i n per kapjen e vagabondit që dyshohet se është mashtruesi dhe sjellësi i Doruntinë Vranajt. Të d h ë n a t që përmban ky raport, j a n ë n x j e r r ë nga t ë dhënat që i u dorëzuan a u t o r i t e t e v e tona, bashkë me vagabondin në fjalë, prej a u t o r i t e t e v e të kontesë fqinje, të cilët mundën ta kapnin atë në t r e v a t e t y r e , sipas lutjes dhe kërkesës së a u t o r i t e t e v e tona. Vagabondi u kap më d a t ë n e k a t ë r m b ë d h j e t ë n ë n t o - r i t , në bujtinën e rrugës së madhe, që quhet «Bujtina e dy Robertëve»-. Në të v ë r t e t ë ai qe sjellë në b u j t i n ë n jë dite më pare, k r e j t ë s i s h t pa ndjenja, prej dy k a t u n d a r ë - ve, të cilët e kishin g j e t u r të s h t r i r ë në r r u g ë prej e t h e - ve dhe duke folur për cart. Pam ja e tij e dyshim të, dhe sidomos të folurit e tij përçart, zgjoi menjëherë d y s h i - min e të zotit të bujtinës dhe të k l i e n t ë v e të tjerë. Fjalët e përçartjes ishin pak a shumë këto: «S'ka pse të ngutemi kaq. Ç'do t'i themi nënës. Mbahu fort, s ' s h p e j - toj dot më, është t e r r , më kupton, s'shihet asgjë. Kështu t ' i thuash, po të pyeti kush të solli. Mos ki frikë, asnjë nga vëllezërit s'është më gjallë.» Bujtinari lajmëroi a u t o r i t e t e t e vendit, të cilët, pasi dëgjuan dëshminë e tij dhe të klientëve, vendosën ta a r r e s t o n i n endacakun dhe sipas kërkesës sonë të na e dorëzonin menjëherë. Sipas udhëzimeve të a r d h u r a qysh më p a r e nga qendra, une e nisa a t ë m e n j ë h e r ë për te ju, por mendova që do të i s h t e e dobishme t ' ju nisja njëkohësisht këto të dhëna me një k o r r i e r t ë shpejtë, në m ë n y r ë që j u t ë jeni në d i j e n i të çështjes, në qoftë se do ta 137 q u a n i t t ë nevojshme t a m e r r n i t m e n j ë h e r ë në pyetje të a r r e s t u a r i n . Përshëndetje. Kapiteni Stanish, i k r a h i n ë s kufitare.» Stresi ngriti kokën nga r a p o r t i dhe një copë herë v ë s h t r o i ndihmësin e vet, pastaj k o r r i e r i n . Pra, ishte t a m am a s h t u sic e k i s h t e p a r a s h i k u a r : ikja me një e n d a - cak-dashnor. Hollësirat do t'i m e r r t e vesh së shpejti n ga goja e të a r r e s t u a r i t . , — K u r m b ë r r i j n ë ? — pyeti ai, d u k e iu d r e j t u a r kor r i e r i t . 1 — P a s dy orësh, e s h u . . . s h u m t a t r i. V e t ëm tani Stresi vuri re cizmet e tij të s p ë r k a t u ra me b a l t e gjer në gjunjë. Ai mori frymë t h e l l ë . Mendimet e t r i d i t ë v e më p a r e në varreza, në dëborë, iu d u k ë n tej çdo mase të largëta. — Më prisni sa të m a r r pelerinën, — t h a ai. Hyri brenda dhe, ndërsa vishte p e l e r i n ë n e gjatë, i t h a së shoqes: — Sjellësi i Doruntinës u kap. — V ë r t e t ? — ia bëri, ajo, pa a r r i t u r dot fia shihte fytyrën, sepse mënga e pelerines, si n j ë k r a h i madh shpendi të zi, u valavit midis tyre, duke n d ë r p r e r ë k r y - qëzimin e shikimeve. Ajo doli te p o r t a fill pas largimit t ë t y r e dhe një copë h e r ë i ndoqi me sy tek ecnin nëpër shi, Stresi përp a r a dhe dy të tjerët pas. K i s h t e më t e p ë r s e dy orë që a t a p r i s n i n m b ë r r i t j en e karrocës që do të sillte të a r r e s t u a r i n . Dërrasat e d y - shemesë kërcitnin ankueshëm nën çizmet e Stresit, që 138 çapitej poshtë e përpjetë nëpër dhomë, nga tryeza te d r i t a r j a , sipas zakonit t ë tij të vjeter. Ndihmësi n u k guxonte të p r i s h t e heshtjen, n d ë r s a korrieri, i l ë s h u a r mbi n j ë ndenjëse druri, gërhiste. Nga r r o b a t e tij të qullura v i n t e një e r ë lagështire. Bënte ç'bënte, Stresi n d a l o n t e te d r i t a r j a dhe, n d ë r sa v ë s h t r o n t e shtrirjen e fushës, përmes së cilës priste t ë shfaqej karroca, n d i e n t e se si mendja e tij përgjumej dalngadalë. Ishte po ai shi i s h t r u a r e monoton i mëngjesit, nën n j ë t r a j t s h m ë r i n ë e të cilit s'të besohej se mund të m b ë r r i n t e kush nga asnjë lloj drejtimi. S t r e s i preku me dore l e t r ë n e ashpër të r a p o r t i t , si p ë r t ' u bindur se njeriu që p r i s t e do të vinte vërtet. S'shpejtojmë dot më, është t e r r , më kupton, përsëriti ai fjalët e përçartjes. Mos ki frikë, asnjë nga vëllezërit s ' ë s h t ë më gjallë. Është ai, t h a Stresi me vete. S'kishte asnjë dyshim që ishte ai. Dhe tamam i tillë, sic e kishte p a r a s h i k u a r . Ndër mend i erdhi prapë ai çasti në dëborë, te varreza, k u r të g j i t h a këto i qenë dukur gënjeshtra. E pra, s'paskësh qenë ashtu, t h a me vete, pa i h e q u r eytë nga h a p ë s i r ae ftohtë. Tani fusha s h t r i h e j e p a m a t ë nën shiun e h i r të dhe madje ajo vetë, dëbora, qe s h k r i r ë apo qe ter h e q ur larg, pa lënë asnjë gjurmë asgjëkund, si për f i a lehtësuar h a r r i m i n e asaj që k i s h t e m e n d u a r a t ë d i t e. Muzgu po dendësohej. Në të dyja anët e rrugës dukeshin njerëz të r r a l l ë , që me siguri prisnin a r d h j e n e karrocës. Me sa duket, fjala k i s h t e a r r i t u r të h a p e j. Te qoshja e tij k o r r i e r i lëshoi një si r ë n k im në gjumë. Sipas fjalëve të t i j , t a n i duhej të kishin m b ë r r i t u r, mendoi Stresi. Sytë e ndihmësit dukeshin t ë mekur. Qysh nga ajo dite n u k ia k i s h t e p ë r m e n d u r më a t ë punën e inçestit. Tani me siguri i vinte t u r p. K o r r i e r i lëshoi një n g u l ç im t j e t ë r dhe hapi sytë. Ata ishin si sytë e një të l a j t h i t u r i. — Ç'është k ë s h t u ? — ia bëri ai. — A e r d h ë n? 1 3 i Askush nuk u përgjigj. Stresi qëndroi ndoshta per t ë njëqindtën h e r ë te dritarja. F u s h ë t i r a ishte e r r u r t a ni aq shumë, sa ishte v ë s h t i r ë të dalloje gjësendi në t ë. Dhe vërtet, kur pas n j ë f a r ë kohe k a r r oca m b ë r r i t i , af r i - min e saj ai e zbuloi së pari nga një z h u r m ë e largët zërash dhe pastaj nga kërkëllima e r r o t a v e në rrugë. — O zot, më në fund mbërritën, — t h a ndihmësi dhe e tundi nga supi k o r r i e r i n. Stresi zbriti shkallët me ngut. Ndihmësi dhe k o r r i e r i i ranë pas. Kur a t a dolën te porta, k a r r o c a ishte d u ke u afruar. Ca njerëz e ndiqnin pas nëpër t e r r . Tutje n d i hej se po vinin të tjerë. Karroca më në fund ndaloi d he prej saj zbriti një njeri me uniformen e nëpunësit të princit. — Kush është k ë t u kapiteni Stres? — pyeti ai. — Une, — t h a Stresi. — Besoj se jeni në dijeni për. .. — Po, — e n d ë r p r e u Stresi. — J am në dijeni për g j i t h çka. Njeriu me uniforme u duk se do të s h t o n t e diçka t j e tër, por pastaj u k t h y e nga karroca, futi kokën te d r i tarja e saj dhe diçka foli me a t a që ishin brenda. — Bëni dritë, — tha dikush. U hap përsëri dera e karrocës dhe prej saj dolën në fillim një paie këmbë me çizme, pastaj n j ë paie këmbë të dyta, krejt t ë llangosura me balte. Kur pas këmbëve dolën t r u p a t e njerëzve, u pa ,se njeriu me këmbë të llangosura ishte i lidhur. — Ai, ai, — pëshpëritën p e r r e t h njerëzit që kishin a r r i t u r të grumbulloheshin. Në dritën luhatëse të fenerit n u k u d u k veçse gjysma e fytyrës së të lidhurit, e llangosur, kushedi pse, me balte edhe ajo. Dy prej njerëzve të Stresit e morën në dorëzim prej sjellësve, duke e kapur, a s h t u si të parët, nga krahët.^I lidhuri s'bëri asnjë k u n d ë r s h t i m. — Në bodrum, — tha Stresi me n j ë zë të t h a t ë . — 140 J u ç'do të beni? — i u d r e j t u a n j e r i u t me uniforme, që, me sa dukej, kryesonte grupin e vogël. — Ne do të nisemi menjëherë andej nga erdhëm, — u përgjigj tjetri. — Ti do të ikësh me t a ? — iu d r e j t u a Stresi k o r r i e - r i t. — Po, zotni. Stresi qëndroi një copë h e r ë më këmbë, gjersa karroca u nis, pastaj u kthye të h y n t e në ndërtesë. Në ças t in e fundit ndaloi te porta. Në gjysmëterr ndihej prania e njerëzve. Që larg dëgjoheshin hapat e dikujt që po vinte me vrap. — Ç'prisni akoma? — tha Stresi me zë të bute. — Shkoni më mire të flini, njerëz të m i r e . Ne e kemi për d e t y r ë të rrimë pa gjumë, po juve, ç'ju duhet j u v e? Nga gjysmëterri s'erdhi asnjë përgjigje. D r i t a e fen e r i t u luhat një çast si e l l a h t a r i s u r mbi ato f y t y r a që u dukën të verdha e plot mundim, pastaj i là në e r r ë s i - rë. — Natën e mire, — t h a Stresi dhe u fut brenda, duke ecur pas ndihmësit, që po i p r i n t e me fener në dore poshtë shkallëve të bodrumit. Era e lagështirës e zuri në fyt. Dhe p a p r i t u r e ndjeu se ishte i t r o n d i t u r. Ndihmësi shtyu d e r ë n e hekurt të bodrumit duke u mënjanuar, që Stresi të h y n t e i pari. I a r r e s t u a r i qe plandosur mbi një tog kashte, me kokën të m b ë s h t e t u r mbi d u a r t e pranguara. Ai e ngriti kokën k u r n d j e u p r a n i në e njerëzve. Nën d r i t ë n e fenerit Stresi pa një fytyrë, që, megjithëse e ndragur nga balta apo goditjet, dukej akoma e bukur. Sytë e S/tresit s h k u a n padashur te buzët e t i j , dhe ato buzë njerëzore, të çara në një cep nga ethet, t ë m b e t u r a ç u d i t ë r i s h t të huaj a për k ë t o pranga, r o j a e urdhra, i k u j t u a n Stresit më q a r t ë se çdo gjë, se p ë r p a ra tij ishte n j e r i u që k i s h t e bërë dashur i me Doruntinën. — ' Ç ' j e ti? — pyeti Stresi me zë të akullt. S y t ë e të a r r e s t u a r i t e v ë s h t r u a n që poshtë. Ashtu si buzët, a t a ishin të huaj aty. Tamam sy prej joshësi, mendoi Stresi. — S h t e g t a r jam, zoti zyrtar, — u përgjigj ai. — Shi- 141 t e s a m b u l a n t ikonash. Më a r r e s t u a n , nuk e di pse, të s ë m u r ë rende. Une do t ë a n k o h e m . . . F l i s t e një shqipe të t h y e r , por të saktë. Sic d u k e t, e k i s h t e mësuar për nevoja të punës që bënte, në qoftë s e ishte v ë r t e t shitës ikonash. — P e r s e të a r r e s t u a n? — P ë r një g r u a që as e njoh, as e k a m p a r e k u r r ë. Një f a r ë Doruntinë. Ke u d h ë t u a r në n j ë k a l ë me të, t h o në, e ke sjellë nga larg e ku di une ç ' m a r r ë z i r a. — Ke u d h ë t u a r vërtet me ndonjë grua, apo, që t ë j em më i saktë, ke s j e l lë ndonjë grua n g a l a r g ? — pyeti Stresi. — J o , zoti z y r t a r . Me asnjë grua s ' k am u d h ë t u a r . Së p a k u ka disa vjet. — P a r a një muaji, — t h a Stresi. — J o . Kurrsesi! — Mendohu mire, — t h a Stresi. — S ' k am ç'mendohem, — t h a me zë të t i n g ë l l u e s h ëm i l i d h u r i . — Më vjen keq që edhe ju po bashkoheni me m a r r ë z i n ë e përgjithshme, zoti zyrtar. Une j am njeri i ndershëm. Më a r r e s t u a n kur gjendesha i s h t r i r ë p ë r v d e kje n d a n ë udhës. Kjo ë s h t ë çnjerëzore! Të vish në v e te n g a sëmundja dhe, në vend të kesh një ndihmë e një përkujdesje, e shikon që je i lidhur me pranga. Kjo ë s h t ë çmenduri. — Une s'jam i çmendur, — t h a Stresi. — Besoj se do të kesh rast t ë bindesh për t ë k u n d ë r t ë n. — Po kjo që bëni është çmenduri, — vazhdoi i lid h u r i me a t ë zë t ë l a r t ë . — Së paku t ë më bëni n j ë a k u - zë për t ë qenë, së paku t ë më t h o n i se k am g r a b i t u r , ose k am v r a r ë dikë. Kurse j u më t h o n i : ke u d h ë t u a r me një g r u a mbi kalë. Sikur kjo t ë i s h t e një k r i m ! Kot që n uk e pohova qysh në fillim që të kënaqeshit të g j i t h ë : po, k am u d h ë t u a r v ë r t e t me një g r u a mbi kalë. E çë pastaj? Ç'del nga kjo? Po une j am n j e r i i n d e r s h ëm dhe n u k e b ë r a këtë, sepse s'jam mësuar t ë gënjej. Une do t ë a n k o h em për këtë gjë ku t ë mund. Gjer t e princi j u a j . Dhe, po qe nevoja, edhe më l a r t akoma, gjer në Kostandinopojë. 142 Stresi e vështroi me ngulm. I lidhuri e përballoi v ë s h t r i m i n e t i j. — E megjithatë u n e po të p ë r s ë r i t po a t ë pyetje që ty të duket e çmendur dhe pa kuptim, — t h a Stresi. — Kjo është h e r a e fundit dhe prandaj mendohu m i r e par a se t ë përgjigjesh. Ke sjellë t i n j ë grua t ë re me e m r in D o r u n t i n ë Vranaj, nga Bohemia, ose nga ndonjë vis t j e t ë r i largët, gjer k ë t u? — J o , — u përgjigj p r e r ë i lidhuri. A t ë h e r ë mjerë ti, — t h a Stresi pa e v ë s h t r u a r . — Vëreni në t o r t u r e , — iu d r e j t u a ai të t j e r ë v e. Sytë e të l i d h u r i t u c a k a r r i t ë n nga t m e r r i . Ai hapi gojën të fliste ose të t h ë r r i s t e , por Stresi doli furishëm nga bodrumi. Duke n g j i t u r shkallët, pas njërit prej r o - jave që i bënte dritë, ai shpejtoi hapat, për të mos dëgjuar k l i t h m a t e të a r r e s t u a r i t. Pas pak, i vetëm fare, po ecte drejt shtëpisë. Shiu k i s h t e pushuar, po udha ishte gjithë pellgje. Çizmet e tij shkelnin shkujdesshëm mbi to. S'dukej asgjë. Është t e r r , më kupton, përsëriti ai fjalët e endacakut. lu bë se nga larg dëgjoi n j ë zë, por ishin lehjet e qenve, që fikeshin dalngadalë, si në forme rrathësh, p ë r h e r ë e më të largët, në s h t r i r j e n e natës. Nata d u h e t t ë jetë me mjegull, mendoi ai. P ë r n d r y - she s'kishte si të shpjegohej një t e r r i tillë. Të këllet t j e t r i gishtat në sy. Stresit iu bë se p r a p ë e dëgjoi a t ë zërin e mëparshëm. Madje dhe një zhurmë t ë m b y t u r hapash. Ai « ngjeth dhe ktheu kokën. Tutje dalloi dritën e një feneri që valavitej në një largësi të papërcaktuar. Figura e dikujt, e shpërbërë nga ajo dritëz e zbehtë, h a - llakatej a t j e t e j . Stresi qëndroi në vend. Feneri d h e pellgjet, që dukeshin si të zgjuara nga një gjumë i frikshëm prej t i j , ishin akoma larg, k u r Stresi dëgjoi zërin e pare. Ai vuri dorën te veshi si hinkë, për të dalluar fjalët. Ishin ca «ho», apo «oh», që s'po i m e r r t e vesh mire. Më në fund, kur n j e r i u me fener qe afruaf edile më, Stresi i t h i r r i: . - Ç'është? 143 — E pohoi, — t h i r r i t j e t r i që larg, me një zë të n d ë r - p r e r ë nga ngutja. — E pohoi. E pohoi, përsëriti Stresi me vete. Ja, pra, ç'ishte ajo fjalë që i qe d u k u r si «ho» apo «oh». E pohoi. S t r e s i , i m b e t u r në vend, priti gjersa k o r r i e r i mbër r i t i p r a n ë t i j . Ai m e r r t e frymë me zor. .. — E pohoi, lavdi zotit, — t h a ai, duke zgjatur f e n e - r in p ë r p a r a , si për t'i bërë më të k u p t u e s h m e fjalët e t i j . — Sapo pa veglat e tortures, e pohoi m e n j ë h e r ë. Stresi e v ë s h t r o n t e a t ë si i mpirë. — Do të k t h e h e n i që t ' ju shoqëroj me fener? — pyet i k o r r i e r i . — Do ta m e r r n i në p y e t j e? S t r e s i nuk u përgjigj. Në të v ë r t e t ë r r e g u l l a t ishin pikërisht ashtu. Të merrej në p y e t j e j a r r e s t u a r i m e n j ë h e r ë pas pohimit, i d ë r r m u a r sic qe, pa i lënë kohë të m b l i d h t e veten. Dhe ishte natë, koha më e p ë r s h t a t s h - me për n j ë gjë të tillë. Njeri u me fener priste dy hapa larg. Dëgjohej frymëmarrja e tij e mundimshme. Të mos e lë t ë mbledhë veten, mendoi Stresi. N a t y r i s h t , të mos e l i n t e të çlodhej asnjë orë, asnjë çast. Të mos e l i n t e të mblidhte veten e n d a c a k u . . . Ashtu është, t h a me vete, a s h t u ë s h t ë për të, por për mua, si është më m i r e për mua? A s ' k am u n e v e t ë nevojë t ë m b l e d h v e t e n? Dhe befas e kuptoi se m a r r j a në pyetje do të ishte ndoshta më e mundimshme për a t ë vetë, sesa për të a r r e s t u a r i n . — J o , — tha ai. — Nuk do ta m a r r sonte në pyetje. Kam nevojë të çlodhem, — dhe i k t h e u k r a h ë t n j e r i ut me fener. Të nesërmen në mëngjes, kur Stresi, i shoqëruar nga ndihmësi, zbriti në bodrum, i burgosuri k i s h t e në f y t y r ë një si buzëqeshje fajtori. 144 — Në t ë v ë r t e t ë do të kisha b ë r ë mire t a kisha pohuar qysh në fillim, — tha ai, pa p r i t u r që Stresi t'i drejt o n t e ndonjë pyetje. — Dhe ndoshta k ë s h t u do të k i s h te ndodhur, se, në fund të fundit, asnjë t ë keqe s ' k am bërë dhe askush s'është dënuar gjer më sot se paska udhët u a r , ose qenka endur andej-këndej me një grua. Pra, do ta kisha treguar ndoshta qysh në fillim të vërtetën dhe me siguri do të kisha s h p ë t u a r nga t e l a s h e t dhe t a ni s'do të gjendesha në k ë t ë birucë, por në s h t ë p i n ë time, ku më presin. Mirëpo qëlloi kështu, që une, padashur dhe fare rastësisht, h y r a në këtë q e r t h u l l gënjeshtre, prej t ë cilit s'po dilja dot. Sepse, sic qëllon n g a n j ë h e r ë me n j e r i u n që, pasi ka t h ë n ë një gënjeshtër të vogël të padëmshme, në vend që të t ë r h i q e t prej saj në kohën e duhur, thellohet më shumë, duke e pasuar me gënjesht r a t ë tjera t ë vogla, a s h t u dhe une k u j t o j a se m u n d të s h k ë p u t e s h a nga kjo histori e mërzitshme, duke sajuar ca gjëra të paqena, që, në vend që t ë më çlironin prej gënjeshtrës së pare, më zhytën t h e l l ë e më t h e l l ë në të. Por, me sa duket, shkak për këtë n g a t ë r r e s ë që i nxora vêtes, u bë buja e madhe që shkaktoi udhëtimi i gruas s ë re. Pra, une do ta t r e g o j a me siguri qysh në fillim ç'kishte ndodhur, sepse, në fund të fundit, sic ju thashë, s'kisha bërë ndonjë krim, sikur të mos ndieja befas se a r d h j a e asaj gruas së re, që solla une, bëri, për h a b i në time, një bujë aq të madhe dhe trazoi aq shumë gjithçka, saqë mua m'u duk vetja si ai kalamani që ka lëvizur n j ë send, i cili për t ë r r i t u r i t përbën diçka t ë t m e r r s h - me. Pra, në mëngjesin e asaj dite, (do t ' j u a tregoj më vonë gjithçka me hollësi), kur pashë se ardhja e grua? s ë re përbënte diçka tepër, t e p ë r . . .s'di si ta them, tej mase t r o n d i t ë s e për të gjithë, e aq më t e p ë r k u r të gjit h ë s'bënin gjë t j e t ë r , veçse pyesnin si në ethe: «me kë erdhi», «kush e solli», ndjenja e vetëmbrojtjes më tha t ë hiqesha sa më pare mënjanë, të zhdukesha pa lënë gjurmë nga kjo histori, ku une isha k r e j t i rastësishëm. Dhe a s h t u u përpoqa të bëja. Po nejse. Po j u a tregoj më m i r e qysh nga e para, si nisi kjo h i s t o r i . Besoj se ju d ë - 1 0 - 2 145 shironi të dini gjithçka fill e për pe, apo jo, zoti z y r t a r? Stresi r r i n t e si i n g u r o s u r pas tryezës prej d r u r i të pagdhendur. — Të dëgjoj, — t h a ai. — Trego gjithçka që m e n d on s e d u h e t t r e g u a r. U duk sikur i burgosuri u s h q e t ë s u a pak nga m o s - kokëçarja e Stresit. — Une nuk e di, është hera e pare që m e r r em në pyetje, por, me sa kam dëgjuar, në këso r a s t e s h b ë h en p y e t j e prej h e t u e s i t dhe pas t y r e vijnë përgjigjet, apo j o ? Kurse j u . .. — Fol vetë, — t h a S t r e s i . — Une po të dëgjoj. I burgosuri lëvizi mbi togun prej kashte. — Të pengojnë p r a n g a t ? — tha Stresi. — Do të t'i zgjidh? — P o . Po të k i s h t e mundësi. S t r e s i i bëri shenjë ndihmësit ta zgjidhte. — Falemnderit, — t h a i burgosuri. Me duar të zgjidhura, u d u k se e humbi edhe më s h u m ë sigurinë, ngriti dhe n j ë h e r ë sytë, me një s h p r e së të fundit se Stresi do ta p y e s t e për diçka, por, k u r e pa se kjo ishte një shpresë e kotë, nisi të fliste vetë, me zë të u l ë t e pa gjallërinë e mëparshme. — Une, sic ju t h a s h ë dje, j am shitës a m b u l a n t i k o n a s h dhe është pikërisht kjo punë që më dha mundësi t ë n j i h em me gruan e r e , për të cilën b ë h e t fjalë. J am nga Malta, por kohën më të madhe t ë vitit e kaloj n ë p ër r r u g ë t e Ballkanit dhe t ë n j ë pjese të Evropës, duke s h i - t u r ikona. Në qoftë se t h em hollësira të panevojshme, j u l u t em t ë më n d ë r p r i t n i , sepse, sic j u t h a s h ë , ë s h t ë h e r a e p a r e që m e r r em në pyetje dhe këto r r e g u l l a n u k i di. Pra, m e r r em me shitje ikonash, dhe ju e m e r r n i me mend se sa t ë p r i r u r a j a n ë gratë për këso blerjesh. K ë s h t u , një dite u njoha me a t ë , Doruntinën, sic q u h e j . Më t h a se ishte e huaj atje, në Bohemi, e a r d h u r nuse nga Arbri, dhe, kur u n e i t h a s h ë se kisha k a l u a r p a r a ca k o - hësh p r a n ë kufijve të Arbrit, desh i ra t ë fikët prej t r o - r e d i t j e s . Ti je i pari njeri që takoj, më tha, që vjen që 146 a n d e j . Më pyeti: Mos di gjë ç'bëhet atje, ç'ka n d o d h u r, p e r s e n u k vjen asnjë n g a njerëzit e mi të më shikojë? Kisha dëgjuar për n j ë luftë apo për një m u r t a j ë , me një fjalë për diçka t ë keqe që k i s h t e ndodhur k ë t u dhe, pas i ia thashë, për ta q e t ë s u a r , shtova se kjo k i s h t e kohë që k i s h t e ndodhur, gati t r e vjet më pare. Atëherë ajo k l i t h i e t h a : Po une aq kohë kam që s ' k am a s n j ë lajm prej andej. E mjera, diç do të k e t ë ndodhur. Dhe a s h tu e t r o n d i t u r sic ishte, përmes ngulçit d h e lotve, Tnë t r e - goi se si kishte vajtur n u s e para t r e vjetësh atje në Bohemi, se s i nëna d h e vëllezërit s'kishin dashur ta m a r t o n i n kaq larg, por kishte ngulur këmbë për këtë njëri prej vëllezërve, Kostandini, kështu quhej ai; si ky i kishte dhënë nënës fjalën, besën, sic i t h o n ë k o h ët e fundit s h q i p t a r ë t fjalës së dhënë, fjalë që une n u k e dija d h e e dëgjova për h e r ë të p a r e prej s a j , p r a i k i s h te dhënë besën se do f i a s u i t e motrën nga larg, sa h e r ë që t ë donte ajo; si kishin k a l u a r jave e m u a j , e pastaj vite, dhe asnjeri nga s h t ë p i a e s a j , madje as v e t ë b e s ë t a r i , Kos t a n d i n i , s'vinte që s ' v i n t e për ta p a r e ; si a t ë e k i s h te m a r r ë një mail i padurueshëm, si e m u n d o n t e vetmia, a t y midis të huajve dhe bashkë me mallin e vetminë shtohej herë pas h e r e a n k t h i s e mos k i s h t e n d o d h u r n d o n j ë gjëmë atje në s h t ë p i . Kurse, k u r mori vesh n g a u ne për luftën apo për m u r t a j ë n , ishte e sigurt se. d i ç k a e keqe kishte ndodhur, se p a r a n d j e n j a n u k e kishte gabuar dhe më t h a s e d o n t e t ë nisej vetë p ë r në s h t ë p i , por ç'fi bënte të shoqit, i cili, megjithëse i k i s h t e p r e m t u ar t a s u i t e vetë, meqë vëllezërit s'po kujtoheshin, i dhënë pas punëve, thoshte se nuk gjente dot kohë për një u d h ë t im kaq të gjatë. Duke e dëgjuar të fliste, e bukur sic qe dhe, sic d u k e j , akoma më e bukur prej lotve, p a p r i t u r më lindi d ë - shërimi për t ë dhe, i s h t y r ë prej t i j , pa e m e n d u a r gjatë, i t h a s h ë se, po të donte, m u n d t a sillja u n e gjer në s h t ë pi. Ngaqë shtegtimet e g j a t a ishin gjëja më e zakonshme në j e t ë n time, une i a t h a s h ë k ë t ë me po a t ë t h j e s h - tësi që i thuhej dikujt për ta çuar gjer në q y t e t i n fqinje, 147 por asaj kjo iu duk një ide e marrëzishme. Ishte e k u p t u e s h m e që në fillim asaj t'i dukej diçka e m a r r ë z i s h m e, m e g j i t h a t ë pikërisht nga zjarrmia me të eilen ajo nisi t a k u n d ë r s h t o n t e këtë ide, mua më lindi s h p r e s a për të k u n d ë r t ë n , ngaqë m'u duk se ajo e bënte k ë t ë gjë jo aq për të më m b u s h u r mendjen mua, që kjo ishte diçka e marrëzishme, por për t'i mbushur mendjen vêtes. Dhe s a më s h u m ë që ajo thoshte: ju jeni i m a r r ë dhe akoma më e m a r r ë j am u n e që po ju dëgjoj, mua aq më t e p ër më shtohej dëshira për të, bashkë me shpresën se ajo do ta pranonte. Kështu që, k u r ditën e nesërme, pas një n a t e pa gjumë d h e krejt e zbehtë, me zë të pafuqishëm ajo më t h a se, në qoftë se p r a n o n t e të vinte me mua, si do ta përligjte k ë t ë gjë p ë r p a r a të shoqit, une t h a s hë me y e t e : e fitova. Isha i bindur se k r y e s o r j a ishte të n i - sesha n j ë h e r ë me të, vetëm për vetëm, nëpër udhët e Evropës, pastaj të bëhej ç'të bëhej. Gjithçka tjetër më dukej e parëndësishme. I t h a s h ë të v i n t e pa lejen e t i j, meqenëse ai i s h t e bërë vetë shkaktar për një sjellje të t i l l ë . Në fund të fundit, a n u k më t h a vetë se ai i k i s h te p r e m t u a r ta sillte në shtëpi, po s'e linin p u n ë t ? Pra, le t ë nisej dhe ajo pa e lajmëruar. Po si, si? pyeste ajo me padurim. Si të përligjem pastaj përpara tij? Me një të panjohur, vetëm. Dhe u skuq. Sigurisht, i thashë, që s'ke p ë r - t ' i t h ë n ë se ike me një të panjohur, aspak, na r u a j t ë zoti. Po a t ë h e r ë si? tha ajo. Dhe u n e i t h a s h ë : E k am mendur dhe këtë, lëri një pusullë që t ë erdhi vëllai d h e t ë mori me ngut ngaqë në s h t ë p i ka n d o d h u r n jë fatkeqësi. Ç'fatkeqësi? Më n d ë r p r e u ajo. Ti e di, i h u a j, po n u k e thua. Ah, im velia s'rron më, ndryshe, do të v i n t e t ë më shikonte. Kaluan dy d i t e të t j e r a me këto lëkundje. Kisha f r i k ë se do të bija në sy dhe u përpoqa ta t a k o j a më fshehtazi. Dëshira për të ikur me të m ' u bë e papërmbajtshme. Dhe më në fund ajo pranoi. Ishte një m b a s - d i t e vonë, krejt e zymtë, k u r ajo vrapoi te udhëkryqi, ku i kisha thënë se po e prisja për h e r ë të fundit, hipi mbi v i t h e t e kalit pas meje, dhe u nisëm të dy pa folur 148 asnjë fjalë. Udhëtuam aq sa menduam se kishim shkuar mjaft larg për të humbur odo gjurmë. Fjetëm në një b u j t i n ë të h u m b u r dhe të nesërmen që pa g d h i r ë u n i - s ëm përsëri për udhë. Është e t e p ë r t t ' ju t h em se ajo ishte vazhdimisht në ankth. E qetësoja sa mundja dhe iknim larg. Kështu kaloi n a t a e dytë, në një b u j t i n ë tjetër, a k o ma më të h u m b u r se e para, në një k r a h i n ë që s'i di as emrin. Nuk po ju tregoj hollësira për përpjekjet e mia që ajo të p r a n o n t e të bëhej dashnorja ime. K r e n a r i ä d he sidomos ankthi i vazhdueshëm e pengonin. Por u n e i përdora të gjitha rnjetet, duke n i s u r nga l u t j e t e zjarrta, gjer te kërcënimi se do ta b r a k t i s j a e ta lija v e t ëm midis r r a f s h i r a v e të Evropës. Kështu që më në fund n a t ë n e k a t ë r t ajo u bë imja. Ishte një deh je kaq e m a d h e për mua, saqë në mëngjesin e dites së nesërme, k r e j t i t r u - llosur, nuk k u p t o j a ku ishim dhe për ku s h k o n i m . . . Në qoftë se po ju t h em hollësira të panevojshme, ju l u t em t ë më n d ë r p r i t n i . Kaluam k ë s h t u ca d i t e dhe ca n e t të çuditshme. Flinim bujtinave ku na zinte hera, pastaj i k n im larg. Për të përballuar shpenzimet, s h i t ëm disa nga s t o l i t ë e s a j . Une doja që ky u d h ë t im të zgjatej në pambarim, ajo shpej t o n t e . Sa më shumë u afroheshim kufijve të Arbrit, aq më t e p ë r shtohej ankthi i saj. Ç'ka ndodhur valle atje, thoshte herë pas here. Ç'ishte ajo luftë, ç'ishte ajo m u r t a j ë ? P y e t ëm disa h e r ë nëpër b u j - tina, por përgjigjet ishin të turbullta. Kishim dëgjuar për n j ë luftë të m a d h e në viset e Arbrit, por disa n g a t ë - r r o n i n kohan e saj, disa thoshin se nuk ishte luftë, po m u r t a j ë , të tjerë thoshin se kjo kishte n d o d h u r jo në Arbër, por më tutje. Kështu ishin përgjigjet, por, sa më tepër u afroheshim kufijve të Arbrit, aq më shumë ato qartësoheshin. Që ajo të mos dëgjonte, përpiqesha të m e r r j a vesh ndonjë gjë k u r ajo p u s h o n t e në dhomë. Tani të gjithë e dinin a t ë luftë e a t ë m u r t a j ë , që kishin qenë të pleksura bashkë e që kishin bërë k ë r d i n ë mbi mashkullimin e k r e j t Arbrit. Pasi hymë në p r i n c i p a t a t ver i o r e të vendit, filluam t ' u shmangeshim r r u g ë v e dhe b u j t i n a v e kryesore dhe përpiqeshim të u d h ë t o n im k r y e - 149 s i s h t n a t ë n . Tani kishim a r r i t u r në p r i n c i p a t a t fqinje, d h e ajo n u k donte k u r r s e s i të t ë r h i q t e vëmendjen e të t j e r ë v e . Ecnim d j e r r i n a v e , udhë e pa udhë. Bënim das h u r i ku të mundnim. Në një nga b u j t i n a t e r r a l l a ku u d e t y r u am të futeshim për shkak të kohës së keqe, une mësova të v ë r t e t ë n e kobshme për familjen e s a j . P ë r zinë e asaj familjeje të dëgjuar bisedohej kudo. Kishin vdekur gjithë vëllezërit e saj. Kishte vdekur edhe Kost a n d i n i , ai që i k i s h t e p r e m t u a r t a s i l l t e . B u j t i n a r i d i n te gjithçka. Frika se mos njiheshim, nisi të më k a p u l l o n te t a n i edhe mua. Sa më shumë që i a f r o h e s h im s h t ë p i s ë së s a j , aq më t e p ë r v r i t n im mendjen se si do t a p ë r l i g j t e ajo a r d h j e n e saj. Ajo që k u j t o n t e se vëllezërit i k i s h t e gja- • lie, t m e r r o h e j më t e p ë r se ç'duhej, k u r s e mua, që e d i ja t ë v ë r t e t ë n , puna më d u k e j më e t h j e s h t ë . Sidoqoftë i s h t e më lehtë të përgjigjeshe p ë r p a r a një nëne plakë, të s h u s h a t u r nga zia, sesa p ë r p a r a n ë n t ë vëllezërve. Shqetësimi se si do t ' u a shpjegonte vëllezërve dhe nënës a r d h j e n e s a j , sa v e n t e bëhej i lemerishëm. Si do t ë t h o s h t e kur t a pyesnin «kush të solli?»? Të t r e g o n te t ë v ë r t e t ë n ? Të gënjente? Po si? Atëherë u detyrova t'i tregoja një pjesë të së vërt e t ë s , domethënë n j ë pjesë të gjëmës. I t h a s h ë , midis të t j e r a s h , se vëllai i saj, Kostandini, ai që i k i s h t e dhënë f jalën se do ta sillte në shtëpi, k i s h t e vdekur b a s h k ë me n j ë p j e s ë të vëllezërve. Kuptohet që u bë si e çmendur n g a dëshpërimi, p o r as k a p i t j a e r r u g ë s , as brenga n u k i a h o q ë n dot shqetësimin s e si do t a shpjegonte k ë t ë ardhje të beftë. Ideja p ë r ta s h p j e g u a r udhëtimin e saj me n d i h m ë n e një n d ë r h y r - j e j e të m b i n a t y r s h m e më lindi mua. E v r a v a sa e v r a va mendjen dhe nuk munda të gjeja një tjetër shpjegim. S'ke ç'i bën, i thashë, do të p ë r d o r ë s h të n j ë j t ë n gënjesht ë r që përdore me t ë t shoq, do t ë t h u a s h që t ë solli Kost a n d i n i , rrugë t j e t ë r s'ke. Po t im shoq e gënjeva se ai e d i n t e vëllanë të gjallë, m ' u përgjigj ajo, si do të t h em t ë njëtën gjë për të vdekurin? Tani është më l e h t ë , i t h a s h ë une, p i k ë r i s h t ngaqë është i v d e k u r . Do t ë t h u a sh 150 se të solli yt velia, le ta kuptojnë si të duan, d o m e t h ë në l e ta k u p t o j n ë se të solli fantazma e t i j . Në fund të fun d i t , a s'të ka p r e m t u a r se gjallë a v d e k u r do të të sillt e në shtëpi? Të g j i t h ë e d i n e p r e m t i m i n e tij dhe do të t ë besojnë. P ë r mua që e dija se kishte mbetur gjallë v e t ëm n ë na, më dukej më e t h j e s h t ë puna, k u r s e ajo, që i d i n te gjallë së paku gjysmën e vëllezërve, fare pak s h p r e s ë k i s h te se do ta besonin. Mirëpo, donte apo n u k donte, i s h t e e d e t y r u a r të pajtohej me mua. Rrugë tjetër- s'kishte. S'kishte as kohë për të gjetur diçka më të besueshme, dhe kryesorja që se mendjet t o n a e kishin h u m b u r tani k t h j e l l t ë s i n ë . Kështu, erdhi n a t a e fundit, n a t a e njëmbëdhjetë t e t o r i t , në mos gaboj, k u r ne, duke lëvizur po aq fshehtazi sa fantazmat, iu a f r u am shtëpisë. Nuk po zgjatem me t r o n d i t j e n e saj, që kalonte tani çdo kufi. K i s h t e kal u a r mesnata. Ashtu sic kishim vendosur, une qëndrova mënjanë, fshehur në gjysmëterr, kurse ajo duhej të n i - sej drejt portes. Mirëpo nuk ishte në gjendje të ecte. A t ë h e r ë u detyrova ta mbaja për k r a h u gjer te porta, ku me d o r e t ë d r i d h u r t r o k ë l l i t i , ose, që t ë j em më i saktë, v e t ëm sa e vuri dorën mbi trokitësen, se në të vërt e t ë isha une që t r o k ë l l i t a d u k e lëvizur t ë sajën, që ishte e ftohur si dore kufome. Une desha të s h k ë p u t e s h a në çast, por ajo, ashtu e l l a h t a r i s u r sic ish, s'ma lëshonte dorën. Me t j e t r ë n i përkëdhela flokët për h e r ë të fundit për ta qetësuar, por në a t ë çast kërciti porta e b r e n d s h - me dhe, lavdi zotit, ajo jo vetëm ma lëshoi dorën, por më s h t y u si e tromaksur. Dëgjova zërin. e plakës nga b r e n d a -«Kush je?», pastaj përgjigjen e saj «Hape, nënë, j am Doruntina», dhe p r a p ë zërin e plakës «Si the?». Isha duke u l a r g u a r dhe fjalët e t j e r a n u k i dallova q a r t ë , aq më t e p ë r që, sa vente, a t o bëheshin më t ë m b y t u r a dhe me ca si klithma në mes. U largova udhës së m a d h e gjer në vendin ku kisha lënë k a l i n dhe, pasi i hipa, eca një copë h e r ë p ë r t ë gjet u r ndonjë s k u t ë ku të kaloja natën. E k i s h im lënë t ë t a - 151 koheshim fshehtazi, pas dy ditësh, por qysh a t ë çast e n d i e - j a se kjo s ' k i s h t e p ë r t ë n d o d h u r më. Të nesërmen dhe d i t ë t e t j e r a të mëvonshme, duke pare t u r b u l l i r ë n e m a dhe që k i s h t e s h k a k t u a r a r d h j a e saj, jo v e t ëm u binda s e s'kisha për ta t a k u a r më, por e mblodha mendjen të zhdukesha një orë e më p a r e që k ë n d e j . Ndërkohë mora vesh për udhëzimet e dhëna prej jush dhe tani po më bëhej gjithmonë më e besueshme se, duke e sjellë atë grua, une kisha kryer një sakrilegj, i cili, megjithëse mbetej par m u a i pakuptueshëm, mund të më k u s h t o n te s h t r e n j t ë . Doja të zhdukesha një orë e më pare, po në ç'tmënyrë? Të gjitha b u j t i n a t dhe pikat e kalimit ishin u r d h ë r u a r të më kapnin porsa të më diktonin. Njëherë mendova të dorëzohesha vetë e të t r e g o j a : une e solla a t ë grua, më ndjeni, në qoftë se kam b ë r ë ndonjë gjë t ë keqe, por, dhe në e k am bërë, n u k e k am d i t u r . M i r ë po pastaj n d ë r r o v a mendje. Ç'reië duhet, t h a s h ë me v e te. Me pak kujdes mund t ' u vidhem n g a t ë r r e s a v e dhe të shpëtoj nga kjo histori. Kisha një p a r a n d j e n j ë se d i t ët e mjaltit me gruan e re do të më k t h e h e s h i n në helm. Nisa të lëvizja me kujdes, larg udhëve dhe bujtinave d h e k r y e s i s h t n a t ë n . Kujtoja se, sa të kapërceja kufirin e principatës suaj, do të gjendesha j a s h t ë r r e z i k u t . Nuk e dija s e lajmërimi për m u a kishte s h k u a r edhe n ë p r i n c i patat d h e k o n t e t ë fqinje. Dhe pikërisht atje e pssova. U ftoha d u k e k a l u a r një lumë me një emër të keq, «Ujana e Keqe», k ë s h t u më d u k e t se quhej, pastaj s'mbaj mend m i r e se ç'ndodhi. Kisha e t h e dhe zjarrmi të m a dhe dhe s'më k u j t o h e t më asgjë, veç çastit k u r u p ë r m e - nda i l i d h u r këmbë e duar në një b u j t i n ë . Ja, kjo qe e gjitha, zoti shef. Nuk e di nëse e shpjegova çdo gjë a s h tu sic duhet, por j u mund t ë më pyesni për çfarëdo lloj h o - llësie dhe u n e do t ' j u përgjigjem fije e për pe, zoti shef. Më vjen keq që në fillim u solla a s h t u sic nuk duhej të sillesha, por besoj se ju e kuptoni gjendjen time, zoti shef. Une d o j ë bëj çmos që t a shlyej sjelljen time t ë p a - d e n j ë të fillimit, duke t r e g u a r gjithçka veç të më p y e s ni, zoti shef. 152 Ai h e s h t i më në fund dhe s y t ë i mbetën një grime t ë palëvizur, n ë n shikimin e S t r e s i t . Ndihej menjëherë që qiellzën e k i s h t e të t h a r ë , po nuk guxonte të k ë r k o n - t e ujë. Stresi qëndroi për n j ë kohë shumë t ë g j a t ë a s h t u. P a s t a j , k u r buzët e tij lëvizën për të folur, fytyrën e të b u r g o s u r i t e përshkoi një vetëtimë nënqeshjeje. — Kjo është e v ë r t e t a ? — pyeti Stresi. — Po, zoti shef. Krejt e v ë r t e t a. — A?! — K r e j t e vërteta, zoti shef. Stresi u n g r i t dhe ngadalë, s i k u r qafën ta k i s h t e prej d r u r i , k t h e u kokën nga ndihmësi dhe dy rojat. — Vëreni në t o r t u r e , — urdhëroi. Jo v e t ëm s y t ë e të b u r g o s u r i t , por fytyrat e të t re njerëzve të tij shtangën nga habia. — Në t o r t u r e ? — pyeti ndihmësi me zë të ulët, i sig u r t se nuk k i s h t e dëgj.uar mire. — Po, — t h a Stresi me zë të akullt, — në torture. Dhe mos më shikoni me a t a sy. Une di ç'bëj. Me një lëvizje të vrullshme ai u k t h y e të dilte, në kohën që pas shpinës së tij i burgosuri nisi të k l i t h t e: — O zoti shef, zoti shef, ç'është kjo? O zot i madh, ç ' ë s h t ë k ë s h t u ! Pse, p s e . .. S t r e s i i ngjiti shkallët me shpejtësi, m e g j i t h a t ë a r r i - t i të dëgjonte tringëllimin e prangave që po m b ë r t h e h e - s h i n dhe k l i t h m a t e tjera, që, megjithëse dëgjoheshin më mbytur, ishin më ngjethëse e më të përvajshme. Stresi u ngjit në zyrën e t i j , mori plumbçin dhe nisi të s h k r u a n t e një raport për k a n c e l e r i n ë e princit. •«Raport për kapjen e sjellësit të D o r u n t i n ë Vranajt. Dje në mbrëmje, prej k a p i t e n i t të kufirit Stanish, m'u d ë r g u a n j e r i u që dyshohej se ishte sjellësi i D o r u n t i në Vranajt. Në pyetjen e pare, të bërë prej meje, nuk t r e - goi asgjë dhe mohoi të k e t ë njohur një grua me këtë emër e aq më pak të k e t ë u d h ë t u a r me të. Pastaj, nën kërcënimin e t o r t u r e s pohoi gjithçka, duke zbuluar më në fund enigmën e kësaj ngjarjeje. Ajo ka n d o d h u r kësht u : Në fund t ë s h t a t o r i t t ë k ë t i j viti, i n d o d h u r në Bohe- 153 mi gjatë një s h t e g t i m i t ë zakonshëm për s h i t j e ikonash n j e r i u për të cilin bëhet fjalë, pasi e ka njohur rastës i s h t D.V. dhe pasi ka dëgjuar a n k i m e t d h e a n k t h e t e saj l i d h u r me familjen që e k i s h t e larg, i ka p r e m t u a r t a sjellë në shtëpi. I ka mbushur mendjen të gënjejë t ë shoqin, d u k e i l ë n ë n j ë pusullë se gjoja po ikën me të vëllanë, Kostandinin, dhe janë l a r g u a r k ë s h t u që t ë dy n ga Bohemia. Rrugës ka k r i j u a r m a r r ë d h ë n i e d a s h u r i e me t ë. Në m b a r im të udhëtimit të mundimshëm, pasi i ka t r e - guar se vëllai i saj Kostandini ka k o h ë që është i v d e kur, në mungesë të gjetjes së një g ë n j e s h t r e tjetër për t ë përligjur k ë t ë u d h ë t im me një t ë p a n j o h u r , i ka m b u s h u r mendjen D.V. t'i t h o t ë s'ëmës se e ka s j e l l ë f a n t a z - ma e vëllait të vdekur, sipas p r e m t i m i t që i k i s h t e b ë rë në gjallje. Pas kësaj, i trembur, është p ë r p j e k u r të ikë pa r ë n ë në sy, gjersa është kapur, në r r e t h a n a që me siguri dihen prej jush, në k o n t e n ë fqinje, në një b u j t i në që quhet «Bujtina e dy Robertëve». Me u r d h r i n t im ndodhet tani në një veçim të piote. Pres udhëzime prej j u s h për veprime të mëtejshme. Kapiteni Stres» Për t o r t u r ë n , që porsa kishte nisur. poshtë, nën k ë - mbët e t i j , Stresi nuk shkroi asnjë fjalë. E mbylli l e t r ën me kujdes, e vulosi me dyllë dhe e nisi m e n j ë h e r ë për në k r y e q y t e t i n e principatës. Një letër pak a shumë të n j ë j t ë nisi për në Manastirin e Tre Kryqeve me shënimin që, në qoftë se kryepeshkopi qe l a r g u a r për në qendër, l e t r a të çohej atje. 154 KAPITULLI I GJASHTË Ra prapë dëborë, por e n d r y s h m e nga e para, si më e afërt për njerëzit. Ç'ishte për t ' u zbardhur, u zbardh, dhe ç'ishte për të mbetur e zezë, mbeti ashtu. S t r e h ët l ë s h u a n k r o n g j i j t ë e pare të akullit, një pjesë e r r ë k e ve n g r i n ë si zakonisht dhe cipëza e akullit ishte aq e qëndrueshme, sa për të mbajtur v e t ëm peshën e zogjve. U d u k m e n j ë h e r ë që ky ishte nga a t a d i m r a që i shikonin d h e u t . 155 Nën pullazet e rënduara nga bora, si asnjëherë tje ter, flitej për Doruntinën. Të gjithë e dinin tani kapjer e sjellësit të saj dhe dinin disa grimca n g a ato që ai kis h t e rrëfyer, por ato ishin të mjaftueshme për të mbus h u r botën me fjalë, sic mjaftônte një grusht g r u r ë për t ë mbjellë një a r e me të. G j i t h ë ato dite k o r r i e r ë të s h u m t ë erdhën nga qen d r a në k r a h i n ë dhe po aq të t j e r ë u nisën prej k r a h i - nës për në qendër. Thuhej se po p ë r g a t i t e j një mbledhje e madhe për të d a v a r i t u r një h e r ë e m i r e gjithë a t ë m j e - gull e t r a z im s h p i r t ë r o r që krijoi h i s t o r i a e paqenë- e ngritjes nga v a r r i të vëllait t ë vdekur. Me sa d i h e j , S t r e si po përgatiste r a p o r t i n e hollësishëm që do të mbahej a t j e . Të burgosurin e kishte vënë në një veçim të piot e , në n j ë vend që s'e dinte askush, d u k e e r u a j t u r me xhelozi nga çdo sy apo vesh i h u a j. Ato coperà r r ë f i m e s h t ë t ë b u r g o s u r i t , që kishin mundur të dilnin jashtë, udhëtonin tani gjithmonë e me l a r g t ë b a r t u r a nga goja në gojë, midis avullit t ë frymëmarrjes, që sajohej nga ngrica, iknin nëpër karroca, u d hë më udhë e b u j t i n ë më bujtinë. Megjithëse, për shkak të s ë ftohtës n j e r ë z i t lëviznin më pak, për çudi, t h a s h e t h e m - n a j a v r a p o n t e po aq shpejt, sa edhe në kohë t ë n g r o h t ë. Madje dukej sikur, e m p i r ë midis së ftohtës dimërore, a s h t u e k r i s t a l t ë d h e rrezëllore si ish, n d r y s h e nga t h a s h - ethemnajat e verës, ajo udhëtonte tani më e sigurt, pa u r r e z i k u a r të përçudnohej si ato nga zagushia, t r u - llosja e mendjeve d h e shkurdisja e nervave. Megjithatë kjo s'do të t h o s h t e aspak se ajo nuk n d r y s h o h e j , fryhej, m e r r t e d r i t ë apo murrëtohej çdo dite gjatë përhapjes së s a j . Dhe, sikur t ë mos mjaftoheshin me këtë, njerëzit t h o s h i n : Po prit, ka e d h e gjëra të t j e r a akoma më të n g a t ë r r u a r a . O zot, ç'do të na dëgjojnë veshët, p s h e r ë t i - n i n të t j e r ë t ndërsa largoheshin. Të g j i t h ë prisnin mbledhjen e madhe ku do të s h k o - qitej një për n j ë kjo histori. Flitej se në të do të vinin shumë fisnikë nga gjithë principatat, madje edhe nga p r i n c i p a t a t e t j e r a të Arbrit. Kishte zëra që t h o s h i n se 156 do të i s h t e i pranishëm v e t ë princi. Të t j e r ë zëra pëshpër i t n i n se do të vinin në mbledhje funksionarë të l a r t ë të kishës, që nga Bizanti, madje disa, më të rrallë n a t y risht, thoshin se mund të m e r r t e udhën e të v i n t e vetë P a t r i a r k u . Sep#e, ndryshe nga ç'mendohej gjer tani, p u n a paskësh s h k u a r tepër larg. Ka s h k u a r lajmi gjer në kryeq y t e t i n botëror të fesë ortodoksë, në Kostandinopojë, dhe d i h e t se atje për k ë t o gjëra s'të falin k u r r ë . Janë s h q e t ë s u a r z y r t a r ë t e l a r t ë të fesë, madje t h o n ë se e d he v e t ë perandori e ka m a r r ë vesh dhe ka qëndruar n j ë n a t ë pa gjumë. Sepse puna paskssh qenë shumë më e t h e l lë se ç'qe dukur në fillim. S'ishte puna se u shfaq apo n u k u shfaq një fantazmë, apo një shpifje e këtij lloji, nga a t o që feja i ka n d ë s h k u a r e do t'i ndëshkojë p ë r h e rë në t u r r ë n e druve. Jo, k ë t u bëhej fjalë për diçka s h u më më të madhe, diçka që, larg qoftë, trondiste themelet e fesë ortodoksë. Ishte. fjala për a r d h j e n e një «Krishti të Ri», pupu, ule zërin, më kupton, për një Krisht, t ë Ri, sepse vetëm një njeri gjer më sot është n g r i t u r nga var r i , Jezu Krishti, kurse këtu desh u bë një p r o f a n im i pafalshëm: u dyshua në gjoja ringjalljen e dikujt t j e t ë r, p r a në botën me dy Krishtër, sepse, në qoftë se sot do t ë pranosh që dikush tjetër bën atë që mundi të bënte Jezui, nesër do të pranosh që ky dikush të j e t ë r i v a l i t i j , larg qoftë. J o më kot Roma a r m i k e i kishte h a p u r v e s h ë t dhe p ë r g j o n t e si do t'i vente filli kësaj historié. Me siguri m u r g i i t katolikë i kanë fryrë më shumë se të g j i t h ë k ë saj përralle të ringjalljes së Kostandinit, në m ë n y r ë që t ë gjenin rastin t'i jepnin një goditje vdekjeprurëse fesë ortodoksë duke e akuzuar për dykrishteri, p r a për një herezi t ë mynxyrshme. Kështu aë puna paskësh vajtur t h e l l ë e më thellë, gjersa bëhej fjalë për një luftë botër o r e fesh. Madje kishte pëshpërima se mashtruesi që k i s h t e sjellë Doruntinën, n u k ishte veçse një agjent i kishës së Romës, i n g a r k u a r me këtë mision. Të tjerë s h k o n i n edhe më larg: flitej se edhe D o r u n t i n a v e t ë k i - 157 s h t e r ë n ë në grackën e katolikëve, duke p r a n u a r t ' u s h ë r - b e n t e . Zot i madh, ç'po dëgjojmë, ia b ë n i n njerëzit. Ja si paskëshin qenë pleksur punët. Por kisha ortodoksë e Bizantit, ajo që për këso shkeljesh nuk kishte k u r s y er as p a t r i a r k ë , as perandorë, e k i s h t e kapur më në fund fillin e n g a t ë r r e s ë s dhe së shpejti do të s q a r o n t e g j i t h çka. A r m i q t ë e saj do të mbeteshin me gisht në gojë. K ë s h t u flitnin n j ë pjesë e njerëzve. Të t j e r ë t u n d n in kokën gjatë. Jo se ishin në k u n d ë r s h t im me ato që t h o s h i n të parët, po sepse dyshonin se mos kjo t h a s h e t h e m - najë për ngritjen e Kostandinit nga v a r r i , më t e p ë r se me p u n ë intrigash e r i v a l i t e t e s h midis dy feve k r y e s o re t ë botes, k i s h t e t ë b ë n t e me një t r a z im misterioz, që t u r - bullon h e r ë pas h e r e si n j ë duhimë s h p i r t r a t n j e r ë z o r e, i bën të humbasin drejtpeshimin, të trallisen, duke s y - n u a r , a s h t u të t u r b u l l t e të verbër, d r e j t t e j j e t s h m ë r i së apo tejvdekjes, sepse j e t a dhe vdekja, sipas t y r e , e m b ë s h - t j e l l in palë-palë n j e r i u n pambarimisht, dhe, ashtu sic k i s h t e vdekje b r e n d a jetës, po a s h t u kishte j e t ë b r e n da vdekjes dhe pastai k i s h t e prapë j e t ë brenda vdekjes që ndodhej midis jetës, apo vdekje tjetër, midis jetës b r e nda vdekjes e k ë s h t u me radhë gjer në pafundësi. . . Mjaft, t h o s h i n të parët, na e bëtë kokën lëmsh me k ë to t r y e l i m e , n u k mund t ë flitni më q a r t ë ? Dhe a t ë h e r ë a ta p ë r p i q e s h i n të flitnin me qartë, duke s h p e j t u a r t ë folurën, ngaqë e ndienin se miegullina do t ' u a mbulonte p r a p ë arsyetimin. Pra, rifillonin ata, mbase kjo n g r i t je e paqenë nga varri e Kostandinit s ' k i s h t e të bënte f a re me të, dhe io aty, te v a r r i , te kisha u ngjiz ky gënjim, nor në v e t ë brendësinë e njerëzve, të cilëve u erdhi, me sa duket, koha e dëshirës që t ë tërboheshin në përzierjen e j e t ë s d h e t ë vdekjes, a s h t u sic u vjen h e r ë pas h e r e m a r r ë z ia e përbashket. Pra lindi kjo dëshirë te n j ë r i këtu, te n i e -, r i a t j e dhe, si një epidemi që e s h p ë r n d a n duhma e erës, i molepsi të gjithë. gjersa u s h n d ë r r u a në n j ë d ë s h i r ë p ër t ë r e n d u r t ë gjithë në një orgji t ë përbashket, t ë gjallë e të vdekur, si mos o zot. Mirëpo njerëzit, mendjeshkurt ë r sic ishin, nuk e mendonin se ç'gjë të lemerishme 158 ndillnin, sepse vërtet të gjithë i merr malli për t'i rik t h y e r edhe një h e r ë t ë vdekurit, por kjo është v e t ëm për pak kohë dhe gjithmonë pas një mjegulle, (diçka më p e n g o n t e ta përqafoja, k i s h t e t h ë n ë Doruntina). Po p r o vo t'i shikoje të vinin e të uleshin këmbëkryq midis n e s h d h e do të shikoje se ç ' t m e r r do të ishte. Nganjëh e r ë n u k merresh dot vesh me një plak n ë n t ë d h j e t ë v j e - car, po mendo si mund ta bëj e këtë me një n ë n t ë q i n d - vjeçar. Ndaj dhe për Kostandinin, apo për këdo t j e t ër që do të ndillej të vinte në j e t ë , kjo do të i s h t e vetëm për pak kohë, (ti ik, se u n e k am pak p u n ë në kishë), sepse j e t a e tij prej të vdekuri a t j e e k i s h t e vendin, në v a r r . Ka pasur një kohë k u r t h u h e j se të gjallë e të vdek u r ' j e t o n i n bashkë, përzier n j e r ë z e hyjni, madje qëllont e që e d h e m a i t o h e s h i n midis t y r e , duke pjellë qenie të p ë r z i e r a , por kjo ishte një k o h ë b a r b a r e që s'kthehej më. Të t j e r ë që i dëgjonin këto a r s y e t i m e dhe që u p ë l q e n t e t'i mendonin gjërat më t h j e s h t , thoshin se, po të i s h t e puna për një d ë s h i r ë ringjalljeje, s'ishte n e v o j a t'i mbushnin mendjen vêtes dhe të tjerëve nëse ringjallja i s h t e e m i r e apo e keqe, s e p s e ajo i s h t e diçka që s ' v a r e j prej t y r e . Në fund të fundit, d i t ë n e apokalipsisit do ta vendosë zoti, thoshin ata, dhe për t ë s'mund t ë j a p ë m e - n d i m e askush dhe aq më pak t ë j a p ë shenjën dikush, p ë r v e ç a t i j vetë. P i k ë r i s h t k ë t u qëndronte e keqja e t h a - shethemes per ngritjen e Kostandinit nga varri, përgjigjeshin të t j e r ë njerëz. Është m a r r ë kjo ngritje si një shenjë, si një sin j al, që apokalipsisi mund të fillojë pa u r d h r i n e zotit. Këtë akuzë kërkon t'i bëjë k i s h a e Romës kishës sonë ortodoksë: ti ke lejuar g ë n j e s h t r ë n për s h p a l l j e n e apokalipsisit. Po tani të g j i t h a k ë t o do të v i - h e s h i n në vend. Kisha e Bizantit s'qe kapur në befasi. S t r e s i e k i s h t e zbuluar më në fund g ë n j e s h t r ë n e m a d he d h e së shpejti t ë r ë vendi, për të mos thënë t ë r ë bota, n g a Roma në Kostandinopojë, do të njoftohej për të. S t r e s i me siguri do të dekorohej. J a , d r i t a në s h t ë p i n ë e tij shuhej e fundit. Me siguri përgatiste gjer vonë r a p o r t i n që do të m b a n t e . Ku- 159 s h e d i ç'do të na dëgjojnë veshët, t h o s h i n prapë n j e r ë - tzit. Të gjithë s'kishin në gojë veçse zbulimin e masht r i m i t t ë Doruntinës. Vetëm vajtojcat vazhdonin të mos h d r y s h o n i n asgjë në ligjet e t y r e . Erdhi d i t a e të v d e - k u r v e , të g j i t h ë bënë vizitat e zakonshme në varre, dhe a t o i qanë V r a n a j t me po ato vargje, sic i kishin q a r ë h e - r ë t e fundit. A Stresi buzëqeshte në një mënyrë enigmatike • k ur ia tregonin. Kohët e fundit ai qe zbehur në fytyrë. — Ç'është besa sipas j u s h ? — pyeste ai shokët e Kostandinit, me të cilët i pëlqente të r r i n t e kohët e fun d i t . Ata v ë s h t r o n i n n j ë r i - t j e t r i n . Ishin k a t ë r djem: Shpendi, Milosaoja d h e dy djemtë e Radhenjve. Pothuajse çdo mbasdite Stresi shkonte t'i gjente te Bujtina e Re, ku a t a e kishin zakon t ë r r i n i n qysh n g a koha kur Kos t a n d i n i qe gjallë. Njerëzit që e shikonin Stresin midis t y r e , tundnin kokën habitshëm. Disa t h o s h i n se r r i n te me t a për a r s y e pune, disa, përkundrazi, t h o s h i n s e r r i n t e kot, për të k a l u a r kohën. E ka m b a r u a r r a p o r t i n , t h o shin, dhe tani po çlodhet. Kurse të t j e r ë ngrinin supet. Ku mund ta dish perse rri me ta. Është i thellë Stresi, pus. Asnjëherë s'mund ta dish perse e bën një gjë dhe p e r s e s'e bën një tjetër. — Pra, ç'është besa, sipas jush, ose, më mire, sipas a t i j , Kostandinit? Katër shokët, a t a që ishin t r i s h t u a r më tepër se kushdo nga vdekja e Kostandinit, që e kishin pasur a të më tepër se velia, që edhe tani pas tre v j e t ë s h nuk e h i q n i n nga goja d h e nga mendimet, aq sa k i s h t e shumë njerëz, që gjysmë me shaka gjysmë seriozisht i quanin -«dishepujt e Kostandinit», vështruan për së dyti njëri- - t j e t r i n . Perse e bënte Stresi këtë pyetje? Kostandin, të ardhtë gjëma, Ku e ke besën që raê dhe? Besa jote nën dhé. 160 Ata n u k e kishin p r a n u a r lehtë s h o q ë r i m i n me kapitenin. Kishin pasur p ë r h e r ë n j ë ftohtësi ndaj t i j , qysh në gjallje të Kostandinit, por kohët e fundit, qyshse S t r e s i kish nisur të m e r r e j me zbulimin e m i s t e r i t të a r d h jes së Doruntinës, ftohtësia e r d h e u bë e akullt, gjer në k u f i j t ë e armiqësisë. Përpjekjet e p a r a të S t r e s i t për t ' u a f r u a r me t a hasën në fillim në k ë t ë armiqësi. Mirëpo pastaj, për çudi, e n d ë r r u a n k r e j t q ë n d r i m i n dhe e p r a n u a n shoqërimin e kapitenit. S'janë të paktë edhe ata, thoshin njerëzit të dielave në kishë, janë të mençëm këta djemtë e sotëm. — Kjo është n j ë fjalë e përdorur edhe më pare, — vazhdonte Stresi, — p o r kuptimi që i jepet k o h ë t e fun d i t është pothuajse i ri. Une e k am n d e s h u r disa h e rë në gjyqësitë. Ata r r i n i n menduashëm. Në mbasditet dhe mbrëmj e t , që Kostandini ua k i s h t e l ë n ë t a n i s h k r e t ë , k i s h i n fol u r a t ë h e r ë me zjarr për s h u m ë gjëra, por biseda për bes ë n kishte qenë një nga më t ë d a s h u r a t . Dhe j o më ko t. Ajo lidhej vetvetiu me të t j e r a t , ishte në n j ë f a r ë m ë n y rë s t r u m b u l l a r i i t y r e. Pas paralajmërimit të peshkopit, dërguar familjeve t ë tyre, a t ë h e r ë kur Kostandini ishte akoma gjallë, ata k i s h i n nisur të ishin të kujdesshëm me të tjerët, por t a n i , ç'do t ' u bënin tani që Kostandini, i a d h u r u a r i i t y r e , s'ishte më? Veç kësaj, Stresi, me sa dukej, k i s h t e d i jeni për mendimet e t y r e dhe, përderisa kishte dijeni, l e t'i dëgjonte ato gjer në fund. Në fund të fundit ata nuk trembeshin prej tyre, ata druheshin vetëm nga shpifjet dhe shtrembërimet, kurse ato, mendimet, do të ishin gati t'i shpallnin përpara të gjithëve, po t ' u jepej mundësia. — Ç'mendonte Kostandini për besën? — u përgjigj Milosaoja. — Kjo është e lidhur me mendimet e t j e r a të t i j . Është v ë s h t i r ë t ë kuptohet pa a t o. Dhe a t a nisën t'i shpjegonin S t r e s i t fili e për pe gjithçka. Kostandini, sic besohej se e dinte zoti shef, ishte 1 1 - 2 161 n j ë kundërshtues në përgjithësi, një kontestator, ashtu s i edhe ata. Ai i s h t e k u n d ë r ligjeve, institucioneve, dekr e t e v e , burgjeve, policisë dhe gjyqeve. Ai t h o s h t e : të g j i t h a këto janë ligje të detyrueshme, që bien mbi n j e - r i u n nga j a s h t ë , si b r e s h r i , prandaj duhet -të zhduken e t ë zëvendësohen me ligje të tjera, të brendshme, që të j e n e në vetë n j e r i u n . Dhe me këtë n u k k u p t o n t e diçka t h j e s h t s h p i r t ë r o r e , që lidhej v e t ëm me ndërgjegjen, jo, s ' i s h t e kaq ë n d ë r r i m t a r sa t ë besonte se njerëzimi m u nd t ë qeverisej v e t ëm me ndërgjegje. Ajo që mendonte ai, i s h t e diçka e k a p s h m e , diçka, farën e së cilës ai e k i s h te g j e t u r të s h p ë r n d a r ë kohët e fundit a t y ^ k ë t u në j e t ën e arbëreshëve dhe për të cilën ai t h o s h t e se duhej të zhvillohej, të n x i t e j për t ' u n g r i t u r në sistem. Ishte fjal a për n j ë sistem, ku a s k u s h t ë mos k e t ë n e v o j ë për ligje t ë dekretuara, për gjyqe, burgje dhe polici. Natyrisht që e d h e n ë k ë t ë r e n d do t ë k i s h t e drama, v r a s j e d h e d h u - në, por njeriu do të d ë n o n t e t ë t j e r ë t d h e do t ë dënohej p r e j të tjerëve, i p a d e t y r u a r prej ligjeve. Ai do të v r i s te apo do t ë l e j o n t e t ë v r i t e j , do t ë v e t ë b u r g o s e j , apo do të d i l t e prej b u r g u t k u r t a q u a n t e t ë nevojshme. Po si mund t ë mendohet n j ë rend i tillë, p y e s t e S t r e s i . A n u k i s h t e d i ç k a që përfundonte p r a p ë t e n d ë r g j e g j ja d h e që a t a v e t ë e quanin një ëndërrim? Ata përgjigjeshin se në një bote të t i l l ë i n s t i t u c i o - n e t do të zëvendësoheshin nga institucione t ë tjera, të padukshme, të paprekshme, por jo si diçka ë n d ë r r u e s e, f u s h ë me Iule, e të tilla, por të zymta e t r a g j i k e , pra, po a q me peshë s i t ë parat^ n ë mos më tepër. V e t ëm s e k ë to do të jenë brenda n j e r i ut, jo si një v r a s j e ndërgjegjeje a p o diçka e këtij lloji, por një gjë e p ë r c a k t u a r mire, një ide, një bind je, n j ë u r d h ë r i p r a n u a r e i n j o h u r prej t ë gjithëve, por i kryer prej secilit sipas vullnetit të vet. P r a ishte diçka b r e n d a n j e r i u t , por jo e fshehtë, po e d i t u r prej të gjithëve, njëlloj sikur gjoksi i n j e r i u t të i s h t e i tejdukshëm d h e brenga, drama, vendimi apo lëk u n d j e t e t i j , m a d h ë s h t i a apo mjerimi i t i j , të s h i h e s h in p r e j të gjithëve. Ja, t ë tilla do t ë ishin këto nyje ku 162 do të mbësbtetej ky rend. Besa ishte një prej t y r e , ndos h t a më e rëndësishmja. I s h t e akoma e rrallë. Ishte e papërcaktuar mire, naziqe, si një Iule e egër, që kishte nevojë për kultivim. Dhe për të lehtësuar shpjegimin, ata i k u j t u a n Stresit n j ë n g j a r j e që k i s h t e ndodhur v i t e më pare, k u r Kostandini qe gjallë, në një k a t u n d jo shumë l a r g prej a n d e j, ku n j ë njeri k i s h t e v r a r ë m i k u n e ftuar në s h t ë p i . Stresi e d i n t e . Atje qe përdorur fjala «e p r e u në besë». Gjithë k a t u n d i , të vegjël e të mëdhenj kishin pësuar një t r o - n d i t j e të rende. Dhe vendosën bashkërisht që k u r r ë të mos ndodhte një kob i tillë. Madje s h k u a n më l a r g : v e ndosën që kushdo që të k a l o n t e në k a t u n d i n e t y r e , i n j o h u r a i panjohur, ishte në besë, pra ishte i shpallur e i m b r o j t u r si mik, i hapej dera në odo orë të d i t e s e të natës, i jepej të h a n t e d h e ishte i paprekshëm. Taïïeshin në t r e g u n e k r a h i n ë s : doni të h a n i një d a r k ë falas? Kaloni n ë p ë r a t ë k a t u n d dhe t r o k i t n i në cilën p o r t e t ë doni dhe do të shikoni si do t ' j u nderojnë, madje do t'ju oërcjellin gjer jashtë fshatit, sikur të ishit ndonjë peshkop. Por a t a n u k pyetën nga talljet, madje shkuan më larg, i kërkuan princit dhe morën leje prej tij t'i dënon i n vetë besëprerësit. Kështu që në a t ë k a t u n d n u k del i gjallë po preve besën. Një t j e t ë r katund, s h u m ë l a r g që k ë n d e j , kërkoi prej princit të njëjtën gjë, por princi, i t r e m b u r se mos kjo po p ë r h a p e j . nuk ua dha lejen. Ja, kjo ishte besa, d h e kështu fliste Kostandini. Ai e q u a n te besën një nga gjërat më sublime dhe kishte mendimin se, k u r aio, si dhe t ë t j e r a ligje t ë ngjashme me t ë , do të përhapeshin e do të merrnin në dorëzim të gjitha fushat e jetës, a t ë h e r ë ligjet e jashtme, bashkë me i n s t i t u c i o n et e t v r e , do të binin vetvetiu, sic bie lëkura e v j e t ë r e_gjarp r i t . 1 Kështu fliste Kostandini në ato mbasditet e t y r e të p a h a r r u e s h m e t e Bujtina e Re. Ja, une do t'i j a p besën nënës, se do t'i sjell D o r u n t i n ë n nga shtëpia e b u r r i t në çdo çast që të dojë ajo dhe, sido në të ndodhë, edhe i s h t r i r ë po t ë jem nga sëmundja, edhe me gjysmë shpirt, Î63 edhe me një dore, me një këmbë, apo pa sy, madje edhe. . .une nu k e shkel besën. — Madje edhe. . . — p ë r s ë r i t i Stresi. — Mos do je të thoshe -«madje edhe i v d e k u r . . ,», Milosao? — Ndoshta, — u përgjigj djaloshi në m ë n y r ë të t u r - bullt, duke v ë s h t r u a r përjashta. — Po si?- — pyeti Stresi. — Ai ishte i mençëm, ai n u k besonte në veprimet e fantazmave, une kam një r a p o r t prej peshkopit, ku t h u h e t se si ai, bashkë me ju, d i t ë n e pashkëve keni qeshur me besimin e njerëzve për r i n g j a l l j e n e K r i s h t i t . Atëherë si është e m u n d u r që ai t ë besonte se mund të ngrihej vetë nga vdekja? Ata vështruan n j ë r i - t j e t r i n , duke fikur midis t y re një buzëqeshje të përbashket. — Ju keni të drejtë, zoti shef, përderisa flitni për botën e sotme, të zakonshmen, por s'duhet t ë h a r r o n i se ai, ne t ë gjithë, në fjalët dhe mendimet tona k i s h im parasysh një bote tjetër, me një permase të re, më kuptoni, n j ë bote me besë. Në këtë bote gjithçka mund të ndodhte ndryshe. — Megjithatë j u jetonit ndërkaq në botën tonë, të zakonshmen, — t h a Stresi. — Po. Por n j ë pjesë e qenies sonë, pjesa më e m i re ndoshta, ishte në t j e t r ë n. — Në tjetrën. .. — ia bëri Stresi ngadalë. Ishte r a - d h a e tij tani të fikte një buzëqeshje vetëm për vetëm. Ata n u k e vunë re ose bënë sikur nuk e vunë re a të buzëqeshje dhe vazhduan t'i flitnin atij për mendimet e t j e r a të Kostandinit, për a r s y e t perse duhej bërë ky r i - n d ë r t im në s t r u k t u r e n e jetës së Arbrit, a r s y e që l i d h e - s h i n me s t u h i t ë vigane që s h i h t e ai në horizont, me p o - zitën e vetë Arbrit, s h t r ë n g u a r si në d a r e midis dy fève, të Romës e të Bizantit, dhe midis dy botëve, P e r ë n d i - mit dhe Lindjes. Prej përplasjes së t y r e s ' p r i t e s h i n veçse tallaze të lemerishme, për përballimin e të cilave Arbri duhej të k r i j o n t e mënyra mbrojtjeje. Ai duhej të k r i j o n t e s t r u k t u r a më të qëndrueshme se ligjet dhe insti tucionet «e jashtme», s t r u k t u r a të p ë r j e t s h m e e u n i - 164 versale brenda për brenda njeriut, te paprekshme e të padukshme, pra të p a s h k a t ë r r u e s h m e . Me një fjalë, Arbri duhej te ndryshonte ligjet e veta, zyrat, burgjet, gjyqet e gjithçka tjetër, t'i b ë n t e të tilla në m ë n y r ë që të mund t'i m e r r t e ato nga bota e j a s h t m e e t'i s t r e h o n te brenda njerëzve kur te afrohej s t u h i a . Ai duhej ta b ë n t e këtë, n d r y s h e do të fshihej nga faqja e dheut. Kështu fliste Kostandini. Dhe ai mendonte që kjo s t r u k t u r e e r e do të fillonte nga besa. — I s h t e e rende, natyrisht, e p a d u r u e s h m e disfata e Kostandinit, shkelja e besès, apo jo? — pyeti Stresi. — Po, n a t y r i s h t , ishte e r e n d e . .. Sidomos pas m a l l - kimit të nënës. . . Veçse kjo nuk ishte një disfate, zoti Stres. . . Ai a r r i t i ta mbante besën. . . Pak me vonesë, s i g u r i s h t . . . vonesë e s h k a k t u a r prej një arsyeje m a d h o re . . .vdekjes. . .megjithatë ai e mbajti. .. — Po Doruntinën nuk e solli ai, — t h a Stresi, — ju e dini k ë t ë po aq m i r e sa une. — Per ju ndoshta n u k e solli ai. Për ne është n d r y she. — E vërteta është një për të gjithë. Doruntinën mund ta k e t ë sjellë kushdo, por v e t ëm jo ai. — D o r u n t i n ë n e solli a i . .. — A t ë h e r ë une ju pyes: besoni ju në ngritjen e njer i u t nga v a r r i? — Kjo ë s h t ë diçka e dores së d y t ë . . . S'ka lidhje me thelbin e çështjes. — Si s'ka? Në qoftë se ju s'pranoni ringjalljen e njeriut, si mund të ngulni këmbë për udhëtimin e tij me t ë m o t r ë n? — O, s'ka asnjë lidhje, zoti S t r e s . . . Është diçka e dores së dytë. Kryesorja është që Doruntinën e solli ai. — Ndoshta është puna e dy botëve, që ne nuk po merremi vesh, — t h a Stresi, — ç ' ë s h t ë gënjeshtër në n j ë r ë n , mund të j e t ë e vërtetë në t j e t r ë n , apo jo? — N d o s h t a . . . n d o s h t a . .. 165 Ndërkaq trazioni i përgjithshëm në vigjiljen e mbledhjes së madhe vazhdonte. Si gjethet e verdha p ë r p a ra stuhisë, vraponin, r r o t u l l o h e s h i n në erë, b i n i n e n g r i h e - shin përsëri fjalë, pandehma, parandjenja e lajme të pabesueshme. K o f r i e r ë t nga qendra në k r a h i n ë e nga k r a - hina drejt qendrës sa vente dendësoheshin. Askush s'e dinte ditën e s a k t ë të mbledhjes, dinin v e t ëm që ajo sa vente afrohej. 166 KAPITULLI I SHTATË Për shkak t ë oborrit t ë tij të brendshëm, që i s h t e aq i gjerë sa mund të n x i n t e r r e t h dy mijë vetë, Manastir i i Vjetër qe caktuar si vendi ku do të bëhej mbledhja e madhe. Dite me r a d h ë z d r u k t h ë t a r ë t punuan për të n g r i t u r ca t r i b u n a prej druri për të f t u a r i t , të m b u l u a - r a me t e n d a në r a s t se do t ë binte shi, si edhe n j ë platformë prej nga do të fliste Stresi. Mbledhja do të bëhej të dielën e pare të d h j e t o r i t, por qysh nga mesi i javës pjesa më e madhe e b u j t i n a ve t ë krahinës, sidomos a t o që ndodheshin më p r a n ë Man a s t i r i t të Vjetër, si dhe gjithë b u j t i n a t e Udhës së Madhe, qenë mbushur plot. Kishin m b ë r r i t u r ose ishin në m b ë r r i t j e e sipër të ftuar laikë e f e t a r ë nga të gjitha a n ët 167 e principatës si dhe t ë ftuar të tjerë nga principatat, kont e t ë e d u k a t a t fqinje. P r i t e s h i n të ftuarit nga p r i n c i p a t a t më t ë largëta, si dhe të dërguarit e P a t r i k a n ë s së s h e n j t ë nga qendra e perandorisë. Gjithë ato dite, duke pare k a r r o c a t e të a r d h u r v e, që venin e vinin nëpër Udhën e Madhe, shumica me emblema t ë v i z a t u a r a mbi dyert, si edhe të zotët që r r i - n i n brenda t y r e , të veshur edhe ata me veshje n g j y r a - n g j y r a dhe shpesh me emblema t ë q e p u r a sipër v e s h j e - ve, të n j ë j t a me ato të karrocave, njerëzit mësuan për oborret princërore, ceremonitë, gradat d h e h i e r a r k i t ë fet a r e e laike më shumë se gjatë gjithë jetës së tyre. Vet ëm a t ë h e r ë a t a k u p t u a n me t ë v ë r t e t ë se ç'përmasa dhe ç'rëndësi kolosale paskësh pasur ajo histori, që në k r ye qe d u k u r s i një histori thjesht fantazmash në a t ë m e s n a - t ë n e 11 t e t o r i t . Një dite p ë r p a r a Stresi shkoi në Manas t i r i n e Vjetër për të p a r e vendin e mbledhjes. P ë r g a t i - t j e t kishin m b a r u a r plotësisht, z d r u k t h ë t a r ë t kishin mbled h u r veglat e qenë larguar, n j ë shi i hollë k i s h t e lagur a t o shkallë t ë t r i b u n a v e që nuk qenë m b u l u a r nga t e n d a t. Stresi shkoi te platforma e d r u r t ë , prej nga do të fliste d h e n j ë copë h e r ë qëndroi më këmbë aty, me sytë t ë n g u - l u r në shkallët boshe t ë t r i b u n a v e. Ai n u k i hoqi s y t ë prej t y r e n j ë kohë të gjatë, g j e r sa papritmas koka e tij u k t h y e nga e djathta, pastaj n ga e majta, me n j ë m ë n y r ë të tillë sikur andej t'i kishte t h i - r r u r dikush, apo sikur të kishte dëgjuar befas k l i t h ma e ulërima. Një buzëqeshje e h i d h u r u vizatua në f y t y r ën e t i j , pastaj me h a p a të n g a d a l t ë ai u l a r g u a që a n d e j. U gdhi më në fund d i t a e s h u m ë p r i t u r e mbledhjes s ë madhe. Ishte një dite e ftohtë, nga a t o që, k u r kujtoh e s h se është e diel, të duken edhe më të ftohta. Rete e 168 l a r t a r r i n i n të palëvizshme, si të a n k o m a r a në qendrën e qiellit. Oborri i brendshëm i m a n a s t i r i t , me p ë r j a s h t im t ë t r i b u n a v e të r e z e r v u a r a për z y r t a r ë t e l a r t ë dhe të f t u a r i t nga p r i n c i p a t a t e tjera dhe nga Kostandinopoli, qe m b u s h u r qysh herët në mëngjes, dhe t u r m a v e t ë von u a r a s'u m b e t e j gjë tjetër veçse të zinin vend përjashta, në d j e r r i n ë n e gjerë j a s h t ë mureve, me shpresë se edhe a t a do të m e r r n i n vesh diçka. P a t j e t ë r që do të m e r r n i n vesh diçka, madje shumë shpejt, përderisa a ta ishin b a r r j e r a e pare përmes së cilës do të kalonin l a j - met, për të m b u s h u r pastaj valë-valë t ë r ë botën. Të mbështjellë shumica me guna të d h i r t a ngjyrë h i r i , për t ' u m b r o j t u r nga të ftohtët e sidomos nga shiu, a t a vështronin vargun e kuajve e të karrocave që m b ë - r r i n i n njëra pas tjetrës dhe prej të cilave zbritnin të f t u a r i t . T r i b u n a t në oborrin e brendshëm po m b u s h e - s h i n dalngadalë. Të fundit zunë vend në to i dërguari personal i princit, delegatët nga Bizanti, të shoqëruar nga kryepeshkopi i principatës, si edhe Stresi, uniforma e të cilit, e zezë, me b r i r ë t e b a r d h ë të k a p r o l l i t sipër saj, e t r e g o n t e jo v e t ëm më t ë gjatë, por edhe më të zbehtë. Kryepeshkopi u shkëput nga grupi i të ftuarve dhe eci drejt platformës, për të hapur, sic duket, mbledhjen. Shumë zëra t h a n ë «qetësi!», «qetësi!», gjersa qetësia nisi të s h t r o h e j dalngadalë në oborrin e madh. Dhe vetëm k u r ajo u bë pak a shumë e piote, u dëgjua një zhaurimë, që gjer a t ë h e r ë n u k ishte ndier. Ishin t u r - mat j a s h t ë m u r e v e të m a n a s t i r i t. Zëri i kryepeshkopit përpiqej të ishte i forte e i kumbueshëm, por atij i m u n g o n t e kupola e k a t e d r a l e s, n ë n të cilën qe mësuar për të qenë i tillë. Ai nisi të b ë hej nervoz për pamjaftueshmërinë e zërit të vet, u kollit, pastroi fytin, por zëri zhvlerësohej në një m ë n y rë t ë pamëshirshme prej hapësirës së oborrit, muret e të cilit do të ndihmonin ndoshta disi për t'i k r i j u a r n j ë f a rë jehone a t i j zëri, sikur të mos ishin aq të ulëta. Megjit h a t ë kryepeshkopi vazhdoi të fliste. Ai foli s h k u r t për 169 qëUimin e kësaj mbledhjeje të gjerë, e cila u t h i r r për t ë s q a r u a r m a s h t r i m i n e madh, që, për fat të keq, u ngjiz s ë pari në këtë k a t u n d në lidhje me të a s h t u q u a j t u r ën «ngritjen e dikujt nga varri dhe udhëtimin e tij me një t ë gjallë» (ai theksoi fjalët «dikujt», «me një» që të binte, sic duket, në sy se ai s'denjonte t ' u përmendte as e m r a t Kostandinit e Doruntinës), për jehonën e këtij mas h t r i m i anembanë principatës, përtej kufijve të saj e madje përtej kufijve të Arbrit, për k a t a s t r o f a t e p a p ë r - f y t y r u e s h m e që m u n d të shkaktojnë herezi të t i l l a në qoftë se lihen të gjëllojnë lirisht, dhe së fundi për përpjekjet e kishës së Romës për ta s h f r y t ë z u a r k ë t ë herezi k u n d ë r kishës së s h e n j t ë bizantine d h e masat e kësaj të fundit për t'i ç j e r r ë maskën kësaj gënjeshtre. — Dhe tani f jialën po ia j a p k a p i t e n i t Stres, — vazhdoi ai, — që u n g a r k u a me hetimin e kësaj ngjarjeje dhe që do të mbajë n j ë r a p o r t t ë hollësishëm për gjithë r r j e - d h ë n e saj. Ai do të s q a r o j ë k ë t u një për një e pikë për pikë si u sajua ky m a s h t r im i madh, kush fshihej pas të a s h t u q u a j t u r i t i vdekur që gjoja u n g r i t nga v a r r i , ç'isht e në të v ë r t e t ë i a s h t u q u a j t u r i u d h ë t im i motrës me v ë l l a n ë e vdekur, ç'ndodhi më vonë dhe si u zbulua e g j i t h ë kjo. ' Një mërmërimë e fuqishme mbuloi fjalët e tij të fundit, në kohën që Stresi u s h k ë p u t nga vendi dhe eci drejt platformës. Ai ngriti kokën, vështroi t u r m ë n e pambarim dhe p r i t i gjersa mbi të të b i n t e s h t r e s a e p a r e e heshtjes. Frazat e para i shqiptoi me n j ë zë që iu duk fare i ulët ne fillim, por që erdhi duke u d ë g j u a r më k u m b u e s h ëm s a më shumë që h e s h t j a thellohej. Ai parashtroi në mën y r ë kronologjike a t ë që kishte n d o d h u r n a t ë n e 11 t e - t o r i t e më pas, tregoi për m b ë r r i t j e n e Doruntinës, për pohiniin e saj se e r d h i me vëllanë e vdekur, për dyshimet e tij se mos një m a s h t r u e s i s h t e futur në k ë t ë mes për t ë gënjyer D o r u n t i n ë n , se mos D o r u n t i n a kishte gënjyer nënën dhe a t ë vetë, Stresin, se mos të dy ata, Doruntina dhe sjellësi i saj i panjohur, kishin k u r d i s u r një mash- 170 t r im të përbashket, se mos ishte diçka tjetër, p u n ë h a k - m a r r j e j e e vonë, larje llogarie apo çështje testamenti. Ai tregoi pastaj për masat e m a r r a për zbulimin e së v ë r t e - tës, për h u l u m t i m i n e a r k i v i t të familjes, për kontrollet në b u j t i n a t e pikat e kalimit si dhe për d ë s h t i m i n e gjit h ë përpjekjeve për të ndriçuar diçka në këtë mister. Pastaj Stresi foli për përhapjen e thashethemeve të para, për vajtojcat dhe për dyshimet e t j e r a se mos Dorunt i n a kishte qenë e çmendur, dhe udhëtimi i saj me vë- . liane s'kishte qenë veçse fryt i fantazisë së sëmurë. Mirëpo, vazhdoi ai, erdhën të dërguar nga familja e b u r r it dhe kështu u v ë r t e t u a që ky u d h ë t im qe bërë v ë r t e t dhe që kalorësi që e kishte m a r r ë atë mbi kalë, ishte pare v ë r t e t me sy. Stresi tregoi pastaj për masat e reja që ai dhe z y r t a r ë t e t j e r ë të p r i n c i p a t ë s u d e t y r u a n të m e r r n i n për t'i d h ë n ë fund shpjegimit të këtij misteri, masa që çuan më në fund në kapjen e mashtruesit, domethënë të atij që k i s h t e l u a j t u r rolin e vëUait të vdekur, në «Bujtinën e dy Robertëve», në kontenë fqinje. — K ë t ë njeri une e mora vetë në pyetje, — vazhdoi ai. — Në fillim e mohoi që e n j i h t e Doruntinën. Ai mohoi gjithçka dhe v e t ëm k u r u n e dhashë u r d h ë r t a vinin në t o r t u r a , tregoi të vërtetën. Dhe ja e v ë r t e t a sipas t i j. S t r e s i vazhdoi të fliste për r r ë f i m i n e të b u r g o s u r i t. Një mërmërimë lehtësimi shoqëronte tani fjalët e tij. Dukej sikur të gjithë kishin pasur nevojë që ajo histori e rende, gjer tani makabre, të freskohej, si nga një puhizë e lehtë, nga rrëfimi i aventures d a s h u r o r e të endacakut. Mërmërima kaloi valë-valë përtej mureve të m a n a s t i r i t , përjashta te sheshi, a s h t u sic kishte kapërcyer heshtja, rrëqethja dhe tmerri. — K ë t ë pohoi ai, — t h a Stresi duke e ngritur zër i n . Ai pushoi një çast për të p r i t u r rivendosjen e q e t ë - s i s ë së mëparshme. — Këtë pohoi i burgosuri, — vazhdoi Stresi. — I s h t e m e s n a t ë . . . Qetësia nisi të thellohej, por mërmërima që vinte nga r a d h ë t e fundit, sidomos nga përjashta, ishte akoma e ndjeshme. 171 — I s h t e mesnatë kur ai mbaroi rrëfimin e tij dhe a t ë h e r ë u n e . . . — Stresi bëri edhe një p u s h im t j e t ë r , me n j ë përpjekje të fundit për ta s h t r i r ë sa më larg qilimin e heshtjes. — A t ë h e r ë une, për habinë e ndihmësve të mi, u r d h ë r o v a t a vinin p r a p ë në t o r t u r e. S y t ë e Stresit i përshkoi një ndriçim squfuror. Ai v ë s h t r o i një çast f y t y r a t e t o p i t u r a të njerëzve, f y t y r a t e t j e r a , të ngrysura, te t r i b u n a t dhe hapi gojën të v a z h donte fjalën vetëm në kohën kur iu d u k se kishte n x j e r r ë nga ajo t u r m ë e madhe rezervën e skajshme të h e s h tjes. — Une e vura a t ë në t o r t u r e , sepse dyshova në r r ë fimin e t i j. Atij iu duk se ndjeu një si tërmet të ngadalshëm, megjithëse ishte akoma heshtje, njëlloj si më pare. Tani jepi, t h a me vete k r e j t i mpirë. S h k a t ë r r o gjithçka. — S h t a t ë dite ai i duroi t o r t u r â t , gjersa ditën e t e - t ë pohoi të vërtetën. Domethënë pohoi se gjithçka që k i s h t e t h ë n ë gjer a t ë h e r ë , kishte qenë e gënjeshtër. Tërmeti, lëkundjen e të cilit ai e k i s h t e ndier i p a r i , k i s h t e qenë vërtet, p ë r d e r i s a tani erdhi zhurma e t i j, n j ë m ë r m ë r i m ë e m b y t u r , pak me vonesë v ë r t e t , si o s h ë - tima e çdo tërmeti, por t e p ë r e fuqishme. Vetëtimthi h o dhi s y t ë nga e djathta, pastaj nga e majta, andej nga p r i s t e k l i t h m a t dhe ulërimat, por atje qe akoma s h u r d h ë r i. Vetëm fytyrat e mpira ishin nxirë krejt. — I s h t e gënjeshtër e piote, — vazhdoi Stresi, i hab i t u r që a t a s'po e n d ë r p r i t n i n akoma. — Ky njeri n uk e k i s h t e njqhur k u r r ë Doruntinën, n u k kishte folur k u r r ë me të, nuk k i s h t e u d h ë t u a r , nuk k i s h t e bërë dashuri me të dhe aq më pak e k i s h t e sjellë a t ë natën e n j ë m b ë - d h j e t ë t e t o r i t në s h t ë p i n ë e saj. Ky njeri ka qenë i p a - g u a r për të sajuar një m a s h t r im t ë tillë. Stresi ngriti kokën, duke pritur diçka, që as vetë s ' d i n t e ç'mund të ishte. — Po, i paguar, — vazhdoi, — sic e pohoi ai vetë, nga njerëz, emrat e të cilëve nuk do t'i përmend këtu. Stresi bëri prapë një pushim të s h k u r t ë r . Heshtja 172 që s h t r i h é j tarii p ë r p a r a tij i ngjante më t e p ë r n j ë s h u a r - jeje. — Ky mashtrues e luajti shkëlqyeshëm rolin e tij në fillim, tour mohoi se e njihte Doruntinën, dhe po aq shkëlqyeshëm më pas, kur pohoi se e kishte sjellë a t ë , — vazhdoi Stresi. — Por, sic ndodh shpesh me m a s h - t r u e s i t e mëdhenj, të cilët t r a d h t o h e n nga gjërat e vogla, dhe a t ë e tradhtoi n j ë vogëlsi. Ky m a s h t r u e s pra, ky sjellës i r r e m ë i Doruntinës. . . — A t ë h e r ë kush e solli a t ë grua? — u l ë r i u nga vendi kryepeshkopi. — I v d e k u r i? Stresi k t h e u kokën a n d e j. — Kush e solli Doruntinën? Une do t ' ju përgjigjem për këtë, përderisa e k am m a r r ë përsipër këtë pubë. Kini durian, hirësi. Kini durim, njerëz bujarë. S t r e s i u mbush me frymë. Atij iu duk se ajri i gjit h ë pësoi lëkundje, ngaqë edhe qindna mushkëri të t j e ra t h i t h ë n ajër në të njëjtën kohë me të. 'Vështrimi i tij kaloi përsëri ngadalë n g a sheshi i mbushur plot, te s h k a llët e tribunave, në këmbët e të cilave rojat rrinin me d u ar të kryqëzuara. — E dija që do të bëhej kjo pyetje, — foli Stresi, — p r a n d a j u p ë r g a t i t a me seriozitet për t ' j u përgjigjur. — Ai bëri p r a p ë një pushim. — Po, me s h u m ë s e r i o z i t e t u p ë r g a t i t a për k ë t ë pyetje. Anketa ime e hollësishme për t ë porsa është mbyllur, dosja ime është e piote, a s h t u si edhe bindja ime. Une j am gati t'i përgjigjem kësaj pyetjeje, njerëz bujarë, pyetjes se kush e solli Doruntinën. S t r e s i bëri përsëri një pushim të s h k u r t ë r , gjatë të cilit e k t h e u kokën nga të gjitha drejtimet, s i k u r të dont e që t ë v ë r t e t ë n ta dërgonte më pare me s y t ë e vet d he pastaj me gojë. — D o r u n t i n ë n e solli Kostandini. Stresi u tendos, s i k u r të priste mërmërimën, qeshj e t , fjalët «po ju keni dy muaj që po na mbushni m e ndjen për të kundërtën», talljet, klithmat dhe zallahinë, por nga mizëria e njerëzve s'erdhi asgjë e tillë. — Doruntinën e solli Kostandini, — t h a p r a p ë Stresi, 173 s i të kishte frikë se mos a t a n u k e kishin dëgjuar m i r e. Por h e s h t j a vazhdoi dhe ai e kuptoi se n d o s h t a n u k k i s h t e pasur aq shumë nevojë për. n j ë heshtje kaq të madhe. Është tepër e lodhshme e g j i t h ë kjo, mendoi n g r i - razi. Mori frymë t h e l l ë aq sa gjoksi i dhembi dhe vazhdoi: — U n e do t ' j u a shpjegoj gjithçka, a s h t u sic ju p r e m - tova, njerëz bujarë dhe ju, zotërinj fisnikë të ftuar. Ju l u t em vetëm të kini durian të më dëgjoni dhe une do t ' j u a shpjegoj gjithçka. Veç të ruaj k t h j e l l t ë s i n ë e mendimit, mendoi S t r e si. Asgjë t j e t ë r s'i duhej tani për tani. — J u të gjithë keni dëgjuar besoj që më pare dhe, në qoftë se jo që më pare, së p a k u në kohën që u n i s ët për k ë t u , . a p o në kohën që m b ë r r i t ë t këtu, për dasmën e çuditshme të D o r u n t i n ë Vranajt, dasmë, që u bë s h k ak për këtë h i s t o r i . Ju keni dëgjuar besoj se kjo krushqi e largët, e para e . n j ë largësie t ë tillë, n u k do t ë bëhej, në, qoftë se Kostandini, njëri prej vëllezërve të nuses, n uk do t'i jepte besën nënës se do f i a sillte Doruntinën sa h e r ë që të lipsej, në gaz apo në zi. Dhe ju e dini pastaj s e sa s h p e j t erdhi koha e zisë për Vranajt dhe për Arb r i n , por D o r u n t i n ë n n u k e solli dot askush, sepse dhënësi i besës, Kostandini, k i s h t e vdekur. Ju keni dëgjuar për mallkimin që Zonja Même i bëri të b i r i t për s h k e l - j e n e besës dhe e dini pastaj se si t r i javë p a s k ë t i j m a l l kimi D o r u n t i n a erdhi më në fund në s h t ë p i . Ja perse u n e e shpall dhe e rishpall se D o r u n t i n ë n nuk e solli askush tjetër, veçse vëllai i s a j , Kostandini, fjala e d h ë në e t i j , besa e t i j . Asnjë s h p j e g im t j e t ë r s ' k a d h e s ' m u nd t ë k e t ë ky udhëtim. S'ka rëndësi, u ngrit a p o s'u ngrit i vdekuri nga v a r r i , për t a k r y e r v e t ë atë që duhej të k r y e n t e , s'ka iëndësi pili qe kalorësi d h e c'k&lë shaloi ai a t ë n a t ë t ë e r r ë t kur u nis, ç'krahë mbanin frerin, ç'këmbë shkelnin yzengjitë dhe mbi flokët e kujt b i n te pluhuri i udhës. Secili nga ne ka pjesën e vet në këtë udhëtim, sepse besa e Kostandinit, ajo që e solli Doruntinën, ka m b i r ë k ë t u , midis nesh. Ndaj, për t ë qenë më i 174 s a k t ë , do të t h o s h a se Doruntinën, duke e sjellë Kostandini, e soUëm ne të gjithë, une, ju, të v d e k u r i t tanë që pushojnë a t j e te kisha. — Stresi u gëlltit. — Nuk k am m h a r u a r akoma, njerëz bujarë. Do të desha t ' j u flisja juve, e sidomos të ftuarve që k a n ë a r d h u r k ë t u n g a larg, s e ç ' ë s h t ë kjo force sublime, që është në gjendje t ë t h y e - jë ligjet e vdekjes. S t r e s i u g ë l l t i t përsëri. P ë s h t y m a po i t h a h e j dhe t a n i ai bënte një përpjekje t ë mundimshme për t ë ngjizur fjalët. Megjithatë vazhdoi të fliste. Ai foli për besën d h e për përhapjen e saj midis arbëreshëve. Ndërsa fliste, pa s e dikush n g a t u r m a po drejtohej drejt tij, duke m b a j t u r në dore diçka t ë rende, n d o s h t a një gur. Kaq s h p e j t filluan, mendoi, dhe bërryli i preku dorezën e shipatës nën pèlerine. Por, k u r n j e r i u u afrua edhe më, Stresi pa se ai i s h t e djali i Radhënjve dhe në dore n uk m b a n t e gurë për t ë goditur, por n j ë shtambë me ujë. S t r e s i i buzëqeshi, e mori shtambën prej dores së t i j dhe piu. — Dhe t a n i do të p ë r p i q em të shpjegoj se ç'shtoaqe e lindën dhe po e përhapin midis nesh këtë ligj të ri s h p i r t ë r o r , — vazhdoi Stresi. Ai foli s h k u r t për gjendjen e r e n d e në bote, për të ardhmen e t u r b u l l t plot re të zeza, s h k a k t u a r n g a fërkimet midis perandorive të mëdha e midis feve, për komplotet, k u r t h e t e pabesitë që gëlonin anembanë, për pozitën e A r b r i t midis këtij oqeani plot r r e b e s h e e dallgë të mëdha. — Odo popull, përballë rrezikut, mpreh mjetet m b r o j t ë s e dhe, kryesorja, krijon mjete t ë reja. Duhet të j e s h d r i t ë s h k u r t ë r që t ë mos kuptosh se Arbri ndodhet p ë r p a r a d r a m a v e të mëdha. Herët a vonë a t o do të m b ë - r r i j n ë në k u f i j t ë e t i j , në mos kanë m b ë r r i t u r . Atëherë del pyetja: në këto k u s h t e t ë r e j a t ë keqësimit t ë klimës s ë p ë r g j i t h s h m e në bote, në k ë t ë kohë provash, krimesh e pabesish të lemerishme, ç'fytyrë do të k e t ë n j e r i u i Arb r i t ? Do të njëjësohet ai me të keqen, apo do t'i vihet përballë asaj? Me një fjalë, do të sMytyrohet për t ' iu p ë r s h t a t u r maskave të kohës, në m ë n y r ë që t ë sigurojë 175 mbijetesën e vet, apo do ta r u a j ë fytyrën të pandryshueshme, duke r r e z i k u a r t ë t ë r h e q ë mbi vete zemërimin e kohës? Për Arbrin po afrohet çasti i proves, i zgjedhjes midis dy fytyrave. Dhe, në qoftë se populli i A r b r i t ka filluar të p ë r p u n o j ë në t h e l l ë s i t ë e tij s t r u k t u r a të tilla sublime, sic është besa, kjo tregon se Arbri është duke e bërë zgjedhjen e vet. Këtë mesazh u n g r i t për t'i sjellë A r b r i t dhe gjithë botes, nga fundi i gropës ku qe s h t r i r ë , Kostandini. Stresi përfshiu e d h e një h e r ë me sy t u r m ë n e m a d he t ë dëgjuesve përpara t i j , pastaj t r i b u n a t nga e djathta dhe nga e majta. — Por ky mesazh n u k është i lehtë për ta p r a n u a r, — vazhdoi ai. — Ai do të kërkojë flijime të r ë n d a brez pas brezi. Më i rende se kryqi i K r i s h t i t do të j e t ë ai. Dhe tani që fjalës s k n e po i vjen fundi, — Stresi u k t h y e nga t r i b u n a ku rrinin të d ë r g u a r i t e princit, — desha të shtoj se, me qenë se a t o që t h a s h ë n u k i p ë r s h t a t e n , ose, së paku tani për tani n u k i përshtaten detyrës sime, u n e qysh në k ë t ë cast jap dorëheqjen nga kjo d e t y r ë. Me dorën e d j a t h t ë Stresi preku shenjën me b r i r ët e b a r d h ë të kaprollit, të qepur në anën e majtë të p e l e r i n e s së t i j , pastaj, me një lëvizje të shpejtë, e shkuli a t ë dhe e la të binte përdhé. Pa t h ë n ë asgjë tjetër, zbriti shkallët e d r u n j t a dhe, pa k t h y e r kokën nga askush, eci mes për mes t u r m ë s, e cila i h a p t e udhën me nderim, frikë dhe t m e r r të p ë r - zier bashkë. Qysh nga ajo dite Stresi nuk u pa më asgjëkund. As ndiïLmësit e t i j , as njerëzit e tjerë të afërt, madje as gruaja, nuk dinin ose n u k jepnin s h p j e g im se ku ndod h e j . 176 Te Manastiri i Vjetër u zbërthyen një nga një t r i - bunat dhe platforma prej druri, hamejtë i hoqën dër r a s a t dhe t r a r ë t , dhe te oborri i b r e n d s h ëm s'mbeti më asnjë shenjë prej tyre, m e g j i t h a t ë nga fjalët që u t h a në a t j e prej Stresit, nuk u h a r r u a asnjë. Ato kalonin gojë më gojë e katund më k a t u n d me një shpejtësi të pabesueshme. Pëshpërima se Stresi qe a r r e s t u a r për shkak të fjalimit u v ë r t e t u a s h u m ë shpejt se s'qe e vërtetë. Thoshin se e kishin p a r e d i k u ; në mos e kishin p a r e , k i s h i n dëgjuar trokun e n j o h u r të kalit t ë t i j . Të t j e r ë n g u l - nin këmbë se e kishin pare në Udhën e Madhe të Veriut d h e ishin të sigurt se ishte ai, megjithëse ishte muzg dhe s h t r e s a e pare e p l u h u r i t k i s h t e a r r i t u r t ' i b i n t e mbi leshra. Ku mund ta dish, ku mund t a dish, thoshin njerëzit. Ku n u k të vete mendja, o zot. Dhe me një zë të d r i t h ë r u a r , sic i ndodh n j e r i u t k u r ngjethet nga të ftoht ë t , dikush vazhdonte: Nganjëherë më vete mendja se mos ai vetë e ka sjellë Doruntinën. Shih, shih, ia b ë n te t j e t r i , luaj vendit, o njeri. E pse çuditesh, t h o s h t e i pari, qysh nga dita që ajo u kthye, une s'çuditem më nga asgjë. Dhe t a m am a t ë h e r ë ngjau diçka që në çdo kohë mund t ë besohej se m u n d t ë ndodhte, po k u r r s e s i në a to d i t e : një vajzë nga k a t u n d i e nisën nuse larg. Të gjithë mbetën gojëhapur kur dëgjuan për këtë Doruntinë të r e , t a m am në kohën k u r besohej se ideja e martesave l a r g kishte m a r r ë një goditje fatale. Kujtuan se pas ngjarjeve ngjethëse që porsa kishin ndodhur, familja e vajzës do ta p r i s h t e fejesën e bërë qysh më pare, ose, së paku, do ta s h t y n t e për n j ë kohë tjetër, mirëpo nuk ndodhi ashtu. Dasma u bë d i t ë n e caktuar, e r d h ë n k r u - shqit nga vendi i t y r e , për të cilin disa t h o s h i n se ishte gjashtë e disa tetë d i t e larg, dhe, si hëngrën, pine e k ë n d u - an, e morën me vete n u s e n e re. Nga kisha gjer te u d h ë - kryqi i madh e percoli! pothuajse k r e j t k a t u n d i , si dik u r D o r u n t i n ë n e s h k r e t ë , dhe, tek e pane n u s e n a s h tu t ë bukur e mjegullore pas vellos së bardhë, me siguri 1 2 - 2 177 shumë njerëz mendonin se ç'fantazmë do ta sillte valle ndonjë n a t ë të e r r ë t gjer t e p r a g u i shtëpisë. Mirëpo ajo, h i p u r mbi kalin e bardhë, s'jepte asnjë s h e n j ë tmerri p ë r a t ë që mund të ndodhte. Dhe njerëzit, t e k e n d i q - n i n me sy, t u n d n i n kokat dhe t h o s h i n : Po ndoshta u pëlqejnë këto gjëra k ë t y r e n u s e v e të sotme. o zot i madh. U pëlqen ndoshta t ë udhëtojnë në k r a h ë hijash nëpër t e r r e asgjë. Tetor 1979 178 Prilli i thyer KAPITULLI I PARE Sa herë që ndiente ftohtë nga këmbët, ai lëvizte pak gjunjët dhe atëherë diku poshtë" vêtes dëgjonte guralecët që zhurmonin ankueshëm. Në të vërtetë ankesa ishte brenda tij. Asnjëherë në jetë nuk i kishte qëlluar të r r i n t e kështu pa lëvizur, një kohë kaq të gjatë, prapa një ledhi, tek udha e madhe, duke pritur të kalonte dikush. Dita po thyhej. I trembur, gati me alarm, ai afroi s y r i n te pushka për të vështruar shënjestrën. Pas pak do të fillonte të ngrysej dhe shënjestra do të mjegullohej. Ai do të kalojë me siguri pa u e r r u r shenji i pushkës, i kishte thënë i ati. Vetëm ki d u r im dhe prit. 181 Lëvizi ngadalë tytën, duke e kaluar shënjestrën e saj mbi ca coperà bore të pashkrira mire, përtej rrugës. Prozhmi matanë qe i mbuluar aty-këtu me shegë të egra. Për të njëqindtën herë atij i kaloi nëpër mend ideja se kjo ishte një dite e jashtëzakonshme e jetës së t i j. Shënjestra e pushkëi lëvizi përsëri mbrapsht, nga sheget e egra te copërat e pashkrira të dëborës. Ajo që ai e quajti me mend je dite e jashtëzakonshme e tij, nuk ishte tani veçse ky grumbull pllangash dëbore e këto shegë të egra, që dukej sikur prisnin aty qysh nga mesdita për të p a r e se ç'do të bënte ai. Edhe pak dhe do të erret, mendoi, dhe une nuk do t ë shënoj dot. Në të vërtetë ai donte që mbrëmja të binte sa më pare dhe pas saj të rrokullisej nata dhe ai të ikte me vrap nga kjo pritë e nëmur. Por dita s h t y - hej shumë ngadalë dhe ai duhej të priste akoma. Megjithëse ishte prita e dytë për gjakmarrje në jetën e t i j , njeriu që duhej të vriste ishte po ai i prîtes së pare, kështu që edhe kjo p r i t ë i s h t e si vazhdimi i saj. Te këmbët ndjeu prapë ftohtë dhe prapë lëvizi gjunjët, si për ta ndaluar të ftohtën të ngjitej lart. Megjit h a t ë e ftohta ishte ngjitur prej kohësh në b a r k u n e t i j, në gjoks e gjer në kokë. Madje në kokë ajo dukej sikur e kishte ngrirë t r u r i n copa-copa, si ato copërat e dëborës matanë udhës. Ai s'ishte në gjendje të mendonte asgjë të piote e me lidhje logjike. Kishte vetëm një ndjenjë armiqësore - ndaj shegëve të egra dhe pllangave të dëborës dhe h e r ë - -herë i dukej se, po të mos ishin ato, ai do ta k i s h t e b r a k - tisur prej kohësh vendin e pritës. Mirëpo ato ishin aty, dëshmitare të palëvizshme, dhe ai s'ikte dot. Te bërryli i udhës, për të njëqindtën herë gjatë asaj pasditeje^ u shfaq njeriu që duhej të vdiste. Ai ecte me hapa të shkurtër, me t y t ë n e pushkës që i dilte në të djathtë të qafës, krejt e zezë. Njeriu i pritës u drodh: ky nuk ishte më përfytyrimi i tij. I p r i t u r i vinte vërtet. Ashtu si qindra herët e tjera, Gjorgu drejtoi tytën e pushkës nga njeriu që po vinte dhe futi në shënjestër kokën e tij. Një çast koka u duk sikur bëri naze, s'donte 182 që s'donte "të futej atje, madje Gjorgut iu duk sikur në çastin e fundit buzëqeshi me ironi. Gjashtë muaj më pare i kishte ndodhur e njëjta gjë, dhe ai, për të mos i a shëmtuar fytyrën viktimës, (se nga i erdhi një keqardhje e tillë në çastin e fundit), e kishte ulur shënjestrën më poshtë, dhe kjo qe arsyeja që s'e kishte v r a - r ë dot, v e t ëm e kishte plagosur në qafë. I p r i t u r i po afrohej. Vetëm të mos e plagos, mendoi Gjorgu në forme lutjeje. Gjobën e plagosjes së pare mezi e kishin shlyer dhe një plagosje e dytë do t'i s h k a t ë r r o n t e ekonomikisht. Kurse vrasja s'kërkonte as* gjë. I p r i t u r i po afrohej. Më mire të më shkojë plumbi dëm, se ta plagos, mendoi ai. Si qindra herët e tjera të përfytyrimit, përpara se ta qëllonte, Gjorgu, ashtu sic e kërkonte zakoni, i foli njeriut që po vinte. As në atë çast, as më vonë ai nuk e kuptoi nëse i foli me zë, apo zëri nuk i doli. E vërteta ishte që viktima ktheu kokën befasisht. Gjorgu pa vetëm një lëvizje të s h k u r t ë r të krahut, që, sic dukej, donte të hiqte nga supi pushkën, dhe në atë çast shtiu. Ai ngriti sytë menjëherë nga pushka dhe gati i habitur po shikonte se ç'po ndodhte. I vdekuri (njeriu ishte akoma në këmbë, por Gjorgu ishte , i bindur se kishte vdekur), bëri dhe një gjysmë hapi p ë r para, pushka i ra anash dhe fill pas saj, në anën e kundërt të saj, ra ai vetë. Gjorgu doli nga p r i t a dhe eci drejt të vrarit. Rruga ishte krejtësisht bosh. Ishin vetëm hapat e tij që gjënionin mbi të. I vdekuri kishte rënë përmbys. Gjorgu u përkul mbi të dhe i vüri dorën mbi njërin sup, si për t a zgjuar. Ç'po bëj? mendoi. Dora përsëri preku supin é të vrarit, sikur t'i thoshte të kthehej prapë në jetë. Perse e bëj këtë, tha me vete. Dhe në çast e kuptoi se nuk ishte përkulur mbi të v r a r i n për ta përmendur nga gjumi i vdekjes, por për ta k t h y e r mbarë. Jo, ai d o n te v e t ëm ta kthente t r u p i n mbarë, ashtu sic e kërkonte zakoni. Shegët e egra dhe pllangat e pashkrira të dëborës ishin akoma diku aty rrotull dhe shikonin çdo gjë. U ngrit më këmbë d h e u mat të ikte, por në çast iu 183 ' k u j t u a se duhej t'ia mbështeste edhe pushkën te koka. Të gjitha këto i bëri si në ëndërr. I v i n t e për të v j e - l lë dhe dy-tri herë tha me vete: më ka zënë gjaku. Ca caste më vonë e gjeti veten duke ikur gati me vrap n ë - , për rrugën e shkretë. Po b i n t e muzgu. Dy-tri h e r ë ktheu kokën mbrapa, pa e ditur as vetë pse. Rruga vazhdonte të ishte fare bosh. Ajo zgjatej tutje, midis prozhmeve dhe kaçubave. mes për mes dites që po mbaronte. Diku përpara ai ndjeu zile mushkash dhe pas t y re zëra njerëzorë. Një grumbull njerëzish po vinte drejt tij nëpër r r u g ë n e madhe. Herë ngjanin si mysafirë, h e rë si malësorë që ktheheshin nga tregu. Ai u gjet përballë t y r e më p a r e . s e ç'e mendonte. Midis burrave kishte nuse të reja dhe fëmijë. Ata i thanë «mirëmbrëma» dhe ai mbajti këmbët. Përpara se t'u fliste, bëri një shenjë me dore në d r e j timin e kundërt nga kishte ardhur. — Atje, te bërryli i Udhës së Madhe, kam vrarë një njeri, — tha me një zë pothuajse të ngjirur. — Kthejeni mbarë dhe vendosjani pushkën te koka, o njerëz të mire. Në grumbullin e rrugëtarëve u bë një çast heshtje. — Të ka zënë gjaku? — pyeti një zë. Ai nuk u përgjigj. Zëri diçka e këshilloi, sic duket, kundër zënies së gjakut, por ai nuk e dëgjoi. Kishte nisur t ë ecte përsëri. Tani që u tha atyre ta k t h e n i n të v r a r in mbarë, e ndjeu veten disi të lehtësuar. Kurrsesi s'i k u j - tohej, e kishte kthyer apo nuk e kishte kthyer trupin. Kanuni e parashikonte tronditjen nga vrasja dhe e lejonte të porositje kalimtarët për të bërë atë që ti nuk e bëre dot. Kurse, po ta lije të vrarin përmbys dhe me pushkën tutje, ky ishte një t u r p që s'falej. Akoma nuk ishte ngrysur kur hyri në fshat. Ishte ende dita e tij e jashtëzakonshme. Porta e kullës ishte gjysmë e hapur. Ai e shtyu me sup dhe hyri. — Ë? — pyeti dikush nga brenda. Ai bëri «po» me kokë. — Kur? 184 — P a k përpara. Ai ndjeu hapat e tyre që po zbritnin nëpër shkallët e drunjta. — I ke duart me gjak, — t h a babai, — shko t'i lash. Gjorgu i shikoi i h a b i t u r duart. — Sic duket, kur e kam kthyer mbarë, — tha. Kot ishte bërë merak gjatë rrugës për kthimin e trupit. Mjaftônte të shikonte duart për t'u kujtuar se gjithçka e kishte bërë ashtu sic duhej. Në kullë ndihej era e kafesë së pjekur. Për çudi, i vinte gjumë. Madje dy herë rresht gogësiu. Te supi i majtë i tij sytë e ndritur të motrës së vogël i dukeshin t ë largët, si dy yje prapa një bregoreje. — Po tani? — tha papritur, pa iu drejtuar askujt. -i Duhet lajmëruar morti në fshat, — u përgjigj i ati. Vetëm tani Gjorgu vuri re se ai po mbathte opingat. Ishte duke pire kafenë që ia poqi e ëma, kur dëgjoi zërin e pare përjashta: — Gjorgu i Berishajve shtiu mbi Zef Kryeqyqen. Zëri kishte një tingull të veçantë, diçka midis Zer i t të kasnecit që shpall një dekret qeveritar dhe një psalmi të vjetër. Ky zë jonjerëzor sikur e zgjoi një çast nga përgjumja. lu duk sikur emri i tij kishte dalë nga qenia e t i j , nga. lëkura dhe brinjët dhe po ndehej përjashta mizorisht. Ishte hera e pare që i ndodhte një gjë e tillë. Gjorgu i Berishajve, përsëriti me vete zërin e kasnecit të pamëshirshëm. Ai ishte njëzet e g jashtë vjeç dhe për herë të pare emri i tij po hynte në fundamentin e jetës. J a s h t ë kasnecët e vdekjes po ia kalonin njëri-tjetrit, si mbi f latra, emrin e t i j. Pas gjysmë ore t r u p i n e të v r a r i t e sollen në katund. Sipas zakonit, e kishin vendosur mbi katër degë ahu. Kishte akoma një shpresë të vakët se ndoshta ende nuk kishte dhënë shpirt. 185 I ati i të v r a r i t priste më këmbë te porta e kullës. Kur njerëzit që po e sillnin trupin ishin akoma dyzet hapa larg, ai i pyeti: — Ç'më keni sjellë? Plage apo mort? Përgjigj ja qe e shkurtër, e p r e r ë: — Mort. Gjuha e tij e kërkoi pështymën thellë, shumë t h e llë, në shpellën e gojës. Megjithatë arriti t'i ngjizte fjal ë t : — Futeni brenda të vdekurin dhe shpërndajeni mort i n në fshat e nëpër vëllazëri. Zilet e bagëtive që po ktheheshin në fshatin Brezftoht, tingulli i këmbanës së mbrëmjes dhe gjithë z h u r - mat e tjera të ndajnatës, dukej sikur kishin sipër vêtes lajmin e porsashpallur të vdekjes. Në rrugët dhe tragat e katundit kishte një gjallëri j o të zakonshme. Ca flakadanë që dukeshin akoma të ftohtë, ngaqë drita s'kishte firuar plotësisht, valëvites h i n diku, te mënga e fshatit. Përpara shtëpisë së të v r a r i t hynin e dilnin njerëz. Te shtëpia e vrasësit gjit h a s h t u . Të tjerë njerëz, dy nga dy e tre nga tre, nises h i n për diku, ose ktheheshin nga diku. Nga dritare t e kullave të veçuara këmbeheshin l a j - met e fundit: — Gjorg Berisha vrau Zef Kryeqyqen, e morët vesh? — Gjorgu i Berishajve lau gjakun e të vëllait. . —• A do ta k ë r k o j n ë Berishajt besën njëzetekatërorëshe? — Me siguri, po. 186 Nga dritaret e kullave dukej krejt lëvizja në rrugët e katundit. Tani muzgu kishte rënë plotësisht. Drita e flakadanëve sa vente bëhej më e rende, sikur mpiksej. Dalngadalë ajo po m e r r t e një ngjyrë t ë kuqe të mbyllur, si magmë vullkani e porsadalë nga një thellësi misterioze. Përshkënditjet e saj spërkatnin përreth parandjenja e stërkala gjaku të ardhmë. Ja, katër burra, midis t y r e një plak, po ecnin drejt shtëpisë së të vrarit. — Ndërmjetësit po shkojnë të kërkojnë besën njëzetekatërorëshe për Berishajt, — thoshte dikush nga një d r i t a r e . — Do ta japin valle? — Me siguri do ta japin. Megjithatë gjithë fisi i Berishajve po m e r r t e masat e mbrojtjes. Aty-këtu dëgjoheshin zëra: Murrash, eja shpejt në shtëpi. Cen, mbyïïe portën. Ku është Prenga? Po mbylleshin portât e shtëpive të gjithë farefisnisë, t ë afërtat dhe të largëtat, sepse ishte koha e rrezikshme fill pas vrasjes, kur familja e të vrarit nuk kishte dhënë akoma asnjërën prej besave, kështu që Kryeqyqët, akoma të verbuar nga gjaku i porsàderdhur, e kishin të lej u a r nga kanuni të shtinin e të merrnin hak mbi cilindo pjesëtar të fisit të Berishajve. Nga d r i t a r e t e kullave të gjithë prisnin dal j en e der*- gates prej shtëpisë së të v r a r i t . Do ta japin valle besën? — pyesnin gratë aty-këtu. Më në fund katër ndërmjetësit dolën. Biseda kishte qenë e shkurtër. Nga ecja e tyre nuk kuptohej asgjë, megjithatë një zë e shpërndau pas pak lajmin. — Familja e Kryeqyqëve e çeli besën. Të gjithë e kuptonin se ishte fjala për besën e vogël, njëzetekatërorëshen. Kurse besën e madhe, t r i d h j e t ë - ditëshen, akoma s'e përmendte kush, sepse atë nuk mund t a kërkonte familja, por k a t u n d i dhe, veç kësaj, ajo mund t ë kërkohej vetëm pas v a r r i m i t të të vrarit. 187 Zërat fluturonin nga kulla në kullë: — Familja e Kryeqyqëve e çeli besën. — E çelën besën Kryeqyqët. — Shyqyr. Së paku njëzet e katër orë s'ka për t 'u d e r d h u r më gjak, — psherëtiu një zë i ngjirur pas një kanati. Ceremonia e përmortshme u bë të nesërmen në mesditë. Gjëmëtarët e r d h ë n nga larg, d u k e grisur fytyrat e duke shkulur flokët sipas zakonit. Varreza e vjetër te kisha u mbush plot me xhoket e zeza të kësolltarëve. Pas varrimit grumbulli i përzishëm u kthye te kulla e Kryeqyqëve. Gjorgu ishte midis tyre. Ai në fillim nuk donte të shkonte, por i ati kishte ngulur këmbë. Kështu e kërkon kanuni, i kishte thënë ai, ti duhet të shkosh në varrim, madje duhet të shkosh edhe në drekën e mortit. Po une j am gjakësi, kishte t h ë n ë Gjorgu, u n e e v r a v a atë, perse duhet të shkoj atje? Pikërisht se ti je vrasësi, duhet të shkosh, ia kishte p r e r ë i ati. Gjithkush mund të mungojë sot në varrim, ose në drekën e mortit, po vetëm ti s'mund të-mungosh, Po pse, kishte k u n - d ë r s h t u a r për herë të fundit Gjorgu. Perse duhet ta bëj këtë? I ati e kishte pare me sy të zgurdulluar dhe Gjorgu nuk kishte folur më. Ai ecte tani midis kësolltarëve, i zbehtë, me hapa t ë lëkundur, duke ndiflr anash shikimet e njerëzve, që v e t ëm sa e fshiknin, për të ikur tutje, nëpër mjegull. Shumica e atyre njerëzve ishin nga fisi i të vrarit. Për kushedi të satën herë ai rënkoi me v e t e : perse duhet të j em këtu! S y t ë e t y r e ishin pa urne jt je, të ftohtë, si kjo d i te marsi, ashtu sic kishte qenë ai, i ftohtë e pa u r r e j t je 188 një d i t e më pare, në pritë. Tani varri i porsahapur, k r y - qet prej guri e prej druri, shumica të vithisur anash, tingujt e pikëllueshëm të këmbanës, të gjitha këto kishin atë dite një lidhje të d r e j t p ë r d r e j t ë me të. Fytyrat e gjëmëtarëve, me ato çjerrjet e frikshme që linin thonjtë e tyre nëpër to, (o zot, kur kishin arritur t'i r r i t n in t h o n j t ë brenda njëzet e katër orëve, mendoi ai), flokët e shkulur egërsisht, sytë e mufatur, hapat monotone që e r r e t h o n i n nga të gjitha anët, gjithë kjo s t r u k t u r e vdekjeje qe krijuar prej tij. Dhe, sikur të mos mjaftônte kjo, ai ishte i detyruar të ecte midis saj, ngadalë, përzishëm, ashtu si ata. Vijat e tirqve të t y r e ishin fare pranë vijave të tirqve të tij, gjarpërinj të zinj me kokat plot helm, që ishin gati të kafshoheshin. Në ecje e sipër ato gati sa nuk p r e - keshin. Por ai ishte krejtësisht i qetë. Ishte i mbrojtur nga besa njëzetekatërorëshe më mire se nga çdo frëngji kulle apo kështjelle. Tytat e pushkëve të tyre çoheshin drejt mbi xhoket e zeza, por tani për tani ato s'kishin të d r e j t ë të shtinin mbi të. Nesër, pasnesër... ndoshta. Kurse, po të kërkonte katundi besën tridhjetëditëshe për të, a t ë h e r ë do të kishte edhe k a t ë r javë j e t ë të qetë. Pastaj... Një tytë maliheri, bënte ç'bënte, lëkundej si për t'u dalluar midis të tjerave, disa hapa përpara. Një tytë e shkurtër, shurdhane, ishte nga e majta. Të tjera tyta p ë r r e t h . Cila prej tyre do të... Në ndërgjegjen e tij fjalët «do të më vrasë mua», në çastin e fundit, si për t' u lehtësuar pak, u shndërruan në «do të shtjerë mbi mua». Rruga nga varreza gjer te shtëpia e të v r a r i t dukej e pafund. Dhe përpara ishte dreka e mortit, ku atë e p r i s t e një provë akoma më e vështirë. Do të ulej në sofër bashkë me fisin e të vrarit, do t'i vinin bukë e do t'i hidhnin gjellë, do t'i vinin lugët e pirunët përpara dhe ai duhej të hante. Dy-tri herë i shkrepi në kokë të dilte nga kjo gjendje pa kuptim, të ikte me v r a p nga ky grumbull kësolltarësh, le ta shanin, le ta tallnin, le të thoshin se ai shkeli zakonet qindravjeçare, madje le t' i shtinin pas shpine po t ë donin, v e t ëm t ë ikte, të i k t e . Mirëpo ai e dinte se nuk do 189 t ë ikte dot kurrë. Ashtu sic n u k k i s h t e i k u r nga p r i t a një dite më pare. Ashtu sic nuk kishte ikur dot gjyshi, s t ë r - gjyshi, katragjyshi i tij, pesëdhjetë, pesëqind, një mijë vjet më pare. Ja, kulla e të vrarit po afrohej. Në d r i t a r e t e ngusht a sipër qemerit të portes kishin vënë coha të zeza. Oh, ku do të futem, rënkoi ai me vete dhe, megjithëse qemeri i portes së ulët të kullës ishte akoma njëqind hapa larg, ai e uli kokën qysh më pare, që të mos e përplaste në h a r k u n e saj të gurtë. Dreka e mortit u bë sipas të gjitha rregullave. Gjatë gjithë kohës Gjorgu mendonte drekën e mortit të t i j . Cili prej aty re do të shkonte atje, ashtu sic kishte a r d h u r sot ai këtu, ashtu sic kishte shkuar babai i tij dhe gjyshi dhe katragjyshi, gjatë qindra e qindra vjetëve të breznive njerëzore. Gjëmëtarët i kishin akoma fytyrat të çjerra e të gjakosura. Zakoni e kërkonte që ata të mos i lanin fyt y r a t as në katundin ku kishte ndodhur vdekja e as udhës. Mund t'i lanin vetëm kur të m b ë r r i n i n në fshatrat e tyre. Me ato vija të çjerra në faqe e në balle ata d u k e shin si me maska. Gjorgu mendonte se si do të dukeshin valle pas çjerrjeve të gjëmës njerëzit e fisit të t i j. Tani atij i dukej se gjithë jeta e breznisë së t y r e n j e r ë zore n u k ishte veçse një drekë morti e pambarim, ku h e rë njëra paie shkonte te tjera e herë vinte pala tjetër tek ajo. Dhe secila paie, përpara se të nisej për në gosti, vinte në fytyrë maskën e përgjakur. Mbasdite, pas drekës së mortit, në k a t u n d nisi p r a pë ecejaka e pazakonshme. Pas disa orësh mbaronte besa e 190 vogël njëzetekatërorëshe për Gjorg Berishën dhe qysh t a ni pleqnarët e katundït po bëheshin gati të paraqiteshin, sipas të gjitha rregullave, te kulla e Kryeqyqëve, për t ë k ë r k u a r për Gjorgun, në emër të fshatit, besën e madhe, t r i d h j e t ë d i t ë s h e n . -^ Nëpër pragjet e kullave, në katet e dyta, ku banonin gratë, dhe në sheshet e fshatit bisedohej vetëm për këtë. Ishte vrasja e pare për gjakmarrje e kesaj pranvere dhe ishte e natyrshme që të flitej imtësisht për gjithçka që kishte lidhje me të. Kjo kishte qenë një vrasje e bërë sipas të gjitha rregullave, dhe varrimi, dhe dreka e mortit, dhe besa njëzetekatërorëshe, dhe gjithçka t j e t ë r ishte bërë sipas kanunit t ë moçëm. Kështu që edhe besa t r i d h j e - tëditëshe që pleqnarët bëheshin gati të kërkonin te Kryeqyqët, do të jepej me siguri. Ndërkaq, ndërsa bisedoheshin të gjitha këto, në p r i t - j e të lajmeve të fundit lidhur me besën tridhjetëditëshe, njerëzit kujtonin ngjarje dhe raste kur ishin shkelur r r e - gullat e kanunit, në kohë të moçme dhe të reja, në kat u n d i n e tyre dhe në krahinën përreth, madje d h e . në krahinat e largëta, gjer ku shtrihej ky rrafsh i pambarim. Ata kujtonin shkelësit e kanunit si dhe ndëshkimet e egra kundër tyre. Kujtoheshin njerëz të veçantë, të dënuar nga vetë familjet e tyre, familje të tëra të dënuara prej katundit dhe madje katunde të tëra, të lojtura mendsh, të dënuara prej një grupi katundesh të tjera, ose prej Flamurit, s i c q u h e j . Por, shyqyr, thoshin a t a përmes një psherëtime lehtësimi. Në fshatin e t y r e kishte kohë që nuk kishin ndodhur turpëri të tilla. Gjithçka ishte bërë sipas rregullave të vjetra, dhe prej kohësh askujt nuk i kishte kërcyer në kokë t'i t h y e n t e ato. Edhe gjaku i fundit qe derdhur sipas zakonit, dhe Gjorgu i Berishajve, gjakësi, megjithëse djalë i ri, e kishte mbajt u r veten mire, si gjatë varrimit të hasmit të t i j , si gjatë drekës së mortit. Me siguri Kryeqyqët do ta j e p n i n besën tridhjetëditëshe për të. Aq më tepër që kjo lloj bese, a s h t u sic nxirret prej katundit, ashtu edhe mund të kë- 191 putet po prej tij, në qoftë se gjakësi, duke përfituar nga favori i përkohshëm që i bëhet, i kërcen në k r y e ta p ë r - dorë këtë duke b r e d h u r e duke u m b u r r u r nëpër k a t u nd për vrasjen. Po jo, Gjorgu i Berishajve s'ishte i tillë. P ë r kundrazi, për të kishin thënë gjithmonë se ishte t e p ë r i mbyllur e i mendueshëm, kështu që nga kushdo mund t ë priste njeriu marrëzira të tilla, por kurrsesi prej t i j . Besa e madhe u dha prej Kryeqyqëve mbasdite vonë, pak kohë përpara se të mbaronte afati i së voglës. Një nga pleqtë e katundit, që kishte qenë te Kryeqyqët, erdhi në kullën e Berishajve dhe njoftoi për dhënien e besës tridhjetëditëshe, duke përsëritur me këtë rast këshillat e nevojshme se si Gjorgu nuk duhej ta shpërdoronte atë etj., etj. Pas ikjes së përfaqësuesit, Gjorgu vazhdoi të r r i n te si i mpirë në njërën nga qoshet e kullës. I mbeteshin akoma tridhjetë dite jetë pa rrezik. Pastaj qenien e tij do ta mbështillte nga të gjitha anët pusia e vdekjes. Si lakuriqi i natës, ai do të lëvizte v e t ëm nëpër terr, i t r e m b u r nga dielli, nga hëna e piote dhe nga flakadanët. Tridhjetë dite, tha ai me vete. E shtimja e pushkës a t y te ledhi i udhës së madhe e kishte ndarë befas jet ë n e tij në dy pjesë: në pjesën njëzetegjashtëvjeçare të deritanishme dhe në pjesën tridhjetëditore, që po i fi- Uonte sot, shtatëmbëdhjetë mars gjer më shtatëmbëdhjet ë prill. Më t u t j e ishte j e t a e lakuriqit të natës, që ai qysh tani nuk e llogariste më. Me bisht të syrit Gjorgu vështronte copën e p e j - zazhit që dukej përtej dritares së ngushtë. J a s h t ë ishte 192 marsi, gjysmë i qeshur, gjysmë i akullt, me atë dritën e rrezikshme alpine, që e ka vetëm ai. Dhe pastaj do të v i n t e prilli, ose më mire vetëm gjysma e tij e pare. Gjorgu ndjeu një ligështim në pjesën e majtë të gjoksit. P r i lli qysh tani po i vishej me një dhembje të kaltëreme... Ah, po atij pak a shumë kështu i qe dukur përherë prilli, një muaj kur diçka nuk përmbushet. Prilli i dashurisë, sic thoshin këngët. Prilli i pambaruar i tij... E megjithatë më mire që qëlloi kështu, mendoi ai, pa e ditur as vetë se çfarë ishte ajo që qëlloi më mire kështu, m a r r - ja e gjakut të vëllait, apo koha e gjakmarrjes. Kishte yetëm gjysmë orë që i ishte dhënë besa tridhjetëditëshe, dhe ai gati po mësohej me idenë se jeta e tij ishte ndarë në dy copa. Madje tani i dukej se ajo kishte qenë gjithmonë kështu: njëra copë e gjatë, njëzet e g jashtë vjet, një jetë e ngadaltë, e ngadaltë gjer në mërzi, njëzet e g jashtë marse e prille e po aq dimra e vera, kurse copa tjetër, e shkurtra, katërjavore, e vrullshmja, e shpejta si një ortek, v e t ëm me një gjysmë mars e gjysmë prill, si dy gjysma dege të thyera plot rrezëllimë bryme. Ç'do të bënte në këto t r i d h j e t ë dite që i mbeteshin? Zakonisht në kohën e besës së madhe njerëzit shpejton i n të kryenin atë që s'kishin kryer dot gjatë pjesës tjet ë r të jetës. Dhe, në qoftë se s'u kishte mbetur ndonjë gjë e madhe për të bërë, atëherë shpejtonin të kryenin punët e zakonshme. Po të ishte stinë mbjelljesh, shpejtonin të mbaronin mbjelljet, po të ishte kohë korrjesh, mblidhnin duajt dhe, në qoftë se nuk ishte as njëra as tjetra, atëherë bënin gjëra akoma më të zakonshme, si rregullimi i çatisë, e, po të mos qe nevoja për këtë, a t ë herë dilnin thjesht nëpër bjeshkë, për të pare edhe një h e r ë fluturimin e krillave, apo brymën e pare në tetor. Të pamartuarit martoheshin zakonisht në këtë kohë, po Gjorgu nuk do të martohej. E fejuara e tij, prej një flamuri të largët, që ai nuk e kishte pare kurrë, ishte sëmurur e kishte vdekur një vit më pare, dhe ai nuk ishte fejuar më. Pa i hequr sytë nga ajo copë e pam j es që po mje- 1 3 - 2 193 gullohej përjashta, ai po mendonte se c'do të bënte me këto tridhjetë dite që i mbetëshin. Njëherë iu dukën pak, t e p ë r pak, një vrundull kohe, gjatë së cilës nuk do të a r r i n t e të bënte asgjë, por pas disa minutash ato t r i dhjetë dite iu dukën tmerrësisht shumë, dite të gjata e k r e j t të panevojshme. Shtatëmbëdhjetë mars, mërmëriti ai me vete. Njëzet e një mars. Njëzet e tetë mars. Katër prill. Njëmbëdhjetë prill. Shtatëmbëdhjetë prill. Tetëmbëdhjetë.... prillmort. E kështu me radhèj: prillmort, prillmort due maj asnjëherë. Askurrë maj. Ishte duke m ë r m ë r i t u r kështu nëpër dhëmbë data të ndryshme, herë t ë prillit, herë t ë marsit, k u r n d j e u hapat e të atit që po zbriste. nga kati i sipërm i kullës. Në dor e mbante një qese pëlhure të dyllosur. — Gjorg, ja ku i ke pesëqind groshët e gjakut, — t h a ai, duke i zgjatur qesen. Gjorgu e shikoi me sy të çakërritur, duke i fshehur d u a r t pas shpinës, si për t'i pasur sa më larg asaj qeseje t ë nëmur. — Çfarë? — ia bëri me zë të shuar. — Pse? I ati e vështroi pak habitshëm. — Si pse? Harrove se duhet paguar taksa e gjakut? — Ah, — ia bëri Gjorgu, me një farë lehtësimi. — Ah, po. i Qesja ishte akoma e nderur para tij dhe ai lëvizi d u a r t drejt saj. — Pasnesër duhet të nisesh për në kullën e Oroshit, — vazhdoi i ati. — Të duhet një dite rrugë gjersa të a r r i s h atje. Gjorgu s'kishte asnjë dëshirë të shkonte askund. — A s'pret kjo punë, babë? A duhet paguar menjëherë? — Po, bir. Kjo p u n ë s'pret. Taksa e gjakut duhet paguar fill pas derdhjes së gjakut. Qesja ishte tani në dorën e djathtë të Gjorgut. Ajo ishte e rende. Kursime stinësh të tëra ishin g r u m b u l l u ar atje, javë pas jave e muaj pas muajsh, në prit je të gjakmarrjes. 194 — Pasnesër, — përsëriti i ati, — te kulla e Oroshit. i Ai qe afruar te dritarja dhe diçka vështronte përjashta me vëmendje. Nga cepat e syve i buiste një dritë çlodhëse. — Eja këtu, — i tha të birit me zë të bute. Gjorgu u afrua. Poshtë, në oborr të kullës, te teli i rrobave qe nderur një këmishë e vetme. — Këmisha e tët vëTH. — t h a gati me pëshpërimë i ati. — Këmisha e MëhilliL Gjorgu nuk i hiqte sytë që andej. E bardhë, ajo fërgëllonte në erë, valëzohej, gufmohej hareshëm sipër telit. Pas një viti e gjysmë, qysh nga dita e vrasjes së vëllait, nëna e kishte larë më në fund këmishën, që fatkeqi e kishte të veshur atë dite. Për një vit e gjysmë rresht ajo, ashtu e përgjakur sic qe, kishte qëndruar e varur, sic e kërkonte kanuni, në katin e sipërm të kullës, duke pritur që të lahej vetëm pas marrjes së gjakut. Thoshin se, kur njollat e gjakut mbi këmishë nisnin të zverdheshin, kjo ishte shenjë e sigurt se i vrari po shqetësohej që s'po i merrej gjaku. Barometer i pagabueshëm, këmisha tregonte nëse po bëhej vonë apo jo për shpagim. Me anë të saj, që nga thellësia e dheut ku qe shtrirë, i vdekuri dërgonte sinjalet e t i j. Sa herë, në orët e vetmisë Gjorgu qe ngjitur në atë kat të s h k r e t ë për të pare këmishën. Gjaku zverdhej e zverdhej gjithmonë. Kjo do të thoshte se i vdekuri s'gjente qetësi. Sa herë Gjorgu e kishte pare në ëndërr atë këmishë midis ujit dhe shkumës së sapunit, duke u larë, duke u zbardhur e duke farfuritur si qielli pranveror. Por në mëngjes ajo ishte prapë atje, plot njolla t ë kuqërremta gjaku të tharë. Dhe ja, tani këmisha ndehej më në fund sipër telit. Por nga kjo Gjorgu, për çudi, nuk ndiente ndonjë lehtësim. i 195 Ndërkaq, si një flamur i ri që ngrihet pas uljes sè flamurit të vjetër, në katin e sipërm të kullës së Kryeqyqëve qe varur këmisha e përgjakur e të porsavrarit. Stinët e ftohta apo të nxehta do të ndikonin mbi ngjyrën e gjakut të tharë, lloji i pëlhurës së këmishës gjithashtu, por asnjeri nuk do të donte të dinte për to, dhe të gjitha ndryshimet nuk do të m e r r e s h i n veçse si mesazhe misterioze, të cilave nuk mund t'u kundërshtonte askush. 196 KAPITULLI I DYTË Kishte disa orë që Gjorgu po udhëtonte nëpër rrafshnaltë, e megjithatë asnjë shenjë e afrimit të kullës së Oroshit nuk po dukej. Nën shiun e imët bokërimat pa emra, ose me emra që ai s'i dinte, zbuloheshin njëra pas tjetrës të zhveshura e plot pikëllim. Prapa bokërimave mezi shquheshin malet, po mjegullat ishin të tilla, saqë më tepër do të besoj e se pas vellos së t y r e ishte pasqyrimi i zbehtë, i shumëfishuar si në mirazh, i një mali të vetëm, sesa një grumbull masivësh të vërtetë, njëri më i madh se tjetri. 197 Mjegulla i kishte bërë ata si të palëndët, por, për çudi, tê tillë ata dukeshin akoma më shtypës sesa në kohë të mire, a t ë h e r ë kur u dalloheshin qartë shkëmbinjtë dhe rrëpir a t. Zhurma e guriçkave të rrugës nën t h u n d r a t e opingave të Gjorgut ishte e shurdhër. F s h a t r a t ishin të r r a - 11a ndanë udhës, dhe akoma më të r r a l l a qendrat e banimit të nënprefekturave apo bujtinat. Por edhe sikur ato të ishin të shpeshta, Gjorgu nuk kishte ndër m e n d të ndalej asgjëkund. Ai duhej të a r r i n t e patjetër në m b a r im t ë dites, qoftë edhe në mbrëmje vonë, në kullën e Oroshit, në mënyrë që të nesërmen të mund të kthehej mbrapsht në katundin e vet. Udha, në pjesën më të madhe të saj, ishte pothuajse e shkretë. Aty-këtu shfaqeshin, midis mjegullës, malësorë të vetmuar, që ashtu si ai, udhëtonin për diku. Në largësi, ata, ashtu si gjithçka tjetër në një dite të tillë mjegullore, dukeshin të paemër e të palëndët. Qendrat e banuara ishin po aq të h e s h t u r a sa udha. Shtëpitë çoheshin të rralla aty-këtu me nga një t ym hutaq sipër çative të pjerrëta. Shtëpi quhet një kullë, një kasolle, a gjithçka tjetër, mjaft që të ketë çaranin e v a t - rës e të qesë tym. Nuk e kuptoi as vetë perse iu p ë r s ë r it në ndërgjegie ky përcaktim i kanunit për shtëpinë, që ai e kishte ditur qysh në fëmijëri. Në shtëpi s'hyhet pa t h i r r ë e pa u përgjegjë kush... Po une s'kam ndër mend t ë trokas e të hyj gjëkund, thirri ai me v e t e ankueshëm. Shiu nuk po pushonte. Udhës, për të t r e t e n herë, ai ndeshi një rresht malësorësh që ecnin njëri' pas t j e t r it me nga një thes miser në krahë. Nën peshën e thesit shpinat e tyre dukeshin të kërrusura më tepër se ç'duh e j . Ndoshta për shkak se misri është i lagur, mendoi ai. I kishte qëlluar një herë të conte një thes miser nëpër shi nga depoja e nënprefekturës gjer në katund. Malësorët e ngarkuar ngelën diku mbrapa dhe ai u gjet prapë i vetëm midis udhës së madhe. Shenjat e kufijve të saj herë dalloheshin më qartë, h e r ë më h u m b ët nga të dyja anët. Ujërat dhe vithisja e tokës e kishin 198 ngushtuar udhën aty-këtu. Ajo duhet të jetë e gjerë sa shtiza e flamurit, tha ai me vete për të dytën herë, dhe në çast e kuptoi se kishte kohë, që, megjithëse nuk dëshironte, po i sillte ndër mend përcaktimet e kanunit për udhën. Në udhë kalon njeriu, kalon dhe bagëtia, kalon i gjalli, kalon dhe i vdekuri. Ai buzëqeshi me vete. Sido që të bënte, nuk shpëtonte dot prej përcaktimeve të t i j . Ishte e kotë të gënjente veten. Ai ishte më i fuqishëm se ç'dukej. Ishte i s h t r i r ë kudo, zvarrisej nëpër tokë, në kufij arash, futej në themele shtëpish, nëpër varre, kisha, rrugë, tregje, dasma, ngjitej gjer në kullotat alpine, madje edhe më lart, gjer në qiellin vetë, prej nga zbriste në forme shiu, për të mbushur vijat e ujit, për të cilat bëheshin një e t r e t a e vrasjeve. Në fillim, kur për herë të pare iu bë e qartë se ai duhej të vriste një njeri, Gjorgu kishte sjellë e ris j elle ndër mend gjithë atë pjesë të kanunit që kishte të bënte me rreguliat e vrasjes. Të mos harroj t'i fias përpara se të shtie, thoshte ai. Kjo është e p a r a gjë kryesore. Të mos harroj fia kthej trupin mbarë dhe f i a mbështet armën t e kryet. Kjo është e dyta gjë kryesore. Të tjerat j a n ë të thjeshta, shumë më të thjeshta. Mirëpo rreguliat e vrasjes ishin vetëm një pjesë e vogël e kanunit, hyrja e t i j . Me kalimin e javëve dhe të muajve Gjorgu e kishte k u p t u a r se pjesa tjetër e t i j , ajo e zakonshmja, e papërlyera me gjak, ishte e lidhur pazgjidhshmërisht me pjesën e përgjakur, dhe askush nuk e dinte mire kufirin ku mbaronte njëra e ku fillonte tjetra, dhe gjithçka ishte krijuar në një mënyrë të tillë, që ato pillnin njëra-tjetrën, e papërgjakura pillte të përgjakurën dhe e përgjakura të papërgjakurën e kështu gjithmonë, nga koha në kohë e nga brezi në brez. Që larg Gjorgu pa të vinin një karvan njerëzish mbi kuaj. Kur u afruan dhe pak, ai dalloi midis t y r e n u sen dhe e kuptoi se karvanarët ishin krushq. Ishin të gjit h ë të lagur e të lodhur dhe vetëm zilkat e kuaj ve t r i n - gëllinin gëzueshëm në atë ecje. 199 Gjorgu bëri mënjanë për t'i hapur rrugë karvanit. Krushqit, ashtu si ai, i mbanin armët me tytat poshtë, për të mos iu lagur nga shiu. Ndërsa n d i q t e me sy dengjet e shumëngjyrta, brenda të cilëve ishte vendosur, me siguri, paja e nuses, ai mendonte se valle në ç'kënd t ë tyre, në ç'kuti, në ç'xhep, në ç'xhamadan të qëndisur ishte vendosur prej prindërve të vajzës «fisheku i pajës», me të cilin, sipas kanunit, dhëndri kishte të drejtë të vriste nusen, në qoftë se ajo përpiqej të ikte prej tij. Ky mendica atij iu pleks me kujtimin e së fejuarës, me t ë cilën nuk u martua dot për shkak të sëmundjes së saj të gjatë. Gjithsaherë shikonte krushq, atij i kujtohej ajo, por këtë herë, për çudi, krahas dhembjes pati një ndjenjë 'ngushëllimi : ndoshta ishte më mire që kishte ndodhur kështu. Ndoshta ishte më mire që ajo, duke qenë vajzë, kishte ikur e para atje ku edhe ai do të shkonte pas ca kohe, në vend që të mbetej vejushë në një jetë t ë gjatë e të mërzitshme këndej. Dhe, sa për atë «fishekun në pajë», që çdo prind e ndiente për detyrë f ia conte dhëndrit për f i a bërë më të lehtë vrasje n e vajzës, atë fishek ai do ta kishte flakur me siguri në humnerë që natën e pare të martesës. Apo ndoshta i dukej kësht u tani që ajo nuk ishte, dhe ideja për' t ë v r a r ë dikë që s'është më, ishte njëlloj e largët si mundësia për fu mat u r me një hije. Krushqit qenë zhdukur nga pamja më pare se mendja e tij të kishte mbaruar së m a r r u r i me ta. Ai i përfytyroi edhe një copë herë se si ecnin rrugës sipas të gjitha rregullave të kanunit me k r u s h k a p a r i n në krye, me të vetmin ndrysbjm se tani, në vend të nuses, ai kishte vendosur nën duvak ish-të fejuarën e vet. Dita e martesës nuk shtyhet kurrë, thoshte kanuni. Krushqit do të shkojnë, edhe sikur nus ja të jetë duke vdekur, zhargas e rrëshqanthi do ta çojnë në shtëpi të dhëndrit. Gjorgu i kishte dëgjuar të përsëriteshin shpesh këto fjalë, gjatë kohës së sëmundjes të së fejuarës, kur në kullën e tyre binte fjala për afrimin e afatit të dasmës. Krushqve s'u ndalet udha, edhe sikur të kesh të vdekur 200 në shtëpi. I vdekuri në shtëpi, krushqit do të nisen. Nusja hyn në shtëpi, i vdekuri del shtëpie. Andej të vajtohet, këndej të këndohet. Të gjitha këto, duke i kaluar përdhunshëm nëpër mend, e lodhën, dhe një copë rrugë të gjatë ai u përpoq ta bënte pa menduar asgjë. Nga të dyja anët e r r u gës ishin ca djerrina të gjata, pastaj prapë bokërima pa emër, gjithë gurë të vegjël. Diku nga e djathta u shfaq një mulli që punonte me ujë, më tutje një kope dhensh, një kishë dhe pranë saj varreza. Ai kaloi përbri tyre pa kthyer as kokën, por kjo nuk e ndihmoi dot që të mos i vinin ndër mend ato pjesë të kanunit që kishin lidhje me mullirin, kopenë e dhenve, kishën dhe varret. Prifti s'bie në gjak. Në varre të një vëllazërie e fisi s'mund të futet varr i huaj. Ai deshi të thoshte me vete «mjaft», por nuk e pati atë guxim. E vari kokën dhe vazhdoi të ecte me po atë hap. Larg dukej çatia e një hani, më tutje ngrihej një kuvend murgeshash, dhe prapë një kope dhensh, më t u t j e një tym dhe ndoshta një qendër banimi, dhe për t ë gjitha ato kishte rregulla qindravjeçare. Prej tyre s'kishe ku të futeshe. Atyre s'u shpëtonte dot askurrë askush. Megjithëse... prifti s'bie në gjak, përsëriti ai me vete një nga thëniet më të njohura të kanunit. Ai e mendoi atë ndërsa ecte nëpër atë pjesë të rrugës, nga ku dukej më mire kuvendi i murgeshave, dhe mendimi se vetëm po të ishte prift nuk do të kishte të bënte me kanunin, iu përzie me murgeshat, me marrëdhëniet që flitej se kishte midis tyre e priftërinjve të rinj dhe me mundësinë e një lidhjeje të tillë, të atij vetë me një murgeshë, por në çast i shkreptiu në mend je se ato i kishin flokët të qethur dhe gjithçka iu prish në përfyt y r im dhe ai e hoqi mendjen andej. P r a v e t ëm po të ishte prift mund të mos kishte të bënte me kanunin, mendoi ai. Megjithëse edhe prifti ishte i përzier me nenet e tjer a të kanunit. Në të vërtetë ai s'kishte të bënte vetëm me pjesën vdekësore të tij. Një copë herë mendja iu duk sikur i ngriu te pjesa e përgjakshme e kanunit. Në të vërtetë ajo ishte edhe 201 thelbi i tij. Kështu që ngushëllimi se gjithë bota ishte lidhur me zinxhirët e kanunit ishte i kotë. Në të v ë r t e të, jo vetëm prifti, por një pjesë e madhe e njerëzve ishin jashtë pjesës së përgjakshme të t i j . Këtë ai e k i s h te menduar njëfarësoj edhe herë tjetër. Bota ishte ndarë në dy pjesë: në pjesën që kishte për të dhënë ose për t ë marrë gjak dhe në pjesën tjetër, që ndodhej jashtë gjakmarrjes. J a s h t ë gjakmarrjes... Ai gati sa nuk lëshoi një psherëtimë. Si jshte valle jeta në ato familje? Si zgjoheshin njerëzit mëngjeseve dhe s i binin t ë flinin mbrëmjeve? Atij kjo i dukej gjithsesi e pabesueshme, po aq e largët ndoshta sa jeta e zogjve. E megjithatë shtëpi të tilla kishte. Në fund të fundit, kështu kishte qenë edhe shtëpia e tij, para shtatëdhjetë vjetësh, gjer në atë natën e ngrysur t ë vjeshtës së dytë, kur në derën e saj trokiti një njeri. Ai e kishte dëgjuar nga baba, dhe baba e kishte dëgjuar prej babës së vet historinë e armiqësisë së t y r e me familjen e Kryeqyqëve. Kjo ishte një histori e zakonshme me njëzet e dy v a r r e nga secila paie, gjithsej dyzet e katër varre, me fjalë të shkurtra, të thëna para vdekjes, por më tepër me heshtje, se me fjalë, vetëm me ngulç, me grahmë të rende, përmes së cilës s'del dot amaneti i fundit, me tri këngë të një lahutari, njëra prej të cilave ishte shuar më pas, me një v a r r femre të v r a r ë gabimisht dhe të larë me gjbbë. sipas të gjitha rregullave, me mbyllje të burrave të të dyja palëve në k u l l ë n e ngujimit, me një përpjekje pajtimi të gjakut, që kishte dështuar në çastin e fundit, me një vrasje në dasmë, me dhënie bese të vogël e bese të madhe, me d r e - kë të mortit, me t h i r r j e «filani i Berishajve s h t i u mbi fil a n i n e Kryeqyqëve», ose anasjelltas, me flakadanë, ecej a k e nëpër katund, e kështu me radhë gjer te mbasditja e shtatëmbëdhjetë marsit, kur, për t 'u f u t u r në vallen m a kabre, i kishte ardhur radha Gjorgut. Dhe e gjithë kjo kishte filluar shtatëdhjetë vjet më pare, në atë n a t ë të ftohtë tetori, kur në derën e kullës së tyre kishte trokëllitur një njeri. Ç'ishte valle ai n j e r i ? — kishte pyetur Gjorgu i vogël, kur e kishte dë- 202 gjuar për herë të pare historinë e asaj trokitjeje. Kjo pyetje ishte bërë shumë herë në kullën e tyre, atëherë dhe më vonë, dhe askush nuk i kishte dhënë dot përgjigje. Sepse askurrë askush nuk e mori dot vesh se cili ishte ai njeri. Madje tani Gjorgut herë-herë nuk i besohej që në portën e tyre të kishte trokëllitur vërtet një njeri. Do të besonte më lehtë që ajo ishte trokëllitja e v një fantazme, e faut vetë, sesa e një shtegtari të panjohur. Njeriu, pas trokitjes, kishte bërë zë nga porta dhe kishte kërkuar strehë për të kaluar natën. I zoti i s h t ë pisë, gjyshi i Gjorgut, i kishte hapur derën dhe e kishte futur brenda të panjohurin. E kishin p r i t u r sipas zakonit, i kishin dhënë të hante, e kishin vënë të flinte dhe në mëngjes herët, prapë sipas zakonit, një njeri nga familja, vëllai i vogël i gjyshit, e kishte përcjellë mysafirin e panjohur gjer në kufi të fshatit. Atje, porsa ishte ndarë me të, ishte dëgjuar një krismë dhe i panjohuri kishte r e ne i vdekur përdhe. Ishte v r a r ë mu në kufi të trojeve të fshatit. Dhe, sipas kanunit, në qoftë se ti e përcolle mikun dhe miku u vra në sytë e tu, gjaku i tij bie mbi ty. Në qoftë se e përcolle, i ktheve shpinën dhe në atë çast miku u vra, ti je i larë nga gjaku. Përcjellësi kishte k t h y er shpinën kur miku u vra, pra i vrari nuk binte mbi të. Mirëpo këtë nuk e kishte pare askush. Ishte akoma mëngjes herët dhe r r e t h e rrotull s'kishte asnjeri për të v ë r - t e t u a r se në çastin që mysafiri u godit, përcjellësi kishte kthyer shpinën. E megjithatë do t'i besohej fjalës së t i j, sepse kanuni i besonte fjalës, pra, do të besohej se përcjellësi qe n d a r ë me mikun dhe i kishte kthyer shpinën në çastin e vrasjes, sikur këtu të mos dilte një pengesë. Dhe pengesë qe drejtimi në të cilin kishte rënë trupi i t ë vrarit. Komisioni de ishte krijuar menjëherë për të përcaktuar se rëndonte apo nuk rëndonte gjaku i bujtësit t ë panjohur mbi shtëpinë e Berishajve, shqyrtoi me imtësi gjithçka dhe erdhi në përfundimin se gjaku i rëndonte Berishajve. I panjohuri kishte rënë përmbys me fytyrë nga katundi, pra, sipas kanunit, familja e Berishajve, që 203 i kishte dhënë bukë dhe strehë dhe që kishte pasur për d e t y r ë ta mbronte të panjohurin gjersa të dilte nga tre— jet e fshatit, duhej tani t'i merrte gjakun. Burrat e Berishajve qenë kthyer të heshtur nga prozhmja ku komisioni ishte vërtitur me orë të tëra r r e t h kufomës, dhe që nga dritaret e kullës gratë kishin k u p t u a r gjithçka. Të zverdhura dyllë, ato kishin dëgjuar fjalët e t y r e të shkurtra, qenë zverdhur akoma dhe më, por nga goja e t y r e nuk kishte dalë asnjë mallkim për bujtësin e panjohur, i cili kishte sjellë vdekjen në kullën e tyre, sepse miku ishte i shenjtë dhe, sipas kanunit, shtëpia e malësorit, përpara se të ishte e njerëzve të shtëpisë, ishte e zotit dhe e mikut. Po atë dite fetori u mor vesh se kush kishte shtirë mbi shtegtarin e panjohur. Gjakësi ishte një djalë i ri nga familja e Kryeqyqëve, i cili e përgjonte prej kohësh viktimën për ta , v r a r ë , për shkak të një fyerjeje që ai i kishte bërë atij, diku në një kafene, përpara një gruaje, edhe ajo e panjohur. Dhe kështu, në mbarim të asaj dite fetori Berishajt u ngrysën në gjak me Kryeqyqët. Fisi i Gjorgut, i qet ë gjer atëherë, qe futur më në fund në mekanizmin e madh të gjakmarrjes. Dyzet e katër v a r r e gjer tani dhe kushedi sa v a r r e akoma përpara, dhe të gjitha për shkak t ë asaj trokëllime të pakuptim në atë natë vjeshte. Shumë herë, në orët e vetmisë, atëherë kur t r u r i i punonte më lirshëm, Gjorgu ishte përpjekur të merrte me mend se si do të kishte rrjedhur valle jeta e fisit të t i j , në qoftë se ai bu j tes i vonuar nuk do të trokiste në derën e kullës së tyre, por një porte më tutje, te kulla fqinje. Atëherë, oh, atëherë (dhe hé këtë pikë legjendat i dukeshin Gjorgut aq të natyrsbme), nga ato dyzet e katër varre do të lëviznin rrasat e renda të gurëve dhe do të ngriheshin dyzet e katër të vdekurit, do të shkundnin baltën nga fytyra dhe do të ktheheshin prapë midis t ë gjallëve, dhe bashkë me ta do të vinin fëmijët që nuk a r r i t ë n të lindnin, dhe pastaj vocërrakët e t y r e e kështu me radhë, dhe gjithçka do të ishte ndryshe, ndryshe. 204 Dhe kjo e gjitha do të ndodhte në qoftë se i panjohuri nuk do të ndalonte pikërisht përpara portes së tyre, por pak më tutje. Pak më tutje... Mirëpo ai kishte ndalur pikërisht atje, dhe këtë nuk e lëvizte dot më askush, ashtu sic nuk e ndryshonte dot askush drejtimin në të cilin kishte rënë trupi i viktimës pas vrasjes dhe sic nuk ndryshoheshin dot kurrë rreguliat e kanunit të moçëm. Pa atë trokëllimë gjithçka do të ishte aq ndryshe, saqë ai nganjëherë kishte frikë ta mendonte, madje e qetësonte veten duke thënë se ndoshta duhej pikërisht të ndodhte kështu, se jeta, jashtë qerthullit të gjakmarrjes, do të ishte ndoshta vërtet më e qetë, por kushedi, pikërisht për këtë arsye ajo mund të ishte edhe më e m ë r z i t - shme dhe pa kuptim. Ai përpiqej të sillte ndër mend familje që ishin jashtë gjakmarrjes dhe nuk g j ente në to ndonjë shenjë të veçantë lumturie. Madje i dukej se, t ë mënjanuara prej këtij kërcënimi, ato thuase nuk e dinin çmimin e jetës dhe jetonin më keq. Kurse në s h t ë - pitë ku kishte hyrë gjaku, kishte një tjetër rrjedhje ditësh dhe stinësh, një si dridhje të brendshme, dhe njerëzit dukeshin si më të bukur, dhe vajzat e donin më shumë mashkullimin e tyre. Ja, ato dy murgeshat që kaluan pak më pare përbri tij, porsa i pane rubin e zi të qepur në mëngën e djathtë, që tregonte se ai ishte një njeri që kishte për të marrë apo për të dhënë gjak, pra që kërkonte ose kërkohej prej vdekjes, e v ë s h t r u a n menjëherë në një mënyrë të çuditshme. Por kryesorja nuk ishte kjo. Kryesorja ishte ajo që po ndodhte brenda t i j . Dhe ajo që po ndodhte atje, ishte e bukur dhe e frikshme njëkohësisht. Ai as v e t ë s ' d i n t e ta thoshte se ç'po ndodhte atje. I dukej se zemra i k i s h t e dalë përtej brinjëve, qe s h t r i r ë gjerë e gjatë p ë r r e t h dhe a s h t u e p ë r h a p u r sic qe, piagose j l e h t ë nga çdo gjë, gëzohej dhe hidhërohej fare lehtë, fyhej, dhembte, lumturohej, shkretohej nga një gjë e vogël ose e madhe, qoftë kjo flutur, gjeth, dëborë e paanë, apo shi i mërzitshëm si ky i sotmi. Të gjitha binin drejt e mbi të, qiej të tërë zbrazeshin dhe ajo i mbante të gjitha, madje mund të mbante edhe më. 205 Kishte disa orë që ecte pa pushim dhe i dukej se nuk po ndiente lodhje, përveç një mpirje te gjunjët. Vazhdonte të curiste shi, por pikat ishin më të rralla, sikur dikush të kishte bërë një tëharrje në rrënjët e re ve. Gjorgu ishte i sigurt se kishte dalë nga krahina e tij dhe ecte nëpër një k r a h i n ë tjetër. Pamja ishte p o t h u a j s e po ajo: maie që ngriheshin prapa supit të n j ë r i - t j e t r it me një kureshtje të ngrirë dhe k a t u n d t h e që ngjanin si të pagojë. Përballë tij po vinte një grup i vogël malësorësh dhe ai pyeti se a ishte larg kulla e Oroshit dhe a ishte në r r u g ë të drejtë për atje. Ata i thanë se rrugën e kishte mire, por, në qoftë se donte të mbërrinte atje pa rënë nata, duhej të shpej t o n t e . Ndërsa i flisnin, ata shikonin me bisht të syrit shiritin e zi të mëngës së tij dhe, sic duket, për shkak të atij shiriti, i përsëritën dhe një herë se duhej të shpejtonte. Do t ë shpej t o j , do t ë shpej t o j , tha me vete Gjorgu me një farë hakërrimi. Mos u bëni merak, do të arrij t a paguaj taksën pa rënë nata. Pa e k u p t u a r as vetë pse, për shkak të hakërrimit të befasishëm, apo thjesht për t ë vënë në vend këshillën e udhëtarëve të panjohur, ai kishte shpejtuar vërtet hapat. Tani ishte vetëm "fare në rrugë, nëpër një pllajë të ngushtë, plot gjurmë rrëkesh të vjetra që, kushedi pse, nuk ngjalleshin më as në një dite të tillë shiu. Gjithçka p ë r r e t h ishte e shkretë dhe e lënë djerr. Atij iu duk se dëgjoi hungërimën e një bubullime të largët dhe ngriti kokën. Një avion -i vetmuar fluturonte ngadalë midis reve. Një copë herë, krejt i mrekulluar, ai ndoqi me sy i'luturimin e t i j . E kishte dëgjuar se mbi krahinën fqinje 206 kalon te një h e r ë në jave aeroplani i pasagjerëve, që lidht e Tiranën me një shtet të huaj, tutje në Evropë, mirëpo nuk e kishte pare kurrë. Kur avioni u zhduk midis re ve, Gjorgu ndjeu një dhembje në qafë dhe vetëm atëherë e kuptoi se ai e k i shte ndjekur një copë herë të gjatë fluturimin e t i j . Avioni la prapa vêtes një boshësi të madhe dhe Gjorgu padashur psherëtiu. Ai ndjeu befas uri. Kërkoi me sy r r e th e rrotull ndonjë t r u n g peme apo ndonjë gur ku mund të ulej për të ngrënë copën e bukës dhe gjizën që kishte m a r r ë me vete për rrugë, por nga të dyja anët e rrugës ishte vetëm djerrina me gjurmët e rrëkeve dhe asgjë tjetër. Të eci dhe pak, tha me vete. Dhe vërtet, pas një gjysmë ore dalloi që larg çatinë e një hani. E bëri gati me vrap rrugën gjer te porta e t i j , qëndroi një grime te pragu, pastaj hyri brenda. Ky ishte një han i zakonshëm, si gjithë bujtinat e malësisë, me pullaz shumë të pjerrët për të r r ë s h q i t u r dëbora, me erë kashte, me kthinë të madhe të përbashket dhe pa t a - belë._Anash një tryezë të gjatë prej dru lisi plot shenja t ë djegurash, mbi ca ndenjëse të gdhendura po prej dru lisi, ishin ulur ca bujtës. Dy prej t y r e kishin përpara nga një vorbë me fasule dhe po hanin me shpejtësi. Një t j e t ë r kishte vënë kokën midis duarve dhe vështronte dhogat e tryezës me ca sy të humbët. Ndërsa po ulej në një nga ndenjëset boshe, Gjorgu ndjeu tytën e pushkës t'i prekte dyshemenë dhe e hoqi armën nga supi. Ai e vuri atë midis gjunjëve, pastaj, me një lëvizje të qafës, rrëzoi mbi shpinë kapuçin e qullur t ë xhokes. Pas kurrizit ndjeu praninë e njerëzve të tjer ë dhe v e t ëm atëherë vuri re se në të dyja anët e shkallës që të conte në katin e dytë, të ulur mbi lëkurçe të zeza dhe mbi torba prej leshi, rrinin malësorë të tjerë. Disa prej tyre, ashtu të mbështetur sic qenë pas mûrit, hanin bukë misri me gjizë. Gjorgu u mat të ngrihej nga tryeza dhe ashtu si ata të n x i r r t e nga torba buken dhe gjizën e vet, por në atë çast era e fasuleve i ngacmoi hundc'n dhe ai ndjeu një dëshirë të papërmbajtshme për të ngrë- 207 në një pjatë fasule të nxehta. I ati i kishte dhënë një grosh, për ta pasur për çdo rast gjatë udhës, por Gjorgu vetë nuk e kishte të qartë nëse mund ta prishte v ë r t e t groshin, apo duhej ta kthent e në shtëpi t ë p a t h y e r. Ndërkaq hanxhiu, që Gjorgu gjer atëherë nuk e kishte vënë re, se nga mbiu përpara t i j. — P ë r në kullën e Oroshit? — pyeti ai. — Nga vjen? — Nga Brezftohti. — Atëherë duhet të kesh uri. Do gjësendi? I s h t e një hanxhi i hollë e shtrembanik, pa dyshim hileqar, mendoi Gjorgu, sepse, ndërsa po i thoshte «do gjësendi», në vend që ta vështronte në sy, i shikonte shenjën e zezë në mëngë, sikur t'i thoshte: ti që po shkon të paguash pesëqind groshë për v r a s j e n që ke bërë, s'bëhet kiameti po t'i prishësh nja dy në hanin tim. — Do gjësendi? — përsëriti pyetjen hanxhiu, duke i hequr më në fund sytë nga mënga e Gjorgut, por pa i përqendruar mbi fytyrën e tij, por diku anash, në k r a - hun e kundërt. — Një tas fasule, — tha Gjorgu. — Sa kushton? Buken e kam vetë. Ai e ndjeu që po skuqej, por ishte. i detyruar ta bënte pyetjen. Për asgjë në bote nuk do të cenonte parët e taksës së gjakut. — Një çerek groshi, — tha hanxhiu. Gjorgu mori frymë i lehtësuar. Hanxhiu i ktheu shpinën dhe, kur erdhi prapë me tasin e drunjtë të fasuleve në dore, ndërsa po ia vinte atë përpara, Gjorgu vuri re se ai ishte i vëngër. Si për të h a r r u a r gjithçka, Gjorgu uli kokën mbi tasin e fasuleve dhe nisi të h a n te me shpejtësi. — Do një kafe? — i t h a hanxhiu, kur erdhi të m e r r te tasin bosh. Gjorgu e pa në sy si i trullosur. Sytë e tij dukej sikur thoshin: mos më merr më qafë, o bujtinar. Une k am vërtet pesëqind groshë në qese, por më mire do të jepja kokën (o zot, tha ai me vete, po koka ime pikërisht kaq do të kushtojë pas... tridhjetë ditësh, madje jo pas t r i d h jetë, por njëzet e t e t ë ditësh), pra më mire do të jepja... 203 para kohe... kokën, sesa një grosh nga qesja e kullës së Oroshit. Por hanxhiu, sikur ta kishte kuptuar ç'bluante në mend je, shtoi: — Është fare lire, dhjetë qindarka. Gjorgu bëri «po»- me kokë, me një farë padurimi. Hanxhiu, duke lëvizur shtrembtazi midis ndenjëseve dhe tryezës, diçka hoqi prej saj, diçka solli, pastaj u zhduk përsëri për të ardhur më në fund me filxhanin e kafesë në dore. Gjorgu ishte akoma duke rufisur kafenë, kur në han hyri një grumbull i vogël burrash. Nga trazimi që shkaktoi hyrja e tyre, nga kthimi i kokave të njerëzve dhe nga mënyra se si hanxhiu shtrembaluq u doli përpara, ai e kuptoi se të porsaardhurit duhej të ishin njerëz të njohur në krahinë. Njëri prej tyre, ai që ecte midis, ishte një burrë jashtëzakonisht i shkurtër, me një fytyrë të ftohtë, të bardhë. Pas tij ecte një njeri veshur q y t e t a r ç e në një mënyrë krejt të çuditshme, me një xhaketë me katrorë dhe me pantallona-qillota të futura në çizme. I treti kishte një fytyrë nga ato që mospërfillja duket sikur ua rrumbullakos tiparet, dhe sytë ua bën si t ë ujshëm. Megjithatë u kuptua menjëherë, se vëmendja e të gjithëve u përqendrua te burri i shkurtër. «Ali Binaku, Ali Binaku», dëgjoi Gjorgu të pëshpëritej përreth. Ai vetë shqeu sytë, sikur të mos e besonte se ndodhej në një han me shkoqitësin e famshëm të kanunit, emrin e të cilit e kishte dëgjuar qysh në vegjëli. Hanxhiu, duke lëvizur shtrembtazi, i priu grupit të vogël në kthinën fqinje, të caktuar, me sa duket, për bujtësit më të nderuar. Njeriu i shkurtër shqiptoi nëpër dhëmbë një përshëndetje për të gjithë dhe, pa kthyer kokën as djathtas as majtas, eci pas hanxhiut. Ndihej menjëherë që ai ishte i ndërgjegjshëm për famën e vet, mirëpo kjo, për çudi, nuk i shoqërohej me ndonjë shenjë kapadaillëku, gjë e zakonshme sidomos për njerëzit e shkurtër, kur bëhen të famshëm. përkundrazi, në lëvizjet e t i j , në fytyrën, e sidomos në sytë, kishte një lodhje të qetë. 1 4 - 2 209 Të porsaardhurit ishin zhdukur në kthinën tjetër, por përreth vazhdonin pëshpërimat për ta. Gjorgu e k i shte mbaruar së piri kafenë, megjithatë, megjithëse e dinte se kohën e kishte të çmuar, i pëlqente të r r i n t e e t ë dëgjonte ato që thuheshin përskaj tij. Perse kishte ardhur valle Ali Binaku? Me siguri për ndonjë pleqësi të ngatërruar. Zaten ai gjithë jetën me këto punë ishte marrë. E t h ë r r i t n i n nga krahina në krahinë e nga flamuri në flamur, për të dhënë mendimin e vet në gjyqësi t ë vështira, kur pleqnarët ndaheshin në mendime përsa i përket shkoqitjes së kanunit. Midis q i n d r a shkoqitësve, nëpër gjithë r r a f s h i n e pafund të malësisë, nuk kishte më tepër se dhjetë a dymbëdhjetë të famshëm si Ali Binaku. Kështu që ai* n u k shfaqej kot së koti asgjëkund. Edhe këtë herë thoshin se po vinte për një ndarje kufijsh, që do të bëhej ato dite, madje qysh të nesërmen, në flamurin fqinje. Po ai tjetri, syçelëti, kush qe? Vërtet kush ishte ai t j e t r i ? Thoshin se ishte një mjek, që Ali Binaku e merrte shpesh me vete në r a s t e të veçanta, sidomos kur ishte fjala për numërimin e plagëve, demi i të cilave shlyhej me gjobë. Po, në qoftë se ishte kështu, atëherë Ali Binaku nuk kishte ardhur për ndarje kufijsh, por për ndonjë çështje tjetër, sepse dihej që në ndarjen e kufijve mjeku s'ka asnjë punë. Vërtet, ndoshta ishte mar r ë vesh gabim arsyeja e ardhjes. Disa thoshin se kishte ardhur vërtet për një rast tjetër, tepër të ngatërruar, që kishte ndodhur ca dite më pare në katundin matanë pllajës. Gjatë një grindjeje me të shtëna armësh kishte vdekur një grua, e cila u gjet midis grindësve. Gruaja kishte qenë shtatzënë, me fëmijë mashkull, sic qe vërtetuar pas hapjes. Pleqtë e katundit e kishin vështirë, sic duket, të vendosnin se mbi kë rëndonte gjaku i fëmijës. Ndoshta Ali Binaku kishte ardhur pikërisht për këtë gjyq. Po ai tjetri, ai që ishte veshur si karnaval, ç'ishte ai? — pyesnin të tjerët. Dhe gjendej dikush që jepte përgjigje për të gjitha. Ai ishte një farë nëpunësi, që merrej me matjen e tokave, madje edhe emrin se si e kishte, një dreq emri: as kovaç, as mullis, as rrogtar, por me 210 «metër», kupton, një dreq emri që s'e thua dot pa pasur frikë mos të të shtrembërohet goja, gjeo,gjeo,gje... Hë, se m'u kujtua: gjeometër. O, po atëherë qenka tamam punë kufijsh, gjersa paska ardhur ky, gjeometri, sic i t h u a ti. Gjorgu kishte qejf të dëgjonte akoma, aq më tepër që parandihej se në han do të tregoheshin histori të tjera, mirëpo, po t ë vonohej edhe pak, ai mund të mos a r r i n - t e dot të mbërrinte në kullë. U ngrit befasisht, për të mos i lënë vêtes kohë të mëdyshej, pagoi fasulet dhe kafenë dhe u mat të dilte, por në çastin e fundit u kujtua t ë pyeste edhe një herë për rrugën. — Do të ecësh drejt rrugës së madhe, — i tha hanxhiu, — pastaj, kur të arrish te Varret e Krushqve, atje ku j - r r u g a ndahet më dysh, ki kujdes që të marrësh krahun c e djathtë e jo të majtin. Më kupton, krahun e djathtë. Kur Gjorgu doli përjashta, shiu ishte rralluar edhe më, po ajri ishte krejt i lagësht. Dita ishte po aq e v r e n j - t u r sa në mëngjes dhe, ashtu si a t y r e grave që nuk u k u p - tohet mosha, asaj nuk i kuptoheshin orët. Gjorgu ecte duke u përpjekur të mos mendonte asgjë. Rruga zgjatej pafundësisht nëpër një zallinë ngjyrë hiri. Kur vështrimi i tij ndeshi disa v a r r e gjysmë të vithisura ndanë saj, ai tha me vete: këto duhet të jenë Varret e Krushqve. Mirëpo rruga s'ndahej më dysh dhe ai e mori me mend se Varret e Krifthqve duhej të ishin më tutje. Dhe ishte vërtet ashtu. Pas një çerek ore ata i dolën përpara, po aq të vithisur sa edhe të parët, por më të t r i s h t u a r dhe krejt të mbuluar me myshk. Duke kaluar përbri tyre, ai ishte gati të besonte se karvani i krushqve që kishte t a k u a r në mëngjes, nuk kishte bërë gjë tje- 211 ter, véçse ishte rrotulluar, kishte ndërruâr rrugë, për t ë ardhur e për t 'u futur në këto varre, që duhej të ishin banesa e tij e përhershme. Ai mori degëzimin e djathtë të rrugës, sic e kishte këshilluar hanxhiu dhe, ndërsa largohej, mezi e mbajti veten për të mos k t h y e r kokën që të shih te edhe një h e rë varret e vjetra. Një copë herë ia doli të ecte pa asnjë mendim në kokë, me një ndjesi të çuditshme harmonizimi me gungat e maleve e të mjegullës që i vërtiteshin në një valle të ngadaltë përreth. Nuk e kuptoi as vetë se sa vazhdoi kjo lëvizje e mpirë. Ai do të donte - që ajo të mos kishte fund, mirëpo përpara i doli diçka, që e s h k ë - puti me shpej tësi nga gurët dhe mjegulla. Ishte gërmadha e një shtëpie. Ndërsa ecte përbri saj, vështronte me bisht të syrit grumbullin e gurëve, ku shenjat e djegies ishin fshirë p r ej kohësh prej shiut dhe erës, duke lënë në vend të t y re një gri të sëmurë, prej spikamës të së cilës dukej sikur mund ta nxirrje më lehtë një ngulç, të mbledhur prej kohësh në gjoks. Gjorgu eci sa eci, me bishtin e syrit të ngulur mbi gërmadhën, kur befas, me një kërcim të shpej të, kapërceu hendekun e cekët ndanë udhës dhe me dy-tri hedhje u gjend pranë rrënojës. Një grime qëndroi i palëvizur pranë saj, pastaj, si ai njeriu që, kur gjendet para një trupi kërkon të marrë vesh nga ç'plagë a nga ç'mjet është goditur i vrari, ai bëri dy-tre hapa gjer te njëri nga cepat e shtëpisë. U përkul mbi ' t ë , mënjanoi me k ë mbë ca gurë, pastaj shkoi me radhë te tre cepat e tjerë dhe, kur pa se gurët e themeleve në të katër cepat ishin të shkulur, e kuptoi se ndodhej përpara rrënojës së një shtëpie besëprerëse. Kishte dëgjuar se kështu u s h k u - leshin gurët pas djegies shtëpive ku kryhej krimi më i madh për kanunin: prerja e nîikut në besë. Gjorgut iu kujtua se si vite më pare në katundin e tij ishte ndëshkuar një prerje në besë. Vrasësi ishte grirë katundisht, duke shkuar gjakhupës. Shtëpia ku m i ku u pre, pavarësisht se njerëzit e saj nuk ishin fajtorë, u dogj. Vetë i zoti i saj printe me urë e me sëpatë, duke 212 klithur sipas zakonit: «I marrsha të ligat katundit dhe flamurit». Pas tij, me urë e me sëpata në duar, vinte gjithë fshati. Pas kësaj, të zotit të shtëpisë, për vite me radhë gjithçka duhej t'i jepej me dore të majtë e për nën gju, për t'i kujtuar se duhej të paguante mikun. Sepse dihej që baba, vëllai, madje edhe fëmija i vrarë mund të faleshin, por miku i premë, kurrë. Ç'pabesi mund të jetë b ë r ë valle në këtë shtëpi, mendoi ai, duke shtyrë me këmbë dy-tre gurë. Zhurma e t y r e ishte e shurdhët. Hodhi sytë p ë r r e t h për të pare s h t ë - pitë e tjera të fshatit, por nuk pa gjë, veçse një rrënojë tjetër, njëzet hapa larg. Ç'është kështu? tha me vete. Pa ditur as vetë pse, u sul për te gërmadha tjetër, iu vërtit cepave të saj dhe hetoi të njëjtën gjë. Gurët e themeleve ishin shkulur në të gjitha qoshet. Është e mundur që të j e t ë ndëshkuar një katund i tërë? mendoi. Kur ndeshi më tutje rrënojën e trete, u bind se ishte pikërisht ashtu. Diçka kishte dëgjuar, vite më pare, për një katund besëshkelës, në një krahinë të largët, të ndëshkuar prej flamurit. Ishte vrarë një ndërmjetës në një grindje kufijsh midis dy fshatrave. Mikun e prerë në besë flamuri e lypi nga katundi ku ai u vra dhe, meqenëse katundi doli mendsh e nuk e lau gjakun, u mor vendim për zhbërjen e tij. Me hedhje të lehta një copë herë të gjatë, Gjorgu u vërtit si hije nga rrënoja në rrënojë. Ç'qe valle ai njeri që me vdekjen e vet kishte m a r r ë pas një katund të t ë r ë? Shurdhëria e rrënojave ishte e dhimbshme. Një zog, që Gjorgu e dinte se klithte v e t ëm natën, ia bënte -«or», «or». Gjorgut iu k u j t u a s e ' p o i bëhej vonë për të mbërritur në kullë dhe kërkoi me sy udhën e madhe. Klithma e zogut u dëgjua edhe një herë, fare larg, t a m am në kohën që ai pyeti edhe një herë veten se kush kishte qenë valle njeriu që u pre në besë në këtë katund fatzi. Zogu, si për t'i dhënë përgjigje, ia bëri prapë «or», «or», dhe atij iu dëgjua sikur ai t h a emrin e tij. «Gjorg», «Gjorg». Buzëqeshi me vete sikur t'i thoshte: «tani po flet budallallëqe» dhe u drejtua nga udha. Pas pak, k u r ishte përsëri në rrugë, si për t ë shkarkuar 213 një pjesë të ndjenjës së rende që i la katundi i zhdukur, ai u përpoq të sillte ndër mend ndëshkimet më të lehta të kanunit. Prerja e mikut ishte e rralle dhe rrjedhimisht të r r a l l a ishin djegiet e shtëpive e aq më pak shkulja e fshatrave të tëra. Atij iu kujtua se për faje më pak të r e nda vihej në zbatim dëbimi prej flamurit me rob e me robi. Gjorgu ndiente se si, bashkë me dyndjen e ndëshkimeve, shpejtoheshin edhe hapat e t i j , thuase ashtu do të mund të shpëtonte prej tyre. Ndëshkimet ishin të shumt a : Veçimi ose lëçitja, sic quhej në kanun, kur njeriu veçohej përjetë prej të gjithëve. (I ndarë për mort, për dasmë e për mieli hua). Lënia e tokave djerr, shoqëruar me prerjen e drurëve të kopshtit. Lënia pa ngrënë (në familje). Heqja e armëve të krahut a të brezit për një apo dy javë. Lidhja dhe burgosja në shtëpi. Rrëzimi i t ë zotit apo së zonjës së shtëpisë prej gjindjes së familjes. Veçanërisht prej mundësisë së ndëshkimit b r e n d a në familje ai ishte sfilitur shpirtërisht për një kohë të gjatë. Dhe kjo kishte ndodhur gjatë kohës kur atij i kishte ardhur radha për të marrë gjakun e vëllait. Atij nuk i hiqej nga mendja ai mëngjes i ngrirë janari, kur i ati e thirri në dhomën e miqve, në katin e sipërm të kullës, për të biseduar me të kokë më kokë. Ishte një mëngjes jashtëzakonisht i kthjellët, qielli dhe dëbora që kishte r ë n ë të lëbyrnin sytë, gjithçka ishte e qelqtë e rrezëlluese, saqë të besohej se bota e t ë r ë mund t ë rrëshqiste e të thërrmohej në miliona coperà për shkak t ë çmendurisë së saj kristaline. Pikërisht në një mëngjes të tillë i ati i kujtoi atij detyrën. Gjorgu r r i n t e p r a n ë drit a r e s dhe dëgjonte të atin që fliste për gjakun. Bota e t ë r ë u bë pllanga-pllanga prej tij. Ai skuqte mbi dëborën e bardhë, pellgjet e tij zmadhoheshin e ngrinin edhe ato kudo. Pastaj e kuptoi se skuqja ishte në sytë e tij. E dëgjoi kokulur të atin, pa i thënë asgjë. Dhe për herë t ë pare në ditët që e r d h ë n më pas, Gjorgut pa e ditur as vetë pse, iu renditën ndër mend të gjitha ndëshkimet që mund të merrte njeriu i pabindur në familje. S'donte 214 t ' ia pohonte as vêtes që s'kishte dëshirë të vriste një njeri. Urrejtja që i ati u përpoq t'i rindizte në gjoks për Kryeqyqët, në atë mëngjes janari, dukej sikur shuhej ndërkaq nga ndriçimi i dites. Gjorgu atëherë nuk e kuptonte se një nga arsyet që zjarri i urrejtjes nuk ndizej dot, ishte se vetë zjarrvënësi, i ati, ishte akull i ftohtë. Me sa dukej, u r r e j t j a ishte ftohur dalngadalë qyshkur, në vitet e-hakmarrjes së gjatë, apo ndoshta ajo s'kishte qenë kurrë. I ati fliste dhe Gjorgu me frikë, gati me tmerr, e ndiente se nuk ishte i aftë të u r r e n t e viktimën e ardhshme. Dhe kur në ditët e pastaj me mendja e tij vente nga vent e dhe kthehej te radha e ndëshkimeve që mund të pësonte në shtëpi njeriu i pabindur, ai nisi të kuptonte se po përgatitej shpirtërisht për të mos derdhur gjak. Dhe po në atë kohë e kuptoi se sa i kotë ishte vrapimi i mendjes së tij pas ndëshkimeve në familje. Ai, ashtu si të gjithë, e dinte m i r e se për mosmarrjen e gjakut kishte ndëshkime të tjera, shumë më të rënda. Në bisedën e tyre të dytë për çështjen e gjakut toni i të atit ishte më i zymtë. Edhe dita ishte ndryshe, një dite e qullët në një mënyrë të mjerë, pa shi, madje pa mjegull, për të mos kujtuar vetëtimat, që do të ishin luks i madh për atë qiell varfanjak. Gjorgu përpiqej t'i shmangej vështrimit të të atit, por më në fund sytë e tij ranë si në grackë. — Shikoje këmishën, — tha tjetri, duke bërë me kokë nga këmisha e varur në murin përballë. Gjorgu ktheu kokën andej. lu duk se damarët e qafës i kërcitën sikur t'i kishin zënë ndryshk. — Gjaku -po zverdhet në të, — tha i ati. — I vdekuri kërkon shpagim. Gjaku vërtet ishte zverdhur mbi këmishë. Më tepër se zverdhim, ajo ishte një ngjyrë ndryshku, si ajo që lëshojnë tubat e një cezme të papërdorur prej kohësh. — Ti po vonon shumë, Gjorg, — vazhdoi i ati. — Nderi ynë, por sidomos yti... Dy gisht nder në Iule të ballit na i ka qitë i madhi zot. Me qindra e qindra herë. Gjorgu kishte p ë r s ë r i t u r me vete, në javët e pastajme, fjalët e kanunit, që i ati ia 215 tha atë dite. F y t y r ë n e vruguar në daç laje, në daç zezoje dhe më. Je i lire të mbash b u r r ë r i n ë tende, je i lire të zhburrërohesh. J am valle i lire? pyeste ai veten më vonë, kur ngjitej i vetëm në k a t i n e sipërm të kullës për t ' u menduar. Ndëshkimet që m u n d t'i bënte i ati për faje të ndryshme s'ishin asgjë përpara rrezikut të humbjes së nderit. Dy gisht nder në Iule të ballit... Ai p r e k t e ballin me dore, si për të gjetur vendin e saktë ku mund të ishte nderi. E pse pikërisht këtu? kishte thënë me vete. Ishte një frazë që përcillej gojë më gojë, pa u kapërdirë k u r r ë plotësisht. Tani ai e kishte zbërthyer më në fund kuptimin e saj të vërtetë. Nderi e kishte selinë e vet në Iule të ballit, pra në qendër të ballit, sepse ai ishte vendi ku mund të godiste plumbi yt kokën e tjetrit, ose plumbi i tjetrit kokën tende. Pushkë të bukur paska qitë, thoshin pleqtë k u r d i k u s h e godiste hasmin balle për balle dhe në kokë. Ose, pushkë të pabukur, kur plumbi shpont e stomakun ose këllqet, për të mos përmendur shpinën. Gjithsaherë Gjorgu ngjitej në katin e s i p ë rm të kullës për të pare këmishën e Mëhillit, i dukej sikur balli po i digjte. Shenjat e gjakut mbi pëlhurë sa vente çngjyroseshin edhe më. Do të ngrohej moti dhe ato do të zverdheshin fare. Atëherë mund të fillonin f i a jepnin filxhanin e kafes për nën gju. Kjo do të thoshte se ai do të ishte i vdekur për kanunin. Të gjitha rrugët ishin mbyllur për të. As durimi i ndëshkimeve, asnjë lloj flije tjetër nuk e shpëtonte dot. Kafja nën gju, që e tmerronte Gjorgun më shumë se çdo gjë tjetër, e p r i s t e diku përpara. Të gjitha portât ishin të mbyllura për të, përveç njërës. I k o r i t u r i e ka derën të çelur për nga k a n u n i , thuhej në kanun. E vetmja derë e çelur për të ishte vrasja e dikujt nga fisi i Kryeqyqëve. Dhe kështu. pranverën e vitit që shkoi, ai vendosi të shkonte në pritë. Gjithçka në shtëpinë e tij u gjallërua. Shurdhëria që e rrethonte u mbush befas me mu^ikë. Edhe muret r r e t h tij dukej sikur u zbutën. Ai do ta kishte k r y e r vrasjen qysh atëherë dhe tani 216 do të ishte i qetë, i mbyllur në kullën e ngujimit, apo akoma më i qetë, nën tokë, sikur të mos ndodhte diçka. Nga një flamur i largët kishte ardhur papritur një teze e tyre, e martuar atje. E shqetësuar, tërë brenga, kishte kapërcyer shtatë a tetë maie dhe po aq krahina, për të ndaluar derdhjen e gjakut. Gjorgu është mashkulli i fundit i familjes pas të atit, tha ajo. Ja, do ta vrasin Gjorgun, pastaj do të vdesë një nga Kryeqyqët, pastaj do t'i vijë radha babës, dhe familja e Berishajve do të shuhet. Mos e bëni këtë, tha ajo, mos e thani lisin. Kërkoni pajtimin e gjakut. Në fillim as që deshën ta dëgjonin, pastaj heshthin, ndërsa ajo fliste dhe më në fund erdhi një kohë boshe, që s'ishin as në një mendje me të, po as kundër. Ishin thjesht të lodhur. Kurse tezja nuk lodhej. Dite për dite e natë për natë, duke bujtur herë në një kullë, herë në tjetrën, nëpër kushërinj e vëllazëri, ajo e arri ti më në fund të vetën: pas shtatëdhjetë vjet vdekjesh dhe zie, Berishajt vendosën të kërkonin pajtim gjaku me Kryeqyqët. Kërkesa për pajtim të gjakut, aq e rrallë në malesi, bëri bujë në katund, madje edhe në flamur. U morën t ë gjitha masat që gjithçka të kryhej sipas rregullave të p ë r p i k t a të kanunit. Ndërmjetësit e pajtimit, bashkë me ca shokë e dashamirës të Berishajve, që në këtë rast quheshin «të zotët e gjakut», i shkuan gjakësit, pra Kryeqyqëve, për të ngrënë bukën e gjakut të pajtuar. Sipas zakonit, ata hëngrën drekë së bashku me vrasësin dhe caktuan çmimin e gjakut që duhej të paguanin Kryeqyqët. Pas kësaj mbetej vetëm që i ati i Gjorgut, pra i zoti i gjakut, me sqepar e daltë të skaliste një k r y q te dera e vrasësit, të pinin një pikë gjak të shoshoqit dhe të quheshin të pajtuar për jetë. Mirëpo ai çast nuk e r d h i Tcurrë, sepse një xhaxha plak u bë shkak që të prishej gjithçka. Dhe kjo ndodhi kur pas drekës, ndërsa njerëzit, sipas zakonit, hynin në çdo dhomë të kullës dhe përplasnin këmbët për të treguar se hija e gjakut do të dëbohej nga çdo kënd i shtëpisë, xhaxhai plak i Gjorgut t h i r r i befas: jo. Ishte një plak i qetë, që s'ishte ndier k u r r ë në fisin 217 e t y r e dhe prej tij më pak se prej kujtdo pritej një gjë e tillë. Të gjithë ngrinë në vend, dhe sytë, dhe qafat, dhe këmbët që qenë ngritur për t'u përplasur me force në dysheme, u ulën shurdhtazi si në pambuk. Jo, tha prapë xhaxhai plak. Atëherë prifti që ndodhej atje, si ndërmjetësi kryesor i pajtimit, bëri një shenjë me dore. «Atëherë gjaku vazhdon», tha ai. Gjorgu, që gjatë kësaj kohe kishte mbetur si j a s h të vëmendjes, u gjend përsëri në qendër të saj. Bashkë me a n k t h i n e vjetër, prej të cilit përkohësisht kishte shpëtuar, ai provoi edhe një ndjesi kënaqësie. Me sa duket ishte pikërisht kënaqësia që rifitoi vëmendjen e humbur. Tani i dukej se nuk ishte në gjendje të k u p t o n t e se cila j e t ë ishte më e mire, ajo e qeta, e mbuluar me një tis harrese dhe jashtë makinës së gjakut, apo tjetra, e r r e z i - kuara, por me një sbkreptimë zie, që e karfoste tejpërtej si tegel i dridhshëm. I kishte provuar që të dyja dhe po t'i thoshin tani: zgjidh njërën prej tyre, Gjorg, ai me siguri do të mbetej në mëdyshje. Ndoshta duheshin vite për t 'u mësuar me paqen, ashtu sic ishin dashur ndoshta po aq vite për t'u mësuar me humbjen. Mekanizmi i gjakut ishte i tillë që, edhe kur të lëshonte së jashtmi, t ë mbante të lidhur shpirtërisht për një kohë të gjatë. Në d i t ë t pas dështimit të pajtimit, kur në qiellin e tij gjer a t ë h e r ë bosh u dyndën prapë r e t e e rrezikut, Gjorgu disa herë kishte pyetur veten: valle ishte më mire apo më keq që u bë kjo përpjekje pajtimi? Ai nuk ishte në gjendje të përgjigjej. Ishte më mire sepse i dha atij edhe një vit t j e t ë r j e t ë të lire, por, nga ana tjetër, ishte më keq sepse tani do t'i duhej të mësohej rishtazi me atë j e t ë që ishte çmësuar: idenë për të vrarë dikë. Së shpejti ai duhej t ë bëhej një doreras, sic quheshin në k a n u n ata që s h t i nin për vrasje. Dorërasët ishin një lloj pararoje e fisit, ata që vrisnin, por edhe që flijoheshin të parët gjatë hakmarrjes. Kur fisit k u n d ë r s h t a r i vinte r a d h a për të m a r rë gjakun, ai lakmonte të vriste pikërisht dorërasin e fisit tjetër. Vetëm në rast pamundësie, në vend të tij vritej një mashkull tjetër. Gjatë s h t a t ë d h j e t ë vjetëve të armiqësisë me Kryeqyqët, familja e Berishajve kishte pasur një- 218 zet e dy dorërasë, shumica e të cilëve ishin grirë më vonë nga plumbi. Ûorërasët ishin lulja e një fisi, palca dhe k u j - tesa e tij kryesore. Shumë gjëra harroheshin në j e t ë n e fisit, njerëz dhe ngjarje mbuloheshin me pluhur, vetëm dorërasët, flakëzat e vogla të pashuara mbi tumulet e fisit, s'harroheshin kurrë. Erdhi vera dhe kaloi, e s h k u r t ë r si asnjë herë tjetër. Berishajt shpejtonin të mbaronin punët e bujqësisë, në mënyrë që pas vrasjes së ardhshme të mund të mbylleshin në kullë. Gjorgu ishte qetësisht i p i k ë l l u a r . JKishte një gjendje s h p i r t ë r o r e si përpara dhëndërisë. Në fund të vjeshtës së dytë ai shtiu më në fund mbi Zefin e Kryeqyqëve, por nuk e vrau dot, vetëm e piagosi në nofull. Erdhën mjekët e kanunit, që merreshin me caktimin e gjobës që duhej të paguante njeriu në rast se plagoste dikë dhe, meqenëse plagos ja ishte në kokë, e çmuan atë me një gjobë prej tri qesesh groshë ose baraz me gjysmë gjaku. Kjo do të thoshte se Berishajt mund të zgjidhnin një nga të dyja: ose të paguanin gjobën, ose ta quanin plagosjen sa një gjysmë gjaku. Në rastin e fundit, pra, në qoftë se Berishajt nuk paguanin gjobën, por e futnin plagosjen në llogarinë e gjakut, ata nuk kishin të drejtë më t ë vrisnin një njeri nga Kryeqyqët, sepse gjysma e gjakut ishte larë. Ata kishin të drejtë vetëm të plagosnin një njeri. N a t y r i s h t që Berishajt nuk pranuan ta quanin plagosjen si gjysmë gjaku. Megjithëse gjoba ishte e rende, ata mblodhën një pjesë të kursimeve dhe e shlyen atë, kështu që llogaria e gjakut mbeti e paprekur. Gjatë gjithë kohës që vazhdoi historia e gjobës për plagosje, sytë e të atit të Gjorgut ishin vazhdimisht si t ë përqarë nga një përbuzje zemërimi dhe helmi. Ata sy dukej sikur i thoshin Gjorgut: nuk mjafton që e shtyve marrjen e gjakut kaq vonë, por tani po na shkatërron dhe ekonominë e shtëpisë. Gjorgu e ndiente dhe vetë se e gjithë kio kishte ndodhur për shkak të pavendosmërisë së tij të vjetër, që e bëri t'i dEàdhej dora në sekondën e fundit dhe të shënonte gabimisht. Në të vërtetë Gjorgu s'ishte në gjendje 219 as vetë të kuptonte më vonë, se iu drodh dora vërtet në çastin e shënimit, apo e uli vetë shënjesfrën nga balli i viktimës, në pjesën e poshtme të fytyrës. Pas kësaj ngjarjeje erdhi një periudhë mpirjeje. Jeta u duk sikur qëndroi në vend. I plagosuri prej Gjorgut për një kohë të gjatë lëngoi në shtëpi. Thoshin se plumbi i kishte thyer nofullën, se plaga i qe mahisur. Dimri ishte i gjatë dhe i mërzitshëm si asnjëherë tjetër. Mbi dëborën e u r t ë (pleqtë thoshin se rrallë mbahej mend një dëborë kaq e s h t r u a r , që s'krijonte asgjëkund asnjë ortek) fishkëllente ultazi një erë po aq e pandryshueshme sa ajo. Zefi i Kryeqyqëve, qëllimi i vetëm i jetës së Gjorgut, vazhdonte të lëngonte në shtrat, kështu që Gjorgut i dukej vetja si një i papunë, që vërtitet kot r r e t h e rrotull. Vërtet ishte një dimër që dukej sikur s'do të kishte mbarim. Dhe t a m am në kohën kur thanë se i plagosuri po shërohej, u sëmur Gjorgu. Do ta duronte me shpirt në dhëmbë çdo lëngatë, në mënyrë që të mos zinte s h t r a - t in pa kryer vrasjen, mirëpo ishte krejtësisht e pamundur. U zverdh si dylli, duroi sa duroi më këmbë, pastaj u s h t r i . Dy muaj rresht qëndroi në shtrat, tamam në kohën që Zefi i Kryeqyqëve, duke përfituar nga sëmundja e tij, kishte nisur të dilte l i r i s h t nëpër katund. Që nga këndi ku ishte i s h t r i r ë në k a t i n e dytë të kullës, Gjorgu vështronte a t ë copë pamje që i lejonte dritarja dhe pothuajse nuk mendonte asgjë. Ishte krejt i trullosur nga sëmundja e gjatë. Matanë dritares ishte bota e zbardhur nga dëbora, me të cilën, përveç një vrasjeje, tani nuk e lidhte më asgjë. Prej kohësh ishte bërë i huaj, madje i tepërt në atë bote dhe, në qoftë se atje përjashta e prisnin akoma, kjo ndodhte veç për shkak të asaj vrasjeje. Me orë të t ë r a ai vështronte tokën e mbuluar me dëborë, me ca sy mospërfillës, sikur të thoshte: do të vij, do t ë vij së shpejti, ta d e r d h atë grusht gjak. Dhe kaq shumë nuk i ndahej ky mendim, saqë kishte caste që i dukej se po e shihte vërtet njollën e vogël të kuqe, që ia hapte mes për mes gjithshkafjes së zbardhur. Në ditët e para të marsit e ndjeu veten pak më mire dhe javën e dytë të marsit u ngrit. Këmbët i k i s h t e akoma 220 të dobëta kur doli përjashta. Askush nuk e mendonte se ashtu i trullosur sic ish nga sëmundja, me fytyrën të bardhë si pëlhurë, ai po nisej për në pritë. Kjo ishte ndos h t a edhe arsyeja që Zefi i Kryeqyqëve, duke e ditur akoma të sëmurë armikun e tij, qe kapur në befasi. Shiu rrallohej herë pas here aq sa dukej se do të mente, por tamam në çastin e fundit niste të curiste përsëri. Duhej të ishte mbasdite, por Gjorgu i ndiente këmbët t ë mpira. Ishte po ajo dite gri, vetëm krahina ishte tjetër. Dhe këtë Gjorgu e kuptoi nga ndryshimi i veshjes së malësorëve, që takonte përballë. Katundthet i mënjanoheshin p ë r h e r ë e më tepër rrugës së madhe. Aty-këtu, në largësi mezi dallohej ndriçimi i zbehtë i bronzit të ndonjë këmbane. Pastaj me kilométra të tërë ishte prapë boshësi. Përballë tij kalimtarët ishin përherë e më të rrallë. Gjorgu pyeti përsëri për kullën e Oroshit dhe njëherë i t h a n ë se ajo ishte tashmë afër, kurse më tutje, kur ai p r i s t e që ajo të qe afruar vërtet, i thanë se kulla ishte ende tepër larg. Dhe të dy herët kalimtarët treguan me dore të njëjtin drejtim, ku nuk dukej veçse mjegullinë. Dy-tri herë Gjorgut iu duk se po binte mbrëmja, por nuk ishte ashtu. Vazhdonte të ishte po ajo mbasdite pa m b a r im ku katundet i mënjanoheshin rrugës, sikur të donin t'i fshiheshin për j e t ë asaj dhe gjithë botes. Ai pyeti prapë për kullën dhe i thanë se tashmë ajo ishte afër. Madje kalimtari i fundit ia bëri edhe me dore në d r e j t i min që duhej të ishte i saj. — A mbërrij para mbrëmjes? — pyeti Gjorgu. — Besa, po, — tha malësori. — Tamam në mbrëmje ke për të mbërritur. Gjorgu u vu p r a p ë të ecte. Ai ndihej krejtësisht i lor 221 dhur dhe herë ishte gati të besonte se ishte mbrëmja aio që vononte të binte, duke e larguar kështu kullën, h e rë i dukej se, përkundrazi, ishte largësia e kullës që e m b a n t e mbrëmjen pezull në erë, pa e lënë të rrëzohej mbi dhé. Njëherë iu duk se dalloi siluetën e sa.) midis mjegullës, por ngrehina e zymtë s'ishte veçse një kuvend m u r - geshash, si ai që kishte pare në paraditen e kësaj dite t ë gjatë. Pas një copë r r u g e pati prapë ndjesinë që po i afrohej kullës, madje iu duk se e dalloi më në fund qartë, në krye të një shkarrëzime. por, kur eci edhe ca, e kuptoi se ajo që pa nuk ishte kulla e Oroshit, s'ishte as ngrehinë e çfarëdoshme, por një copë mjegull, veç më e zezë se të tjerat. Shpresa se më në fund po i avitej kullës, iu davarit krejt, kur u gjend prapë i vetëm në rrugën e madhe. Zbrazëtinë nga të dy anët e saj e shtonin edhe më ca s h k u r r e të shkurtra, të mbira aty si me qëllim të keq. Ç'është kështu. mendoi Gjorgu. Tani s'dukeshin më as k a - tunde, qoftë edhe të mënjanuara. dhe më e keqja ishte se dukei sikur ato s'do të shfaqeshin më kurrkund. Ndërsa ecte, herë-herë n g r i n t e kokën për ta k ë r k u ar kullën në njërin nga horizontet dhe pranë iu duk se e pa. por nuk besonte më. Qysh nga fëmijëria kishte dëgjuar për kullën princërore, e cila prej shekujsh vigiilonte që t ë mos shkelej kanuni, por prapëseprapë nuk e dinte o a - mjen e saj, ashtu sic nuk dinte asgjë tjetër për të. Banorët e Rrafshit e t h ë r r i t n i n thiesht Orok, por. kur t r e - gonin për të, prej tregimeve të tyre ishte e namundur t ë kuotoje se ç'pamie k i s h t e ajo. Edhe tani aë Gjorgu po e shihte që larg, pa e besuar se oe aio. nuk ishte në giendie të kuptonte se si e kishte pamien. Rilueta e sai. në miegull. nuk dukej as e lartë, as e ulët dhe nganjëherë ngiante e s h t r i r ë e nganjëherë e mbledhur. Njëherë G i o r - gut iu duk se kjo ndodhte n s a a ë rruea ngjitej duke u lakuar vazhdimisht dhe për shkak të kësai pam ja ndërronte. Por edhe kur u afrua më pranë, asgië nuk u q a r - tësua. Ishte pothuajse i sigurt që ishte ajo. sic ishte i s i - gurt që nuk qe. Herë i dukej sikur kishte një çati mbi 222 disa ngrehina të ndryshme e herë sikur kishte disa çati mbi t ë njëjtën ngrehinë. Sa më shumë që afrohej, aq më tepër ndryshonte pamja. Tani i dukej se midis disa kullave kishte një si kullë kryesore. Gjithçka tjetër ishte si shtesë rrotull saj. Por eci dhe pak dhe kulla kryesore u zhduk e nuk dukeshin veçse shtesat përreth. Madje dhe ato nisën të shpërbëheshin dhe, kur u afrua edhe ca, vuri re se ato s'ishin aspak kulla, por ca si banesa, madje një pjesë nuk ishin as banesa, por më tepër u ngjanin hajateve gjysmë të braktisura. Përreth s'ndihej asnjë frymë e gjallë. Mos kam ardhur gabimisht? tha ai me vete. Po në atë çast përballë tij se nga mbiu një njeri. — Taksë e m o r t i t ? — pyeti ai, duke v ë s h t r u a r r r ë s h q i - tazi mëngën e djathtë të Gjorgut dhe, pa p r i t u r përgjigje, tregoi me dore në d r e j t im të njërit prej hajateve. Gjorgu u d r e j t u a andej. Këmbët i dukej se nuk do t a mbanin dot më. Përpara tij ishte një derë p r e j ' d r u r i, tepër e vjetër. Ai ktheu kokën pas si për të p y e t u r njei r i u n që i kishte folur, se a duhej të h y n t e nëpër atë derë, po njeriu se nga ishte zhdukur. Ai e vështroi një grime derën, para se të vendoste të trokiste në të. Druri i saj ishte i brejtur kudo dhe midis asaj brejtjeje dukeshin gjithfarë koka gozhdësh e coperà hekurash të ngulur aty kot së koti, shumica shtrembtazi dhe pa ndonjë kuptim. Ndryshku i tyre ishte bërë njësh me vjetërsinë e drurit, a s h t u si ca thonj të vjetër në një dore plaku. Gjorgu ngriti dorën për të trokitur, por në atë çast vuri re se mbi atë derë, ku ishin ngulur e ngjitur gjithfarë hekurishtesh, nuk kishte trokitëse. Madje nuk kishte asnjë gjurmë brave. Vetëm atëherë vuri re se dera s'ishte plotësisht e mbyllur. Atëherë Gjorgu bëri diçka që nuk e kishte bërë kurrë gjatë gjithë jetës së t i j : s h t y u një derë, pa t h i r r u r së pari «o i zoti i shtëpisë». Brenda ishte gjysmë terr. Në fillim atij iu duk se hajati ishte bosh, por pastaj, në njërën nga qoshet dalloi një zjarr. Ky ishte një zjarr i zymtë, ku ndihej menjëherë d r u r i i lagët, që më shumë bënte t ym se flakë. « P ë r p a r a se të shquante njerëzit, ai ndjeu e r ë n e shajakut të lagët të xhokeve, pastaj i pa dhe ata vetë, disa të ulur 4 223 mbi ndenjëse prej druri, disa të kruspullosur qosheve. U platit dhe ai në një qoshe, duke e vënë pushkën midis gjunjëve. Sytë po i mësoheshin dalngadalë me gjysmëterrin. Athëtira e tymit po i hidhëronte g r y k ë n . Ai m u n di të dallonte s h i r i t a t e zinj në mëngët e t y r e dhe e k u p toi se, ashtu si ai, të gjithë ata ishin pagues të taksës së mortit. Ishin gjithsej katër vetë. Pas pak vuri re s e ishin pese. Por nuk kaloi as një çerek ore d h e përsëri iu duk se ishin katër. I pesti, që në fillim s'e kishte shquar dot dhe pastaj i qe d u k u r si i pesti, nuk i s h t e veçse një t r u ng i mbështetur, kushedi pse, te qoshja më e e r r ë t. — Nga je? — e pyeti n j e r i u që ishte përbri tij. Gjorgu i t h a e m r i n e katundit. J a s h t ë kishte r ë n ë mbrëmja. Gjorgut i u duk se ajo ra papritur, porsa ai kapërceu pragun e hajatit, ashtu si ajo gërmadha që rrëzohet pas shpinës sate, porsa M largohesh prej hïjes së saj. — Ti s'paske qenë d h e aq larg, — i tha n j e r i u p ë r b r i . % — Mua m'u desh të bëja dy dite e gjysmë r r u g ë pa pushim. Gjorgu s'dinte ç'të thoshte. Hyri dikush, duke s h t y r ë derën që kuisi vajtueshëm. Ai mbante në d u a r një k r a h dru, që ia hodhi zjarrit. Drutë ishin të lagët dhe ai pak ndriçim që fërgëllonte p ë r r e th u shua. Por pas një grime njeriu, që dukej si ulok, ndezi një llambë vajguri, që e vari mbi njërën prej gozhdëve të shumta të ngulura në m u r . Drita e verdhë e llambës, e dobësuar nga bloza që kishte zënë qelqi i saj, u përpoq më kot të arrinte gjer në skutat më të largëta të hajatit. Askush nuk po fliste. Njeriu doli dhe hyri një tjetër. Ky i ngjante të p a r i t , veçse në d u a r s'kishte asgjë. I vështroi të gjithë sikur t'i numëronte (dy-tri herë k t h e u s y të nga trungu, si për t'u bindur^se ai n u k ishte njeri) dhe doli. Pas pak u d u k p r a p ë me një vorbe në duar. Pas i v i n te një tjetër që mbante ca kupa druri dhe dy bukë misri. Ky i dyti i vuri secilit nga një kupë dhe nga një copë »büke përpara, kurse tjetri u hodhi fasule me lëng nga vorba. — Ti pate fat, — i tha fqinji Gjorgut. — Erdhe t a m am 224 kur jepet buka. Ndryshe do të mbeteshe gjer nesër në drekë pa ngrënë. — Une kisha pak bukë e gjizë me vete, — t h a Gjorgu. — P s e ? — tha tjetri. — Kulla jep bukë dy herë ditën për paguesit e mortit. — Une nuk e dija, — tha Gjorgu, duke futur në gojë një kafshatë të madhe büke. Misërnikja ishte e forte, por ai qe shumë i u r i t u r. Gjorgu ndjeu një gjë metalike që i ra në prehër. Ishte paketa e duhanit të fqinjit të t i j. — Ndize një duhan, — i tha. y — Sa kohë ke që p r ê t këtu? — pyeti Gjorgu. — Qysh në mesditë. Gjorgu nuk tha asgjë, megjithatë tjetri u duk sikur e ndjeu habinë e t i j. — Pse çuditesh? Ka njerëz që presin qysh dje. — Ashtu?! — ia bëri Gjorgu. — Kurse une kujtoja se sonte do të dorëzoja paret dhe nesër do të nisesha për në katund. — O, jo, — tha t j e t r i . — Do të kesh fat në qoftë se paguan nesër në mbrëmje. Përndryshe mund t ë presësh edhe dy dite, madje e d h e tri. — Edhe tri? Si është e mundur? — Kulla nuk ngutet kurrë të marrë paret e gjakut. Dera e hajatit kërciti dhe hyri prapë njeriu që kishte sjellë vorbën me fasule. Ai mblodhi kupat boshe, trazoi në kalirn e sipër zjarrin dhe doli. Gjorgu e ndoqi me sy. — Shërbyes të princit j a n ë këta? — pyeti ai me zë të ulët fqinjin e tij. Tjetri ngriti supet. 1 5 - 2 225 — S'di ç'të them. Me sa di une, ata janë gjysmë kushërinj, gjysmë shërbëtorë. — A s h t u ?! — A i pe ndërtesat r r e t h e r r o t u l l ? Në to banojnë s h u më familje që kanë lidhje fisnore me kapedanin. Po, duke qenë kushërinj të tij, ata janë njëkohësisht roja dhe n ë - punës. Nuk ua pe veshjet si i kishin? As malësorë as qytetarë. — Ke të drejtë, — t h a Gjorgu, — a s h t u dukeshin. — Dridhe dhe një duhan, — tha t j e t r i. — Falemnderit, — tha Gjorgu, — une e pi rrallë. — K u r e ke bërë vrasjen? . — Pardje. Që jashtë dëgjohej shiu që curiste. — S'dashka të dalë ky dimër. — Po, — ia bëri Gjorgu. — Si shumë u zgjat. Larg, nga thellësia e grumbullit të ndërtesave, ndoshta nga vetë kulla kryesore, u dëgjua një rrapëllimë porte. Ishte një mbyllje, ndoshta hapje kanatesh të rende, kërkëllima e së cilës vazhdoi një copë herë të gjatë. Fill pas saj u dëgjua një si klithmë shpendi, që mund të ishte njëkohësisht britmë roje, përshëndetje, apo ndarje me m i kun. Gjorgu u platit edhe më në qoshen e vet. Gjithsesi nuk i besohej se ndodhej në Orok. Kuisja e derës e përshkonte kryq e tërthor dremitjen e tij. Për të treten herë Gjorgu hapi sytë dhe pa ulokun që po hynte me një krah dru në duar. Pasi hodhi d r u të në zjarr, ai ngriti fitilin e llambës me vajguri. Drutë p i - konin ujë dhe nga kjo kuptohej se j a s h t ë shiu nuk kishte pushuar. 226 Nën dritën e llambës Gjorgu vuri re se asnjeri nga njerëzit nuk po flinte. Ai kishte ftohtë në kurriz, por d i çka e pengonte t'i afrohej zjarrit. Veç kësaj, i dukej se ai zjarr nuk të ngrohte. Ndriçimet e tij të pasigurta, të hallakatura e si të arnuara vende-vende me pllanga të zeza, e bënin edhe më të rende heshtjen e prïtësve. Dy-tri herë Gjorgut i shkoi nëpër mend se të tërë ata ishin vrasës dhe të tërë kishin nga një histori. Por histor i të ishin të kyçura thellë brenda tyre. Jo më kot gojët dhe sidomos nofullat e tyre, nën ndriçimin e zjarrit, të k u j tonin ca forma bravash të vjetra. Gjatë gjithë udhëtimit për këtu Gjorgu ishte i tmerruar nga mendimi se dikush mund ta pyeste për historinë e tij. (Kulmin e druajtjes e provoi kur hyri në këtë hajat, megjithëse, me të hyrë, diçka e siguroi se ndodhej jashtë rrezikut. Këtë siguri e jepte ndoshta qëndrimi i ngrirë i a t y r e që ishin atje, apo ndoshta trungu, të cilin çdo i porsaardhur e m e r r te në fillim për njeri. e pastaj për trung, apo, përkundrazi, e m e r r t e për trung në fillim, pastaj qeshte me vete, duke e m a r r ë për njeri, gjersa e kuptonte se ishte vërtet t r u n g. Tani Gjorgu gati-gati e besonte se ai t r u n g ishte lënë aty tamam me atë qëllim. Drutë e lagët, të porsahedhur prej ulokut, kërcitnin në zjarr. Gjorgu mori frymë thellë. Nata jashtë me siguri ishte n x i r ë edhe më. Diku murlani fishkëllinte ultazi mbi tokë. Ai, për çudi. ndjeu nevojën të tregonte diçka. Por nuk e habiti kjo. se sa diçka tjetër. Gjorgut iu duk se format e. nofullave të njerëzve përreth po ndryshonin dalngadalë. Ashtu si demave që në netët e ftohta u vjen ushqimi në grykë për ta ripërtypur, ashtu edhe histor i të ishin ngjitur në grykët e tyre. Dhe ato nisën të pikonin. Sa dite ke në gjak? Katër. Po ti? Dalngadalë historitë nisën të dilnin prej atyre veshjeve prej shajaku si bubuzharë të zinj, vërtiteshin heshturazi përreth, përziheshin me njëra-tjetrën. Ç'do të bësh me besën tridhjetëditëshe? C'do të bëj? mendoi Gjorgu. Asgjë. H e r ë - h e r ë i dukej se do të r r i n t e i mbërthyer përjetë t e ai hajat i lagësht, pranë atij zjarri, që më shumë 227 t ë ngjethte, se të ngrohte, ngaqë nuk ndizej kurrë plotësisht, dhe pranë atyre bubuzharëve të zinj, që v ë r t i - teshin nëpër dysheme. Kur do ta t h ë r r i t n i n valle për f i a marrë taksën? Gjatë gjithë kohës që ai ishte aty, v e t ëm njërin prej t y r e kishin pranuar. Vërtet mund të priste atje dite te t ë r a ? Po sikur të kalonte java e të mos e t h ë r r i t n i n ? Po sikur të mos e pranonin fare? ' U hap dera dhe hyri një njeri. Dukej menjëherë që vinte nga larg. Zjarri i hodhi dy-tri flakërima përbuzjeje, sa për ta dalluar që ishte llangosur gjithë balte e ujë dhe e la ndërkaq në gjysmëterr, ashtu si gjithë të tjerët. I hutuar, ai eci drejt një qoshëze dhe zuri vend aty, përbri trungut. Gjorgu e ndiqte me bisht të syrit, sikur t ë donte të d i n t e se si ishte dukur ai vetë k u r kishte h y rë k ë t u para disa orësh. Njeriu uli kapuçin dhe mbështeti mjekrën mbi gjunjë. Dukej menjëherë që historinë e kis h t e thellë, akoma shumë larg fytit. Ndoshta ajo s'kishte hyrë akoma as në qenien e tij, por kishte m b e t u r jashtë, t e duart e kallkanosura, me të cilat porsa kishte bërë vrasjen. Ai i lëvizte ato me një mënyrë nervoze sipër gjunjëve. 228 KAP IT ULLI I TRETE Karroca vazhdonte të ngjitej me lehtësi nëpër rrugën malore. Ajo ishte me rrota prej gome, e tipit llandon, nga ato që përdoreshin zakonisht në kryeqytet për shëtitje, ose si taksi dhe që jo vetëm ndenjëset i kishin të v e s h u ra me kadife të zezë, por, në përgjithësi, në tërë formen e t y r e kishin diçka të kadifenjtë. Ndoshta pikërisht për këtë arsye ecja e saj nëpër rrugën e v ë s h t i r ë malore ngjante shumë më e bute se ç'pritej dhe do të dukej ndoshta edhe më e bute, po të mos ishin trokëllimat e potkonjve dhe ngulçimat e kuajve, të cilat veshja prej kadifeje s'kishte si t'i pakësonte. 229 Pa ia lëshuar dorën së shoqes, Besian Vorpsi afroi fytyrën te xhami i dritares, si për t'u bindur se qyteti i vogël prej të cilit ata ishin nisur p a r a gjysmë ore, i fundit qytet në këmbët e rrafshnaltës së madhe të Veriut, ishte zhdukur më në fund nga pamja. Tani p ë r p a r a dhe anash t y r e ishte një ultësirë e pjerrët, një truall disi i çuditshëm, as fushë, as mal, as pllajë. Malet s'kishin filluar akoma, por hi ja e t y r e ndihej qyshkur d h e dukej se i s h te pikërisht ajo hije që, duke mos e p r a n u a r në botën e m a - leve, e pengonte megjithatë këtë truall të quhej ultësirë. Kështu që, i midiste, ai truall ishte djerr dhe pothuajse i pabanuar. Herë pas here pikëzat e vogla të shiut të imët b u l ë - zonin mbi xhamat e karrocës. — Bjeshkët e Nëmura, — tha ai me zë të ulët, pak të dridhshëm, sic mund të thuhet emri i diçkaje, shfaqjen e së cilës e prêt prej një kohe tepër të gjatë. Ai e ndjeu se kv emër shkaktoi tek e shoqja një ngjethje solemne dhe iu bë qejfi. Ajo afroi kokën nga ana e tij për të pare, dhe ai ndjeu aromën e mire të aafës së saj. — Ku? Ai bëri me kokë përpara, pastaj tregoi me dore andej, por në drejtimin që tregonte dora e tij ajo nuk pa gjë t j e tër. vecse një pështjellim mjegullash. — S'duket asgjë e qartë, — shpjegoi ai. — Jemi akoma tener larg. Aio e la përsëri dorën e saj mbi të t i i ë n dhe u mbështet nas ndenjëses. Nga lëkundjet e karrocës. gazeta që e k i s h in blerë pak para nisjes, në q y t e t i n e vogël. dhe që s h k r u a n - te në faqen e pare për ta. rrëshoiti e ra poshtë. por psniëri prei t y r e n u k u përkul ta ngrinte. Aio buzëaeshi nërhumbshëm, duke risiellë ndër mend titullin e shkrimït, kusMuar udhëtimit të tvre. «Një sensacion i këndshëm: SVikrimtari Besian Vorosi me gruan e tii të re. Dianen, v e - ndosën ta bëinë muaiin e mialtit në Rrafshin e Veriut!» Më poshtë shkrimi ishte pakëz i turbullt. Nuk k u o - toViPi mire nëse autori i shkrimït, nie farë A.G. (të ishte valle i njohuri i tyre i përbashket Adrian Guma?), e 230 miratonte, apo kishte një farë qesëndisje të lehtë ndaj këtij udhëtimi. Asaj vetë ideja e udhëtimit i ishte dukur k r e j t e j a shtëzakonshme, kur e kishte dëgjuar së pari prej gojës së tij, dy javë përpara martesës. Po ti mos u habit aspak, i kishin thënë shoqet. Përderisa po martohesh me një njeri të jashtëzakonshëm, prej tij s'ke për t ë dëgjuar veçse gjëra të çuditshme. Në fund të fundit, s'mund të të themi gjë t j e t ë r veçse: e lumja ti. Në të vërtetë ajo ndihej e lumtur. Gjithë ato dite para dasmës, në r r e t h e t gjysmë mondane, gjysmë a r t i s t i ke t ë Tiranës, nuk flitej veçse për udhëtimin e tyre të ardhshëm. Shumica entuziazmoheshin : ti do të shkosh nga bota reale drejt e në botën e legjendave, midis eposit t ë mirëfilltë, që r r a l l ë e gjen akoma të gjallë mbi fytyrë t ë rruzuUit tokësor. Dhe vijonin fjalët për zanat e shtojzovallet, për rapsodët, homerikët e fundit të botes, dhe për kanunin e tmerrshëm, por madhështor si asgjë tjetër. Të tjerët ngrinin supet për këtë trill, duke u përpjekur ta shfaqnin sa më lehtë mosbesimin e tyre, i cili lidhej gjithsesi me çështje komoditeti, aq më tepër që ishte fjala për një u d h ë t im pasmartesor, pra me diçka delikate, kurse në Alpe ishte akoma ftohtë dhe kuUat epike ishin të gurta. Kurse më të rallë qenë ata që i dëgjonin të gjitha me një farë qesëndie të lehtë, sikur të thoshin: shkoni, shkoni në Veri, midis shtojzovalleve, ndos h t a do t'ju bëjë mire të dyve, sidomos Besian Vorpsit. Dhe ja tani ata po rendnin drejt Rrafshit të zymtë ) verior. Ai Rrafsh, për të cilin ajo kishte lexuar dhe dëgjuar aq shumë kur studionte në I n s t i t u t i n e vajza ve «Nëna Mbretneshë» e sidomos më pas, gjatë kohës së fejesës me Besian Vorpsin, edhe e tërhiqte, edhe e t r e m b - te. Në t ë vërtetë, nga a t o që kishte lexuar e dëgjuar për të, madje edhe nga vetë shkrimet e Besianit, ajo e kishte pasur të vështirë të kuptonte se si ishte jeta atje lart, prapa mjegullave të përjetshme. Asaj i dukej se çdo gjë që thuhej për Rrafshin, m e r r t e aty p ë r aty një k u p t im t ë dyfishtë, mjegullor. Besian Vorpsi kishte s h k r u a r për Ver i u n tregime gjysmë tragjike, gjysmë filozofike, të cilat 231 ishin pritur në s h t y p po ashtu, në mënyrë të dyfishtë: disa i kishin përshëndetur si perla, të tjerë i kishin k r i - t i k u a r për mungesë realizmi. Dy-tri herë Dianes i kishte shkuar nëpër mend se ndoshta jo aq për t'i treguar asaj k u r e s h t i t ë e Veriut, sesa për të verifikuar diçka brenda vetvetes, i shoqi e kishte n d ë r m a r r ë atë s h t e g t im të jashtëzakonshëm. Mirëpo e kishte hedhur poshtë këtë hamendje, duke menduar se, po të ishte ashtu, ai mund ta k i s h t e ndërmarrë atë udhëtim shumë kohë më pare dhe, veç kësaj, vetëm. Ja tani shikonte vjedhurazi profilin e tij dhe nga tendosja e mollëzave dhe mënyra se si ai vështronte j a s h t ë xhamit të karrocës, kuptohej menjëherë që mezi e fshihte një farë padurimi. Diana e kuptonte fare mire perse ai ishte si në një gjendje pritjeje të vazhdueshme. Me siguri atij i dukej se gjithë ajo bote gjysmë fantastike, gjysmë epike, për të cilën i kishte folur d i t e të tëra, po vononte të shfaqej. Jashtë, përbri k a r r o cës, vazhdonte të shpalosej djerrina e gjatë, e pabanuar, mbi guriçkat e panumërta ngjyrë-kafe të zbehtë të së cilës binte më mediokri i shirave të botes. Ai ka frikë se mos une filloj të zhgënjehem, mendoi ajo dhe dy- - t r i herë u mat t'i thoshte: po ti mos u mërzit, Besian, ne s'kemi veçse një orë që udhëtojmë dhe veç kësaj une s ' j am as aq e padurueshme, as aq naive, saqë të kujtoj se gjithë kureshtitë e Veriut do të na dalin p ë r p a r a befasisht. Mirëpo nuk ia tha këto fjalë, vetëm u mjaftua që me një lëvizje të natyrshme të mbështeste kokën mbi supin e t i j . I n t u i t a i tha se kjo ishte më qetësuese se të g j i t h a fjalët dhe një kohë të gjatë qëndroi ashtu, duke p a r e me bisht të syrit se si flokët e saj ngjyrë gështenje t ë çelët lëkundeshin mbi supin e tij sipas ecjes së k a r r o cës. ; 0 - — - Ishte duke qëndruar kështu në prag t ë dremitjes, kur ndjeu se trupi i tij lëvizi. — Diane, shiko, — tha me zë të ulët, duke i kapur dorën. Larg, në anë të rrugës, dukeshin ca silueta të zeza. — Malësorë? — pyeti ajo. 232 — Po. Sa më shumë që karroca afrohej, siluetat bëheshin më të gjata. Ata të dy i kishin fytyrat pothuajse të ngjit u r a me xhamin dhe ajo dy-tri herë fshiu avullin e k r i j u a r prej hukatjes së tyre në të. — Ç'kanë ashtu në duar, cadra? — pyeti ajo, por me zë fare të ulët, kur karroca ishte jo më shumë se pesëdhjetë hapa larg nga malësorët. — Ashtu duket, — ia bëri ai nëpër dhëmbë. — Hm, nga dolën këto cadra? Karroca kaloi më në fund përbri malësorëve. që e ndoqën me sy. Ai ktheu kokën pas, si për t'u bindur që ato rrangalla që mbanin malësorët në duar, ishin vërtet cadra të vjetra, me tela të shqyer dhe me pëlhurën t ë b ë r ë leckë. — S'kisha p a r e ndonjëherë malësor me çadër, — s h k r o - fëtiu ai nëpër dhëmbë. Diana gjithashtu ishte e befasuar, por nuk e shfaqi habinë e saj, për të mos e bërë nervoz të shoqin. Kur më tutje ata pane një grumbull tjetër malësorësh, dy prej të cilëve ishin të ngarkuar me nga një thes. ajo bëri sikur nuk i pa. Besian Vorpsi i ndoqi një copë h e r ë me sy. — Miser, — tha ai më në fund, por Diana nuk iu përgjigj. Ajo mbështeti përsëri kokën mbi supin e tij, dhe flokët nisën t'i shpërndaheshin e t'i rishpërndaheshin prapë butësisht sipas lëkundjeve të karrocës. Tani ishte ai që vigjilonte rrugën, dhe ajo u përpoq t a conte mendjen në gjëra më të gëzueshme. Në fund të fundit, s'ishte ndonjë hâta e madhe në qoftë se një malësor kreshnik ngarkon në k r a h ë një thes miser, ose mban në dore një çadër shkatarraqe për t'u mbrojtur nga shiu. A nuk kishte pare ajo me dhjetëra malësorë, që mbushnin rrugët e qyteteve, në prag të dimrit, me nga një sëpatë në krahë dh'e me britmën e pikëlluar «dru me pre», që më shumë se një zë njerëzor ngjante me një klithmë shpendi? Por Besiani i kishte thënë se ata nuk ishin përfaqësues të v ë r t e t ë të malësisë. Duke ikur për arsye të ndryshme nga zona epike, si drurët që shku- 233 len nga tabani i vet, ata vetëçheroizoheshin dhe i h u m b n in cilësitë e tyre të mirëfillta. Malësorët e v ë r t e t ë janë atje në Rrafsh, i kishte thënë ai një natë, duke b ë r ë me dore në një d r e j t im që më tepër tregonte l a r t ë s i n ë qiellore, sesa ndonjë pikë të horizontit, thua se Rrafshi verior ndodhej në qiell e jo në tokë. Tani, i mbështetur pas dritares, ai nuk ia h i q t e s y të djerrinës, i tmerruar ndoshta se mos e shoqja i bënte pyetjen: valle këta udhëtarë mjeranë, me ato cadra skeletike në duar, apo me shpina të k ë r r u s u r a nën thesin me miser, ishin kreshnikët e mirëfilltë të bjeshkëve? Por Diana, edhe sikur të zhgënjehej plotësisht nga gjithçka, k u r r ë nuk kishte ndër mend f i a bënte atë pyetje. Ashtu, e mbështetur sic qe pas tij, me sytë që h e r ë - - h e r ë i puliteshin nga lëkundja, si një mbrojtje nga p i k ë - llimi që të zgjonte kjo djerrinë shterpë, ajo sillte ndër mend coperà nga kujtimet e saj me Besian Vorpsin, në ditët e njohjes së t y r e dhe në javët e para të fejesës. Gështenjat përbri bulevardit t ë madh, d y e r t e kafeneve, vezullimin e unazave gjatë përqafimit, stolat në park me gjethet e rëna të vjeshtës përsipër dhe dhjetëra gjëra të tjera ajo i hidhte pa kursim mbi atë d j e r r i n ë të pafund, me s h p r e së se m u n d ta popullonte disi s h k r e t i m i n e saj. Por d j e r r i - na ishte e pandryshueshme. Lakuriqësia e sai e lagësht ishte gati të gllabëronte për një grime jo vetëm kreit r e - zervën e lumturisë së saj. por ndoshta grambuj l u m t u r i sh t ë brezave të tërë njerëzorë. Diana s'kishte p a r e k u r rë në ietë një yrt të tillë. Jo më kot këtu nisnin Bjeshkët e Nëmura. Nffa gjendja e gjysmëpërgjumjes e nxori një lëvizje e supi.t dhe pastaj zëri i tii i kujdesshëm: • — Diane, shiko një kishë. Ajo u afrua te xhami dhe s y t ë e saj e kapën menjëherë krvoin mbi këmbanaren e gurtë të kishës. Kisha ishte mbi m'ë lartësi shkëmbore dhe, ngaqë r r u g a kalonte tepër poshtë në krahasim me të, apo ndoshta për shkak të grise së oiellit, krvoi i zi dukej sikur lëvizte kërcënueshëm midis reve. Kisha i s h t e akoma larg, por, kur u afruan dhe pak, ata dalluan këmbanën, përndritja e zbehtë, verdha- 234 I me e bronzit të së cilës shpërndahej si një nënqeshje nën atë kërcënim të zi kryqor. — Sa bukur! — tha Diana. Ai bëri «po» me kokë, pa folur.- Në të v ë r t e t ë zymtia e kryqit dhe nënqeshja zbutëse e kambanës valviteshin mbi çdo gjë, dhe duhej të dukeshin shumë milje përreth, p ë r h e r ë së bashku e të pandara. — Ja dhe kullat malësore, — t h a ai. Ajo i shkëputi sytë me zor nga kisha për të kërkuar kullat. — Ku? Ku? — J a , atje, në faqen e bregores, — tregoi ai me dore, — Ja një më tutje, në bregun tjetër. — Ah, po. Ai u gjallërua papritur dhe sytë e tij kërkonin me e t j e në horizont. — Malësore, — tha ajo, duke treguar me dore nga xhami i përparmë, përtej shpinës së karrocierit. Malësorët vinin në d r e j t im të tyre, por ata ishin tepër larg dhe akoma s'dalloheshin qartë. — K ë t u p r a n ë duhet të j e t ë ndonjë katund i madh. Karroca po u afrohej malësorëve dhe Diana ndjeu gjithë tendosjen e tij te xhami i avulluar i dritares. — J a n ë me pushkë në krahë, — tha ajo. — Po, — u përgjigj ai, disi i lehtësuar, pa e hequr kokën nga xhami. Sytë e tij dukej se kërkonin diçka tjetër. Malësorët nuk ishin më shumë se njëzet hapa larg. — J a , — t h i r r i ai më në fund, duke e t ë r h e q u r Dianen me force nga supet. — Ja rubi i zi në mëngën e djathtë. E sheh? — Po, po, — ia bëri ajo. — Ja dhe një tjetër me shenjën e vdekjes. Ja dhe i t r e t i. Nga gëzimi, atij i qe çrregulluar frymëmarrja. — Sa e tmerrshme! — i shpëtoi asaj padashur. — Si? — Desha të thosha sa e bukur dhe sa e tmerrshme njëkohësisht. 235 — Ashtu është, një bukùri e tmerrshme, një tmerr i bukur, quaje si të duash. Ai u k t h y e befasisht drejt saj, me një d r i t ë të çuditshme në sy, sikur t'i thoshte: dhe ti nuk besoj e në të gjitha këto. Mirëpo në të vërtetë ajo s'i kishte shfaqur k u r r ë një d y s h im të tillë. Karroca i kishte lënë pas malësorët dhe Besiani ishte mbështetur në ndenjëse me një buzëqeshje lodruese në fytyrë. — Po i afrohemi zones së hijes, — t h a ai, sikur të fliste me vete, — atje ku rreguliat e vdekjes sundojnë mbi ato të jetës. — Po si dallohen ata që kanë për të m a r r ë gjak, nga a ta që kanë për të dhënë gjak? — pyeti ajo. — Rubi i zi është i njëllojtë për të gjithë, apo jo? ' — Po, ai është i njëllojtë. Vula e vdekjes është një, si për ata që e kërkojnë vdekjen, si për a t a që kërkohen prej saj. — E t m e r r s h m e ! — ia bëri ajo. — Asgjëkund në bote nuk ka një vend ku mund të takosh nëpër r r u g ë njerëz, që, ashtu si ata d r u r ë t e pyllit, t ë cilët shënohen për t 'u prerë, të mbajnë mbi vete shenjën e vdekjes. Ajo e vështroi me butësi. Sytë e tij ishin të ndezur që brenda, me atë lloj ndriçimi që vjen pas një pritjeje l o d h ë - se. Tani malësorët, me ato cadra të shkallmuara qesharake dhe me thasët banale të misrit sipër kurrizit, dukej sikur s'kishin ekzistuar kurrë. — J a , prapë malësore, — tha ai. Këtë herë rubin e zi mbi mëngën e njërit e pa e p a ra ajo. — Po, tani mund të them se hymë tamam në m b r e - tërinë e vdekjes, — tha Besiani, duke mos i hequr s y të nga xhami. Jashtë shiu vazhdonte të binte si më pare, i hollë dhe si i përzier me mjegull. Diane Vorpsi padashur lëshoi një psherëtimë të thellë. — Po, — tha ai, — hymë në m b r e t ë r i n ë e vdekjes, si Ulisi, veçse Ulisi zbriti poshtë për të m b ë r r i t u r atje k u r se ne po ngjitemi lart. 236 Ajo dëgjonte pa ia hequr sytë. Ai kishte mbështetur ballin te xhami, që ishte krejt i avulluar nga hukatja. Prapa qelqit bota dukej e shfytyruar. — Vërtiten rrugëve me atë rub të zi në mëngë, si s h p i r t r a nëpër mjegull, — tha ai. Ajo dëgjonte si e nemitur. Sa herë para nisjes kishin biseduar për të gjitha këto, por tani fjalët e tij m e r r n in një tingëllim të ri. Prapa tyre, si kuadrot e një filmi prapa subtitrave shpjegues, pejzazhi ngjante dhe më i zymtë. Ajo deshi të pyeste se a do të takonin valle edhe njerëz që ecnin me qefin në kokë, sic i kishte shpjeguar ai dikur, por diçka e pengoi për ta b ë r ë këtë pyetje. Ndoshta ishte një lloj frike naive, se, duke e bërë pyetjen, ata do të kujtoheshin të shfaqeshin vërtet, gjë që ajo nuk e donte. Tani karrocä« ishte larguar mjaft dhe katundi nuk dukej më. Vetëm kryqi i kishës lëkundej ngadalë në skaj in e horizontit, pakëz i shtrembëruar mënjanë, si ato kryqet mbi varre, t h u a se edhe qielli qe vithisur pak, sic vithisej dheu i varrezave. — Ja një murane, — tha ai, duke treguar me dore anën e rrugës. Ajo u zgjat për të pare më mire. Ishte një grumbull gurësh pak më të çelët se të zakonshmit, vendosur si pa kujdes njëri mbi tjetrin. Asaj iu duk se, po të mos ishte dite shiu, ata nuk do të ngjanin aq të pikëlluar. la th a atij këtë mendim, por ai buzëqeshi duke tundur kokën në mënyrë kundërshtuese. — Muranat janë përherë të pikëlluara, — tha ai. — Madje, sa më e bukur të jetë pamja përreth, aq më t ë trishtme duken ato. — Ndoshta, — u përgjigj ajo. — Une kam pare lloj-lloj varresh e varrezash, me gjithfarë shenjash e simbolesh përsipër, — vazhdoi ai, por varr më të vërtetë se murana e thjeshtë që ngrënë malësorët tanë, pikërisht te vertdi ku njeriu vritet, është e pamundur të gjendet. — Po, — tha ajo. — Është tepër e pikëllueshme pamja e saj. 237 — Edhe emrin e ka të tillë, të zhveshur, të gurtë, vet ëm dhembje dhe asgjë tjetër zbutëse, murane, apo jo? Ajo bëri -«po»- me kokë dhe prapë psherëtiu. Ai, i r i - gjallëruar nga fjalët e veta, vazhdoi të fliste. I foli për absurden e jetës dhe për realitetin e vdekjes në Veri, për njeriun verior, që vlerësohet apo zhvlerësohet k r y e - sisht nga raportet që krijon me vdekjen dhe për u r i m i n e t m e r r s h ëm që bëjnë malësorët kur lind një foshnjë: «me j e t ë të gjatë e ta vraftë pushka», gjë që tregonte se vdekja e natyrshme prej sëmundjeve apo pleqërisë ishte e turpshme për njeriun e bjeshkës dhe, më në fund, për synimet e malësorit në jetë, i cili nuk ka qëllim tjetër, veçse të grumbullqjë aq nder në jetë, saqë t'i mjaftojë si kapital për t'i ngritur një monument pas vdekjes. — I kam dëgjuar ca këngë për të vrarët, — t h a ajo. — J a n ë njëlloj si m u r a n a t e tyre. — Ashtu është. Të rëndojnë mu këtu si një grumbull gurësh. Zaten edhe këngët, dhe muranat j a n ë të n g r i t u ra sipas të njëjtit koncept. Diane Vorpsi mezi e mbajti një psherëtimë tjetër. Diçka i humnerohej herë pas here brenda vêtes. Ai, s i k ur ta ndiente atë zgavër që i krijohej asaj, shpejtoi t'i t h o s h te se, megjithatë, e gjithë kjo, duke qenë padyshim e t r i s h - tuar, ishte njëkohësisht e madhërishme. Ai u përpoq t'i shpjegonte asaj se, në fund të fundit, permasa e vdekjes i jepte diçka eterne jetës së njeriut tonë verior, sepse një permase e tillë, e pambarim, e paskaj, e ndihmonte atë të ngrihej mbi vogëlsitë dhe meskinitetet e jetës. — Të matësh ditët e j e t ë s me metrin e vdekjes, është, në radhë të pare, një dhunti, — tha ai, — apo jo? Ajo buzëqeshi duke n g r i t u r supet. — I tillë është kanuni, sidomos pjesa e tij mortore, — vazhdoi Besiani. — Ty të kujtohet? — Po, — tha ajo, — më kujtohet fare mire. — Një kushtetutë e v ë r t e t ë e vdekjes, — tha ai, duke u khyer befasisht nga ajo. — Për të flasin shumë d he gjithfarë gjërash, megjithatë, sado i egër dhe i pamëshirshëm të jetë ai, për një gjë j am i bindur: kjo është një nga kushtetutat më monumentale të lindura mbi fyty- 238 r ë të globit tokësor, dhe ne shqiptarët duhet të jemi krenarë që e pollëm atë-. Ai priti sic duket që ajo të thoshte diçka, pro ose kundër, por ajo nuk shqiptoi asnjë fjalë, vetëm s y t ë e saj qëndruan mbi sytë e tij, butësisht si edhe më pare. — Po, duhet të jemi t a m am ashtu, krenarë, — vazhdoi ai. — Rrafshi është i vetmi rajon në Evropë, që, duke qenë pjesë e një shteti modem, e përsëris, pjesë e një shteti modem evropian dhe jo një vendbanim tribush primitive, i ka flakur ligjet, s t r u k t u r a t juridike, policinë, gjyqet, me një fjalë, krejt organizmat shtetërore; i ka flakur, më kupton, i ka pasur dikur dhe i ka flakur për t'i zëvendësuar me ligje të tjera, morale, të cilat jarie kaq të piota, saqë i kanë detyruar administratat e huaja të pushtimit dhe më vonë administratën e vetë shteti t të p a v a r u r s h q i p - tar, t'i njohë ato dhe ta lënë kështu Rrafshin, domethënë gati gjysmën e mbretërisë jashtë kontrollit të shtetit. Vështrimi i Dianes n d i q t e h e r ë lëvizjet e buzëve, herë s y t ë e të shoqit. — Dhe kjo histori është e vjetër jashtëzakonisht, — vazhdoi ai. — Sepse ka nisur të ngjizet qysh atëherë kur Kostandini i balades u ngrit nga varri për të mbajtur besën. Të ka shkuar ndër mend, kur e keni bërë atë balade në shkollë, se besa, që përmendet atje, është një nga gurët e p a r e të theme! i t të kësai ngrehine sa të llahtarshme aq edhe të madhërishme? Sepse kanuni s'është vetëm kushtetutë, — vazhdoi ai i ndezur. — Ai është një mit kolosal në forme kushtetutë. Një pasuri botërore, përpara së cilës ligjet e Hamurabit. aDO ç'janë ato andei tutje, ngjajnë si lodra fëmijësh. Më kuDton? Ndaj për të nuk mund të pyetet është i mire ano i keq, sic pvesin për gjerat kalamajtë. Si çdo gjë e madhërishme, kanuni është përtei mirësisë apo ligësisë. Ai është p ë r t e j . .. Ajo ndjeu t'i skuqeshin faqet nga fyerja. Një muaj më pare ishte pikërisht ajo që ia kishte bërë një pyetje të tillë: është i mire apo i keq kanuni? Atëherë ai i kishte buzëqeshur, pa i thënë asgjë, kurse tani... — S'ka nevojë për ironi, — e ndërpreu ajo, duke u larguar sa mundi në skajin tjetër të ndenjëses. 239 - Çfarë? U deshën disa minuta sa të merreshin vesh se për se i s h t e fjala. Ai qeshi me zë të lartë, iu betua se s'kishte t h ë n ë asgjë me qëllim, madje se nuk e mbante mend fare pyetjen e saj të dikurshme dhe më në fund i kërkoi një mijë ndjesa. Kjo ngjarje e vogël u duk sikur çliroi diçka të gjallë brenda karrocës. Ata u përqafuan një copë herë, i përkëdhelën flokët njëri-tjetrit, pastaj ajo hapi çantën, nxori që andej pasqyrëzën dhe pa se mos i kishte ikur i kuqi i lehtë prej buzëve. Këto lëvizje të njohura të saj sollen pas vêtes coperà bisedash për shtëpinë, të njohur i t e t y r e dhe për Tiranën, prej së cilës befas asaj iu duk se kishte shumë kohë që ishin larguar. Edhe kur folën prapë për kanunin, biseda nuk ishte më e ftohtë dhe e tendosur si një teh shpate të vjetër, por më e n a t y r s h m e. Kjo vinte ndoshta ngaqë biseda u vërtit kryesisht r r e th pjesëve të kanunit që i përkitnin jetës së përditshme. Kur ai, në prag të fejesës, i kishte dhuruar botimin l u k - soz të kanunit, pikërisht këto pjesë ajo i kishte lexuar më pa kujdes dhe shumë formulime që ai i p ë r m e n d te tani, asaj mezi i kujtoheshin. Herë-herë ata ktheheshin prapë në rrugët e k r y e - q y t e t i t dhe te të njohurit e përbashket, por mjaftônte që në horizont të dukej një mulli, një kope dhensh apo një u d h ë t a r i vetmuar, që ai të kuj t o n t e nenet e kanunit për ta. — Kanuni është total, — tha mjëherë ai, — dhe s'ka asnjë sferë të jetës ekonomike apo morale që të mos e përfshijë. Pak para mesditës ata ndeshën një karvan krushqish, dhe ai i shpjegoi ecjen e t y r e në rresht sipas rregullave k r e j t t ë ngurta, shkelja e të cilave mund ta ktherete dasmën në zi. Ja krushkapari, thoshte ai, ja, në fund të karvanit, i ati apo vëllai i nuses me kalë për dore. Diana, me faqen të ngjeshur pas xhamit, krejt e mrekulluar, nuk i shkëpuste dot s y t ë nga kostumet popullore të grave. Sa të bukura, oh, sa të bukura, thoshte h e r ë pas here me vete, ndërsa ai, i mbështetur pas saj, 240 me një zë nanuritës i pëshpëriste te veshi paragrafet e kanunit për krushqit: Dita e martesës nuk shtyhet k u r r ë . Krushqit do të shkojnë, edhe sikur nusja të jetë duke vdekur, zhargas e rrëshqanash do ta çojnë në shtëpi të dhëndrit. I vdekuri në shtëpi, krushqit do të nisen. Nusja hyn në shtëpi, i vdekuri del shtëpie. Andej t ë vajtohet, këndej të këndohet. Kur krushqit mbetën pas, ata të dy folën për «fishekun me t ' i u m t ë dora», që, sipas zakonit, i jepej dhëndrit prej familjes së nuses, në mënyrë që ta përdorte kundër saj, po qe se ajo e t r a d h t o n t e , dhe që të dy, duke qeshur e duke bërë shaka se ç'mund të ndodhte në qoftë se ajo ose ai e shkelnin besnikërinë bashkëshortore, e ngacmuan e i shkulën veshin njëri-tjetrit në forme qortimi duke i thënë «t'iumtë dora!» — Ti je fëmijë, —i i tha Besiani pas vrullit të pare t ë haresë d h e asaj iu duk se ai kishte një farë keqardhjeje që ata bënin shaka me kanunin, dhe këtë ai nuk e bënte veçse për t'i krijuar një kënaqësi asaj. Me kanunin s'bëhet shaka, , iu kujtua fraza e dikujt, por sakaq e hoqi mendjen prej andej. lu desh dy-tri herë t ë vështronte përjashta që vrulli i gëzimit t'i binte. P e j - zazhi kishte ndërruar, qielli ishte bërë më i gjerë, po p i kërisht kjo gjerësi e kishte bërë edhe më shtypëse qendrën e tij. Asaj iu duk se pa një zog dhe gati sa s'klithi «një zog», sikur të shihte një shenjë zbutjeje, apo marrëveshjeje midis atij qielli. por ajo që pa, nuk ishte veçse një kryq tjetër, i anuar pak ashtu si kryqi i pare, midis vithisjes së mjegullës. Në thellësi duhet të jenë kuvendet e françeskanëve, mendoi ajo, dhe akoma më t u t j e ato të murgeshave. Karroca vazhdonte të ecte me një lëkundje të lehtë, t ë njëtrajtshme. Herë-herë në prag të dremitjes ajo dëgjonte zërin e tij, që dukej sikur i vinte nga larg dhe_ i veshur me një oshëtimë shpelle. Ai vazhdonte t'i kujtonte nene të ndryshme të kanunit, kryesisht ato që kishin të bënin me jetën e përditshme. Po i fliste për r r e g u l i a t ,e mikpritjes dhe në përgjithësi i rikujtonte asaj të gjitha nenet që kishin të bënin me mikun, i cili ishte për shqip- 1 6 - 2 241 t a r i n diçka absolute, e pakrahasueshme me asgjë tjetër. Të kujtohet përcaktimi i shtëpisë në kanun? thoshte ai. Shtëpia e s h q i p t a r i t është e zotit dhe e mikut. E zotit dhe e mikut, më kupton? Pra, përpara se të jetë e vetë pronarit, ajo është e mikut. Miku është kategoria më e lartë etike në jetën e shqiptarit, vazhdonte ai. Është diçka që n g r i h e t mbi lidhjet e gjakut. Gjaku i babës dhe i djalit mund të falet, i mikut kurrë. Ai kthehej e rikthehej te rreguliat e mifcpritjes, por a s h t u gjysmë e fjetur sic ishte, ajo e ndiente se nenet e vjetra, duke u rrotulluar me gërvimë, si dhëmbëzat e n d r y s h k u r a të një mekanizmi, nga pjesa e përditshme paqësore po i afroheshin pjesës mortore të kanunit. Sido që ta vërtitje bisedèn p ë r kanunin, ajo do të të s i l l t e që do t ë të s i l l te atje. Ja, tani, me a t ë zë plot jehona shpelle, ai po i tregonte një ngjarje tipike kanunore. Ajo vazhdonte t'i mbante sytë mbyllur, duke u p ë r p j e k u r të mos dilte nga gjendja gjysmë dremitëse, sepse e ndiente se v e t ëm kës h t u zëri i tij do të vazhdonte ta r u a n t e atë jehonë largësie. Ai zë po i tregonte për një udhëtar që po kalonte i vetëm në muzg, në një rrëzë bjeshke. Udhëtari kishte për të dhënë një gjak dhe prej kohësh ruhej nga gjakmarrësit. Dhe befas, aty në udhën e madhe, në atë orë të muzgut atë e kapi një ankth e një parandjenjë e keqe. P ë r r e t h ishte s h k r e t im i piote, s'dukej as shtëpi, as frymë e gjallë njeriu, ku mund të futej ose të dorëzohej si mik. Ishte vetëm një kope dhish, por edhe ajo pa bari. Dhe atëherë, për të trimëruar sado pak veten, apo ndoshta për të mos mbaruar jetën pa një shenjë, njeriu i t h i r r i tri herë b a r i u t të tufës. Asnjë zë nuk iu përgjigj. Atëherë ai i thirri cjapit të këmborës: O cjap i këmborës, i thuaj tët zoti se, po më gjeti gjë pa kaluar aafën e kodrës përtej, ta dijë se i jam p r e r ë mik. Dhe, sikur ta dinte, pak hapa më tutje, njeriun e qëlluan dhe e vranë. Diana hapi sytë. — E pastaj, — pyeti ajo, — ç'ndodhi pastaj? Besian Vorpsi buzëqeshi hidhur: — Një bari, fqinje me bariun e kopesë, i dëgjoi fjalët e fundit të viktimës dhe i tha fqinjit të vet. Dhe u ngrit 242 ky i fundit, që as e njihte, as e kishte pare dhe as e kishte dëgjuar k u r r ë emrin e të vrarit, u ngrit p r a ky bari, la tufën, familjen e çdo punë tjetër e, duke shkuar të m a r r ë hakun e njeriut të panjohur që iu pre mik në besë të t i j , u fut në q e r t h u l l i n e gjakmarrjes. — E tmerrshme, — tha Diana. — Po kjo është absurde. Kjo është fatale. — Është e vërtetë, — t h a ai. — Është dhe e tmerrshme, dhe absurde, dhe fatale, si të gjitha gjërat e mëdha. — Si gjithë gjërat e mëdha, — përsëriti ajo, duke u s t r u k u r përsëri në qoshen e vet. Kishte ftohtë. Sytë e saj vështronin përhumbshëm hapësirën e shqyer midis dy maleve, sikur të kërkonin midis grise së saj sfinksore shpjegimin e énigmes. — Sepse miku për shqiptarin është gjysmë perëndi, — t h a Besian Vorpsi, sikur ta ndiente pyetjen e saj të pashprehur. Diana mbylli sytë përgjysmë, në mënyrë që fjalët e tij të mos i vinin aq të zhveshura. Ai e uli zërin edhe më, ashtu si më pare, dhe zëri i rifitoi jehonën më shpejt se ç'priste ajo. — Sepse, sic kam dëgjuar njëherë, — vazhdoi ai, — ndërsa shumë popuj i kanë rezervuar malet për hyjnitë, malësorët tanë, duke qenë se i kanë ato të vetmet troje banimi, kanë qenë të detyruar që ose t'i dëbojnë hyjnitë që andej, ose t'i përshtatin sipas vêtes, në mënyrë që të mund të jetojnë të përzier me ta. Më kupton, Diane? Kështu shpjegohet kjo bote gjysmë reale, gjysmë fantastike në Rrafsh si në kohërat homerike. Dhe kështu shpjegohet krijimi i gjysmë-hyjnive të tilla, sic është «miku». Ai pushoi një grime, duke i vënë veshin, kushedi pse, zhurmës së r r o t a v e që fërkoheshin pas rrugës. — Miku është tamam gjysmë perëndi, — vazhdoi pas pak, — dhe fakti që çdo njeri i zakonshëm mund të n g r i - het befas në lartësinë e mikut, nuk e zbeh, përkundrazi, e thekson më shumë divinitetin e tij. Fakti që ky divinitet fitohet befasisht dhe rastësisht, brenda një mbrëmjeje, vetëm me një të trokitur në porte, e bën atë edhe më të vërtetë. Qysh në çastin që udhëtari më i zakon- 243 shëm, me opinga dhe trastë në krahë, troket në porte dhe të dorëzohet mik, ai brenda sekondës s h n d ë r r o h e t në njëri të jashtëzakonshëm, sovran i paprekshëm, ligjvënës, d r i t ë e botes. Pikërisht kjo befasi. e s h n d ë r r i m i t ë s h të tamam në shijen e jetës së hyjnive. A nuk shfaqeshin befasisht, në mënyrën më t ë papritur, hyjnitë e grekëve të vjetër? Ja, kështu shfaqet miku te porta e shqiptarit. Dhe, si gjithë hyjnitë, ai është plot enigmë dhe vjen d r e j t e nga mbretëria e faut, apo fatalitetit, qua je si ta duash. Trokitja e tij është e tillë, saqë breza të tërë njerëzorë mund të vazhdojnë të jetojnë ose të shuhen nga kjo bote për shkak të saj. Ja, ky është miku. — Ky është një tmerr, — tha ajo. Ai bëri sikur nuk e dëgjoi, vetëm qeshi, por me një qeshje të ftohtë, nga ato që i rrinë larg përmbajtjes së një bisede. — Prandaj prerja e mikut në besë është për s h q i p t a r in gjëma më e madhe, — vazhdoi ai, — një fund i v ë r t e të i botes. Ajo vështroi nga xhami dhe iu duk se ishte vështirë të gjej e në bote një vend më të p ë r s h t a t s h ëm sesa këto bjeshkë, për të përfytyruar fundin e botes. — Disa vite më pare ka ndodhur këndej rrotull një ngjarje, që për cilindo do të ishte e habitshme, por jo për malësorin, — tha Besian Vorpsi, duke i vënë Dianes dorën mbi sup. Dora e tij asaj iu duk e rende si asnjëherë tjetër. — Po, një ngjarje vërtet ngjethëse. Po perse nuk e tregon? pyeti ajo vetveten, kur iu duk se kaloi mjaft kohë dhe ai s'po niste të t r e g o n t e asgjë. Në të vërtetë ajo as vetë nuk ishte në gjendje të kuptonte, donte apo nuk donte të dügjonte një ngjarje t j e tër ngjethëse. — Kishte ndodhur një vrasje, — vazhdoi befas ai, — dhe jo në pritë, por në mes të tregut. Me bisht të syrit Diana ndiqte cepat e buzëve të tij tek lëviznin për të krijuar fjalët. Ai tregonte se si vrasja k i s h t e ndodhur në mes të dites, midis zhurmërisë së t r e gut, dhe vëllezërit e viktimës, që ishin ndodhur aty, qenë vënë në ndjekje të gjakësit, sepse ishin orët e para pas 244 vdekjes, kur s'ishte kërkuar akoma besa, dhe gjaku mund t ë -merrej. aty, për aty. Pra gjakësi arriti t'i shpëtonte a t y për aty ndjekjes, por ndërkaq gjithë fisi i të vrarit qe ngritur më këmbë dhe po e kërkonin kudo. Po binte mbrëmja dhe gjakësi, që kishte ardhur nga një katund t j e t ë r dhe nuk e njihte mire vendin, i trembur se do ta zbulonin, trokiti në portën e pare që i doli p ë r p a r a dhe kërkoi besë. Sipas zakonit, i zoti i shtëpisë e priti dhe i dha besë të panjohurit. — Dhe e merr me mend se cila ishte kjo shtëpi ku ai u dorëzua mik? — tha Besiani, me gojën fare pranë qafës së saj. Diana ktheu kokën vrulltazi. Sytë e saj ishin të mëdhenj e të palëvizshëm. — Ishte shtëpia e viktimës. — Ah, — ia bëri ajo, — sikur ta dija. E pastaj? Ç'ndodhi pastaj? Besiani mori frymë thellë. Ai tregoi se në fillim asnjëra pale nuk e mori me mend të vërtetën. Gjakësi e kuptoi se në shtëpinë ku kishte hyrë si mik, porsa kishte ndodhur një fatkeqësi, po kurrsesi s'e mori me mend se shkaktari î saj ishte ai vetë. Nga ana tjetër, i zoti i shtëpisë, pavarësisht nga dhembja e humbjes së djalit, e p r i t i sipas zakonit mikun, duke e kuptuar se ai posa kishte vrarë dikë dhe ndiqej, por pa e ditur se kishte v r a r ë pikërisht të birin e t i j. — Dhe kështu, ata q ë n d r u a n pranë vatrës duke ngrënë bukë të dy e duke pire kafe. I vdekuri, sipas.zakonit, ishte në dhomë tjetër. Diana hapi gojën për të thënë diçka, por e ndjeu se nuk do të përsëriste veçse fjalët «absurditet» dhe «fatalitet », prandaj nuk shqiptoi asgjë. — Por në mbrëmje vonë, të lodhur e të k ë p u t u r nga ndjekja, në kullë u kthyen të vëllezërit e viktimës, — vazhdoi Besiani, — dhe ata, porsa hynë dhe e pane mikun te vatra, e njohën që ai ishte gjakësi. Besiani ktheu fytyrën nga ajo për të pare efektin e fjalëve të tij. — Mos u tremb, — tha ai. — Nuk ndodhi asgjë. 245 — Si?! — Po, asgjë. Në fillim, në vrull të zemërimit, vëllezërit nxorën armët, por u desh vetëm një fjalë e plakut, që ata të urtësoheshin në çast. Besoj ti e merr me mend ç'ishte ajo fjalë, — vazhdoi ai. Ajo tundi kokën gjithë vuajtje. — «Ai është mik, mos e prekni», këto qenë fjalët e plakut. — E pastaj? — ia bëri ajo. — Ç'u bë pastaj? — Pastaj ata qëndruan me armikun — mik aq kohë sa e lyipte zakoni. E mbajtën me muhabet. E vunë për të fjetur dhe në mëngjes e përcollën shëndoshë e m i re gjer në kufi të fshatit. Diana kishte vënë dy gishtat midis vetullave, sikur t ë hiqte andej diçka. — J a , ky është miku. Besiani e tha këtë frazë midis dy heshtjeve, ashtu sic vendoset në një hapësirë boshe diçka që njeriu dëshiron t ë bjerë në sy. Ai priti që Diana të thoshte «ky është tmerr», a s h t u si herën e pare, ose të thoshte diçka tjetër, por ajo n u k foli asgjë. Vetëm gishtat vazhdonte t'i m b a n te midis ballit, atje ku bashkohen vetullat, sikur të mos e gjente dot atë që donte të shkulte që andej. Që j a s h t ë vinin mbyturazi ngulçima e kuaj v e të karrocës dhe vërshëllimat e herëpashershme të karrocierit. Të përzier me to, Diane Vorpsi dëgjonte zërin e të shoqit, që, kushedi pse, ishte bërë përsëri i ulët e i ngadaltë. — Dhe tani vjen pyetja: perse shqiptari e ka k r i j u ar këtë gjë? — thoshte ai. Ai fliste duke e mbajtur kokën e tij fare p r a n ë s u p it t ë saj, thuase kërkonte edhe një mendim të saj për të gjitha pyetjet apo hàmendjet që thoshte, megjithëse ritmika e të folurit të tij ishte e tillë që nuk linte boshllëqe për ndonjë ndërhyrje të saj. Ai vazhdonte të pyeste, (vetveten, Dianen, apo dikë tjetër, kjo nuk kuptohej mire), pra ai vazhdonte të shtronte pyetjen se cila ishte valle arsyeja që shqiptari e kishte krijuar institucionin e mikut, duke e ngritur atë mbi të gjitha lidhjet e tjera njerëzore, madje mbi ato të gjakut. 246 — Përgjigj ja duhet kërkuar ndoshta në vetë k a r a k - t e r i n demokratik të këtij institucioni, — arsyetonte ai. — Çdo njeri i zakonshëm, në çdo d i t e apo natë të zakonshme, mund të ngrihet gjer në lartësinë sublime të mikut. Pra, r r u g a drejt këtij hyjnizimi të përkohshëm është e hapur kurdo dhe për këdo. Apo jo, Diane? — Po, — tha ajo fare ultazi, pa e hequr dorën nga balli. Ai lëvizi në ndenjëse në një mënyrë të tillë, thuase bashkë me kërkimin e një qëndrimi më të rehatshëm të t r u p i t do të gjente njëkohësisht edhe fjalët e përshtatshme për të thënë atë që donte. — P r a përderisa skeptrin e m i k u t mund ta m a r r ë k u s h - do, — vazhdoi Besiani, — dhe, përderisa ky skeptër për shqiptarin është më i lartë se çdo skeptër sovrani, perse t ë mos mendojmë se në jetën plot rreziqe dhe varfëri t ë shqiptarit, të qenit mik, qoftë edhe për njëzet e k a t ër orë, qoftë edhe për katër orë, është një lloj çlodhjeje, një harrim, një armëpushim, një shtyrje afati, e pse jo, një ikje nga jeta e përditshme drejt një realiteti divin. Ai pushoi si në pritje dhe ajo, ngaqë e ndjeu se d u hej t'i thoshte diçka, e pati më l e h t ë t'i mbështeste përsëri kokën te supi, sesa t'i fliste. Aroma e njohur e flokëve të së shoqes ia plogështoi një çast rrjedhën e mendimeve. Si blerimi që më mire se çdo gjë t j e t ë r jepte idenë e pranverës, apo si dëbora që jepte dimrin, ashtu ajo floknajë ngjyrë gështenjë, e rënë mbi supin e t i j , j e p t e l u m t u r i n e . Mendimi se ai ishte një njeri i lumtur, vetëtoi në ndërgjegjen e tij të zbehtë midis kadifesë së karrocës, që i jepte atij mendimi gjithë lodhjen dhe fshehtësinë e gjërave luksoze. — Ti je e lodhur, Diane? — pyeti ai. — Pak, Besian. Ai i vuri k r a h u n mbi supe dhe e shtrëngoi lehtë pas vêtes, duke t h i t h u r aromën e lehtë. të këndshme, që trupi i saj prej gruaje të porsamartuar e dha me kursim si çdo gjë të s h t r e n j t ë. — J a , e d h e pak dhe do të arrijmë 247 Pa e hequr k r a h u n prej saj, ai përkuli kokën te x h a mi i karrocës, për të pare përjashta. — Një orë, e shumta një orë e gjysmë dhe do të mbërrijmë, — përsëriti ai. Pas xhamit dukej bjeshka e përthyer, me mbasditen e marsit, gjithë shi sipër saj. — Ç'krahinë është kjo? Ai vështroi përjashta, por nuk u përgjigj, vetëm ngrit i supet për të t h ë n ë : nuk e di. Asaj iu kujtuan prapë ditët para nisjes, (ato dite që tani i dukeshin të p r e ra jo nga ky mars, por nga një mars tjetër, i largët si yjtë). t ë mbushura plot fjalë, të qeshura, shakara, frikëra, zilira, për -«aventurën e tyre veriore», sic e kishte o u a j t ur Adrian Guma. të cilin ß kishin takuar në poste, kur po bëheshin gati t'i dërgonin telegramin mikut që do t'i p r i s t e në Veri. Nie telegram një banori të Rrafshit? kishte t h i r r u r ai. Po kio është njëlloj sikur të përpiqesh t 'u bësh një telegram zogjve apo bubullimave. Ata kishin qeshur atëherë të tre së bashku dhe përmes shakave Adrian Guma vazhdonte të thoshte: keni me të v ë r t e t ë një adresë? Më falni, po s'më besohet. — Ja edhe pak dhe do të mbërrijmë, — tha për h e rë t ë t r e t ë Besiani, duke u përkulur te xhami. Ajo habitej se si e kuptonte ai që po afroheshin, nga ajo rrugë ku nuk kishte as tabela dhe as gurë kilometrikë. Kurse ai mendonte se s'ishte e rastit që ishte hapur biseda për m i k p r i t i e n dhe mikun. tamam në kohën që a t a p o i afroheshin oërherë e më tepër. bashkë me muzgun, kullës ku do të flinin atë natë. — Edhe pak dhe ne do ta vëmë sonte kurorën e mikut, — i tha ai me pëshpërimë, duke prekur me buzë mollëzën e sai të djathtë. Ajo bëri nie lëvizje të kokës d r e i t t i j . Megjithëse frymëmarria iu shpeshua si në çastnt e afrimit të tyre intim, ajo nuk përfundoi veçse në një psherëtimë. — C'ke? - i tha ai. — Asgjë, — u përgjigj ajo qetësisht. — Kam vetëm pak frikë. • 248 — V ë r t e t ? — qeshi ai. — Po si është e m u n d u r? — Nuk e di. Ai tundi kokën me vete një copë herë, sikur e qeshura të ishte një flakë shkrepëseje përpara fytyrës së tij dhe ai përpiqej ta shuante. — Atëherë, ja ku ta them, Diane, megjithëse ndodhemi në zonën e vdekjes, të jesh e sigurt se k u r r ë ndonjë.. erë në jetën tende s'ke qenë kaq e mbrojtur sesa sonte, jo vetëm nga fatkeqësitë, por nga fyerja më e vogël. Sepse asnjë çift mbretëror nuk ka pasur ndonjëherë rojë më të devotshme, të gatshme për t'u flijuar, me të tashme e me të ardhme, sic do të kemi ne sonte. A nuk të j e p siguri kjo gjë? — S'e kisha fjalën atje, — tha Diana, duke lëvizur në ndenjëse. — Frika ime është e një lloji tjetër, as vetë s'di si ta them. Ti pak më pare përmende fjalët h y j - ni, fat dhe fatalitet. Të gjitha këto janë të bukura, por ato njëkohësisht të trembin. Une s'dua t'i shkaktoj fatkeqësi askujt. — O, — ia bëri ai gëzueshëm. — Si çdo sovran, k u r o ra edhe të tërheq, edhe të tremb. Por mua kjo më duket e kuptueshme, sepse, në fund të fundit, çdo kurorë ka me vete edhe shkëlqimin, edhe helmin. — Mjaft, Besian, — t h a ajo me zë të bute. — Mos u tall. — Une nuk tallem, — tha ai po me atë shkujdesje ngazëlluese. — Une vetë provoj të njëjtën ndjenjë si dhe ti. Miku, besa dhe gjaku janë si nyjet e tragjedisë antike dhe, të hysh në mekanizmin e tyre, do të thotë të pranosh mundësinë e tragjedisë. Megjithatë ne s'kemi pse të t r e m - bemi, Diane. Në mëngjes ne do ta heqim përsëri kurorën dhe do të çlodhemi prej barres së saj, gjer në mbrëmjen tjetër. Ai ndjeu gishtat e saj ta përkëdhelnin në qafë dhe e mbështeti kokën mbi flokët e saj. Si do të flemë atje, tha ajo me vete, bashkë apo veç e veç, kurse me zë pyeti: — A është akoma larg? Besian Vorpsi hapi pak derën e karrocës, për të pyetur karrocierin, qenien e të cilit ata pothuajse e kishin 249 h a r r u a r . Bashkë me përgjigjen në karrocë hyri një v r u n - dull ajri i ftohtë. — Po afrohemi, — tha Besiani. — Br, sa ftohtë, — ia bëri ajo. J a s h t ë mbasditja, që gjer a t ë h e r ë dukej sikur s'do të mbaronte kurrë, po jepte shenjat e para të ikjes. Gulçimat e kuaj v e dëgjoheshin tani më fort dhe Diana përfytyronte shkumën që u dilte nga goja, ndërsa t ë r h i q n in karrocën drejt kullës së panjohur ku do të bujtnin. Muzgu nuk kishte rënë akoma mire kur karroca ndaloi dhe ata zbritën. Pas troshitjes së gjatë, bota dukej e shurdhët d h e e ngrirë krejt. Karrocieri tregonte me dore njërën nga kullat që çoheshin matanë rrugës, por atyre, ngaqë i kishin këmbët të mpira, u v i n t e çudi se si do të mbërrinin gjer atje. Një copë herë u vërtitën r r e t h karrocës, hynë e dolën në të, duke u marrë herë me çantat e udhëtimit e herë me valixhet, gjersa u nisën më në fund drejt kullës, kortezh i çuditshëm, ata të dy përpara, të zënë p ë r k r a hu dhe pas tyre, me valixhet prej lëkure në duar, karrocieri. Kur iu afruan kullës, Besiani u shkëput nga e shoqja dhe me hapa që asaj i dukeshin krejt të pasigurt, iu avit ngrehinës së gurtë. Porta e ngushtë i s h t e e mbyllur, dritarezat pa j e t ë dhe asaj vetëtimthi i kaloi nëpër mend pyetja: e kanë m a r r ë valle telegramin tonë? Ndërkaq Besiani kishte ndaluar pranë kullës dhe po n g r i n t e kokën për të thirrur, sic duket, sipas zakonit: «a prêt miq, o i zoti i shtëpisë?!» Në një r r e t h a n ë tjetër Diana do të qeshte me të madhe, duke e pare të shoqin në rolin e mysafirit malësor, por tani diçka e pengonte. Ishte mbase hija e kullës, (guri e ka hijen të rende, thoshin pleqtë), që i peshonte mbi mushkëri. Besian Vorpsi për të dytën herë ngriti kokën dhe befas trupi i tij iu duk asaj i vogël e i pambrojtur, në r r ë - zë të atij muri të ftohtë mijëvjeçar, të cilit ai po bëhej gati t'i bëzante. 250 t Mesnata kishte kaluar prej kohësh, por Dianen s'po e zinte gjumi. Ajo rrotullohej pa pushim nën dy velenxat e leshta, prej të cilave herë i dukej se kishte vapë e herë ftohtë. I kishin s h t r u a r drejt e në dyshemenë prej dërrase, në katin e dytë të kullës, krahas nuseve dhe vajzave. Besiani flinte lart në katin e trete, në dhomën e miqve. Me siguri dhe atë nuk e zinte gjumi. Poshtë, nën dysheme, dëgjohej bërlykja e një kau. Kur e kishte ndier në fillim, ajo qe tmerruar, por njëra nga nuset, ajo që ishte s h t r i r ë përbri saj, i kishte thênë me zë të ulët: mos u tremb, është Kazili. Nga mësimi i zoologjisë i qe k u j t u a r se kështu e r i p ë r t y p n i n lopët ushqimin e ngrënë gjatë dites dhe ishte qetësuar. Por kjo nuk e kishte ndrhmuar që ta zinte gjumi. Ndër mend i dyndeshin në mënyrë të çrregullt dhe pa këmbëngulje gjithfarë copëza mendimesh apo bisedash, t ë dëgjuara dikur apo disa orë më pare. Njëherë iu duk se shkaku i pagjumësisë së saj ishte pikërisht dyndja e t y r e e çrregullt dhe u përpoq t'i sistemonte ato njëfarësoj. Por kjo ishte tepër e vështirë. Sa a r r i n t e të s h t r o n te njërën linjë të mendimit, t j e t r a egërsohej në çast, duke dalë jashtë s h t r a t i t të vet. Një copë herë u përpoq ta përqëndronte mendjen te plani i t y r e i udhëtimit, ashtu sic ia k i s h t e shpjeguar Besiani para nisjes. Nisi të llogariste ditët që do të qëndronin në malesi, kullat e ndryshme ku do të bujtnin, disa prej të cilave ishin për të plot të panjohura, si 'kulla e Oroshit, në të cilën do të bujtnin të nesërmen dhe ku do t'i priste kryezoti i mistershëm i Rrafshit verior. Diana donte të m e r r t e me mend se si mund të ishin t ë gjitha ato, por pikërisht aty mendimi iu s h t h u r përsëri. Ajo vuri dorën në tëmtha, si për të ngadalësuar rrahjen 251 e t y r e të shpeshtë, që asaj i dukej se kishte lidhje me acarimin e trurit, por pas disa çastesh iu duk se s h t r ë n - gimi i tyre e shtonte shthurrjen. I hoqi duart që andej dhe një copë herë e la mendimin të hargalisej nga të donte. Mirëpo kjo ishte e padurueshme. Duhet të mendoj diçka gjithsesi të rregullt, tha me vete. Dhe nisi të sillte ndër mend gjithçka që ishte biseduar pak orë më pare, në dhomën e miqve. Do t'i risjell të gjitha, mendoi, si kau që bërlyket poshtë në katua. Besianit do t'i pëlqente me siguri një krahasîm i tillë. Ai ishte treguar mjaft i dashur me të atje lart në dhomën e miqve. I kishte shpjeguar asaj gjithçka, duke i marrë më pare leje për këtë t ë zotit të shtëpisë. Sepse në dhomën e miqve, apo në dhomën e burrave, sic quhej ndryshe, nuk lejohej pëshpërima apo të folurit në vesh. Atje, sic i kishte shpjeguar Besiani, fliteshin v e t ëm «fjalë burrash», nuk lejoheshin thashethemet, nuk kishte fraza apo mendime të m b e t u ra pezull, çdo bisedë m i r a t o n e j me fjalët «mire e ke«-, apo «të lumtë goja». Ja, vër veshin në ato që thonë, i pëshpëriste Besiani. Dhe ajo i v i n t e veshin bisedës dhe ishte vërtet ashtu sic e shpjegonte ai. Përderisa shtëpia e shqiptarit është një kështjellë, mê kuptimin e mirëfilltë të fjalës, i shpjegonte ai, dhe përderisa ndërtimi i brendshëm i familjes, sipas kanunit, të kujton një s t r u k t u r e të vogël shtetërore, është e kuptueshme, që edhe biseda e s h q i p tarit të jetë e stilit etatist. Pastaj, gjatë darkës Besiani i s h t e kthyer prapë te biseda e preferuar për mikun dhe mikpritjen, duke i shpjeguar asaj, SQ. fenomeni «mik», si çdo fenomen i madh, krahas anës sublime kishte anën e tij absurde. Ne jemi sonte këtu të plotfuqishëm si h y j n i të, i kishte thënë ai, ne mund të bëjmë çdo marrëzi, madje mund të vrasim dikë dhe për gjithçka e merr fajin i zoti i shtëpisë, sepse ai na dha bukë, (buka m ' u gjet për dreq, thotë kanuni), por ka megjithatë një kufi edhe për ne. hyjnitë. Dhe e di cili është k^ifiri? Neve, që mund të bëjmë gjithçka, madje edhe vrasje, s'na lejohen dy gjëra: e para, të fshijmë me kafshatë pjatën, e dyta. të p r e k im vegshin e vatrës. Diana mezi e kishte m b a j t u r të qeshurën. Po kjo është komike, kishte thënë ajo nëpër dhëmbë, kjo 252 është përtej komikes. Ashtu është, i qe përgjigjur ai, megjithatë kjo është e vërtetë. Në qoftë se une do ta b ë - ja sonte një gjë të tillë, i zoti i shtëpisë do të ngrihej në çast, do t'i afrohej dritares dhe me një kujë të t m e r r shme do të lajmëronte fshatin se tryeza e tij u fye prej mikut. Dhe që në atë çast miku kthehet në armik për vdekje. Po pse, pyeste Diana, pse të jetë kështu. Besiani n g r i n t e supet. Nuk e di, thoshte, s'di ç'të them. Ndoshta është dialektika e gjërave ajo që dukurive të madhërishme u vë përbrenda një cen, jo për t'i zhvleftësuar ato, por për t'i bërë më të vërteta. Kështu fliste Besiani, ndërsa ajo me bisht të s y r i t vështronte përreth, duke u m a t u r dy- - t r i herë t'i thoshte: të madhërishme v ë r t e t janë këto gjëra, por a n u k mund të kishte pakëz më shumë pastërti? Në fund të fundit, kush ti i pare që një ferner të mund të krahasohej me një zane mali duhej një salle de bain, apo jo? Por Diana nuk ia kishte thënë këto fjalë, jo se nuk k i s h t e pasur guxim, por nga keqardhja, për të mos i p r i s h u r atij fantazinë. JNë të vërtetë këto ishin nga të r r a l l a t fjalë që ajo i kishte menduar, pa ia thënë. Në përgjithësi ajo i thoshte gjithçka që mendonte dhe ai e dinte k ë t ë gjë, ndaj nuk ia m e r r t e kurrë për keq, në qoftë se ajo i thoshte ndonjëherë ndonjë gjë plagosëse, sepse, në fund të fundit, kjo ishte një taksë për s i n q e r i t e t i n e saj. Diana u r r o t u l l u a ndoshta për të njëqindtën herë në k r a h u n tjetër. Pra, pështjellimi i mendimeve në kokën e saj nuk kishte nisur pas renies për gjumë, por qysh atje, në dhomën e miqve. Megjithëse ajo përpiqej t'i vinte veshin gjithçka je që thuhej. qysh atje mendja e saj nisi t ë fluturonte degë më degë. Tani, ndërsa bërlykej, (ajo buzëqeshi me vete për të dytën herë), ajo ndiente herë afrimin e trembshëm të gjumit, herë ikjen e tij nga një kërcitje dyshemeje apo nga një pickim. Një herë rënkoi «perse më solle këtu», duke u habitur dhe vetë për ngulçimën e saj, sepse ishte akoma zgjuar për të dëgjuar zërin e vet, megjithëse jo aq sa të kuptonte fjalët. Tani gjumi i shpalosej përpara në formen e djerrines së mëngjesit, midis së cilës kishte plot pjata që nuk duhej të fshiheshin kurrsesi me kafshatë, dhe ajo bente pikërisht atë që n uk 253 duhej ta bënte, zgjaste dorën drejt tyre, prandaj dhe gjithçka trandej rënkueshëm. Kjo është t o r t u r e , mendoi ajo dhe hapi sytë. Përballë saj, midis mûrit të e r r ë t dalloi një katror të ndriçuar dobët. Për një kohë të gjatë, si e magjepsur, ajo mbajti s y të mbi atë copëz hiroshe. Ku kishte qenë ky katror, perse nuk e k i s h t e vënë ré më pare? Jashtë, sic duket, po gdhin-, te. Diana nuk ishte në gjendje t'i hiqte sytë nga d r i t a r ja e ngushtë. Midis t e r r i t të mundimshëm të dhomës ai copë ag akoma i zbehtë ishte si një mesazh shpëtimi. Diana e n d i e n t e se si nën e f e k t i n e tij qetësues ajo po çlirohej me shpejtësi nga ankthet. Në atë katror të hirtë drite përfaqësoheshin shumë mëngjese, ndryshe ai nuk kishte si të ishte aq esëll, i qetë dhe mospërfillës ndaj tmêrreve të natës. Nën ndërhyrjen e tij Dianen e zuri gjumi shumë shpejt. Karroca ecte përsëri nëpër një rrugë malore. Dita ishte e h i r t ë me një horizont shurdh. që mbyllej në largësitë alpine. Përcjellësit sapo ishin kthyer mbrapsht, dhe ata të dy, me gjurmët e lodhjes në fytyrë nga nata e kaluar, t ë shkurorëzuar nga kurora e mikut, ishin gjendur përsëri v e t ëm mbi ndenjësen e kadifenjtë. — Si fjete? — e pyeti ai. — Të zuri gjumi? — Disi. Afër mëngjesit. — Edhe une pothuajse s'kam fjetur. — E mora me mend. Besiani i zuri dorën dhe ia mbajti në të tijën. Ishte nata e pare pas martesës që kishin fjetur të ndarë. Me bisht të syrit ai vështroi një grime profilin e saj. Diana iu d u k e zbehtë. Ai deshi ta përqafonte, po sepse u druajt. Një copë herë i mbajti sytë në dritarezën e karrocës, 254 pastaj, pa e kthyer kokën, vështroi prapë vjedhurazi profilin e së shoqes. Më tepër se e zbehtë, ajo fytyrë iu duk e ftohtë. Dora e saj r r i n t e e plogët në dorën e tij. Me vete ai pyeti «ç'ke?», por me fjalë nuk tha asgjë. Një alarm i dobët i binte diku thellë, shumë thellë, përbrenda qenies së t i j. Ndoshta ishte shumë t a q u a n t e ftohtësi. Ishte më tepër një mënjanim, apo faza e pare e njëfarë tëhuajzimi, në mund të përdorej një fjalë e tillë. Karroca lëkundej ritmikisht, dhe ai mendoi se ndoshta nuk ishte asnjëra nga të dyja. Sigurisht, tha me vete, asnjëra. Ishte diçka më e thjeshtë. Ishte thjesht doza e l a r - gësisë, apo e yllëzimit, në mund të quhej kështu, që ka çdo njeri dhe që, në fund t ë fundit, përbën një nga sekretet e tërheqjes së t i j . Pra, ishte kjo dozë e qiellzimit, që ishte r r i t u r paksa këtë mëngjes te Diana dhe që atij i bënte p ë r s h t y p j e ngaqë ishte mësuar t a ndiente atë përherë të afërt e të kuptueshme. Ndriçimi i hirtë i dites futej me kursim brenda karrocës dhe, sikur të mos mjaftônte kjo, vesh ja prej kadifeje, thithte pjesën e vet, duke e zymtuar edhe më. Besian Vorpsi mendonte se po provonte humbjen në fazën e saj të pare, atëherë kur nuk kuptohet mire në është e hidhur apo e ëmbël shija e saj. Sepse ai e quante veten aq fin, saqë të dinte të gjente humbjen aty ku të t j e r ë t shihnin akoma fitoren. Ai buzëqeshi me vete dhe nga kjo kuptoi se s'ishte aspak i trishtuar^. Në fund të fundit, me siguri ashtu pakëz i largët i qe dukur përherë ai asaj, dhe s'kishte asgjë t ë keqe në qoftë se edhe ajo merrte pak largësi. Madje kështu do t'i dukej edhe më e dëshirueshme. Besiani e kapi veten duke m a r r ë frymë thellë. Do të vinin dite të t j e r a në jetën e tij, herë njëri, herë tjetri do t ë enigmatizoheshin përkohësisht dhe me siguri ai do të r i f i t o n t e prapë gjendjen e pare. O zot, po ç'pozitë kam humbur që më duhet ta rifitoj? qeshi me vete. E qeshura, ngaqë nuk u shfaq mbi asnjë pjesë të lëkurës së tij, u rrokullis përbrenda me një zhurmë të mbytur. Dhe, si për t ' u bindur për budallallë- 255 kun e harnend jeve të t i j , për të k a t ë r t ë n herë vështroi v j e - dhurazi fytyrën e së shoqes, me shpresë që të gjente vërtetimin e së k u n d ë r t ë s në të. Mirëpo fytyra e bukur e Diane Vorpsit nuk jepte asgjë. Kishin mjaft orë që udhëtonin, kur karroca ndaloi ndanë rrugës. Pa pasur kohë t ë pyetnin perse ndaluan, ata pane karrocierin të zbriste dhe t'i afrohej d r i t a r e - zës, nga ana e Besianit. Ai hapi derën dhe tha se këtu ishte një vend ku mund të hanin drekë. Vetëm atëherë ata vunë re se kishin ndaluar përpara një ndërtese me kulm të pjerrët, që duhej të ishte han. — Gjer në kullën e Ofoshit ka edhe katër-pesë orë rrugë, — po i shpjegonte karrocieri Besianit, — dhe për t ë ngrënë drekë, s'besoj se gjejmë ndonjë vend tjetër për të qenë. Veç kësaj, edhe kuajt kanë nevojë të çlodhen pak. Pa thënë asgjë, Besiani zbriti i pari dhe i dha dorën së shoqes, për ta ndihmuar të zbriste dhe ajo. Me një kërcim të lehtë Diana u hodh në tokë. Pa e hequr dorën nga krahu i të shoqit, ajo vështroi në drejtim të hanit. Tre-katër njerëz kishin a r r i t u r të dilnin që b r e nda dhe po vështronin gjithë kureshtje të porsaardhurit. Një tjetër, që doli i fundit nga porta e bujtinës, u afrua me një ecje shtrembaluqe. — Urdhëroni, zotërinj, — tha ai. Kuptohej menjëherë që ishte bujtinari dhe k a r r o cieri e pyeti se a hahej drekë në hanin e tij dhe a k i s h te gjithashtu ushqim për kuajt. — Posi, posi. Hyni, ju lutem, — u përgjigj i zoti i hanit, duke treguar me dore nga porta, kurse me sy 256 një pjesë të mûrit, ku nuk kishte as porte, as ndonjë vend tjetër hyrjeje. — Urdhëroni, zotërinj. Mire se e r d h ë t! Diana po e shikonte me habi, por Besiani i p ë s h p ë r i t i: Është i vëngër. Ndërsa ecnin drejt portes, hanxhiu u dilte udhëtarëve herë në njërin krah, herë në tjetrin. Në lëvizjet e gjymtyrëve të tij të shtrembra, krahas gjallërisë për b u j - tësit, kishte dhe njëfarë shqetësimi. — K am një k t h i n ë të veçantë, — shpjegonte ai, — m e gjithëse tryeza e saj sot është e zënë, por une do të r r e - gulloj një tryezë tjetër për ju. Ali Binaku me ndihmësit e tij ka tri dite që ka bujtur këtu, — shtoi me krenari. — Si t h a t ë ? Ali Binaku, ai vetë. Nuk e n j i h n i? Besiani ngriti supet. — Ju vini nga Shkodra? Jo? Nga Tirana. Ah, sigurisht me këtë karrocë. Do të flini sonte k ë t u? — J o , ne udhëtojmë për në kullën e Oroshit. — Ah, po. E mora me mend. Kam dy vjet që nuk kam p a r e një karrocë të tillë. Jeni fis i princit? — J o . Mysafirë të t i j. Ndërsa kalonin përmes kthinës së madhe të hanit drejt dhomës së veçantë, Diana ndjeu vështrimet e b u j - tësve, një pjesë e të cilëve hanin drekë në një tryezë të gjatë e të piste me d r u lisi, kurse të t j e r ë t rrinin qosheve, t ë ulur mbi trastat e zeza prej shajaku. Dy a t r e prej tyre, që ishin ulur drejt e në tokë, lëvizën pak, për të lënë grupin e vogël të kalonte. — K ë t o tri ditët e fundit kemi pasur pak rrëmujë në han, për shkak të një ndarjeje kufijsh që bëhet k ë t u afër. — Një ndarje kufijsh? — pyeti Besiani. — Si urdhëron, — t h a bujtinari, duke s h t y r ë me njërën dore një derë gjysmë të shkalafitur. — Ndaj ka a r d h ur dhe Ali Binaku me- ndihmësit e vet. Ai i tha fjalët e fundit me zë të ulët, tamam në kohën që të porsaardhurit nga Tirana kapërcyen pragun e kthinës së veçantë. — J a ku janë, — pëshpëriti hanxhiu, d u k e b ë r ë me kokë nga qoshja boshe e kthinës. Por ata të dy, të mësuar tani me sytë e tij të vëngër, vështruan në drejtimin tjetër, 1 7 - 2 257 atje ku, të ulur në një tryezë prej dru lisi, por më të vogël e pak më të pastër se tryeza e kthinës kryesore, po hanin drekë tre njerëz. — Ja, tani po ju sjell tryezën tuaj, — tha h a n x h iu dhe u zhduk në çast. Dy prej tre drekuesve v ë s h t r u a n në d r e j t im të bujtësve, k u r s e i treti vazhdonte të hante, pa n g r i t u r sytë. Që jashtë nisi të dëgjohej një rrapëllimë e çrregullt, e ndërprerë nga goditje të shkurtra, që, sa vente, afrohej dhe, më në fund, te dera e kthinës ata pane të futeshin në fillim dy këmbë tryezë, pastaj një pjesë e trupit të h a n x h i u t dhe pas pak krejt tryeza dhe hanxhiu, të shtrembër e të pleksur bashkë, midis ofshamave dhe mallkimeve të këtij të fundit. Hanxhiu e lëshoi më në fund tryezën përtokë dhe doli përsëri për të sjellë ca ndenjëse druri. — Uluni, zotni, — t h a duke i vendosur ndenjëset pranë tryezës. — Uluni, zonjë. Ç'urdhëroni të hani? Besiani pyeti se çfarë kishte dhe Diana tha se d o n te vetëm dy vezë të skuqura dhe pak djathë. Hanxhiu për çdo gjë thoshte «si urdhëroni» dhe një copë herë e r d hi vërdallë plot telashe nëpër kthinën e ngushtë, për t 'u shërbyer mysafirëve të rinj, por pa h a r r u a r të vjetrit. Dukej menjëherë se gjithë qenia e tij ishte në një m u n d im t ë madh ndërsa vërtitej midis dy grupeve të bujtësve të shquar, pa e k u p t u a r dot se cilët ishin më të rëndësishmit. Nga mëdyshja dukej se po shtrembërohej edhe më, dhe h e r ë - h e r ë ngjante sikur një pjesë e gjymtyrëve të tij synonte drejt njërit grup, kurse pjesa tjetër drejt tjetrit. — Kushedi për kë po na marrin, — tha Diana. Besiani, pa e ngritur kokën, vështronte pjerrtazi tre b u r r a t që hanin drekë. Ndërsa po përkulej për të fshirë diçka me leckë mbi tryezën e tyre, kuptohej menjëherë që h a n x h i u po u j e p t e a t y r e të dhëna p ë r të p o r s a m b ë r r i - t u r i t nga Tirana. Njëri prej tyre, ai më i s h k u r t r i , b ë n t e s i kur nuk dëgjonte ose nuk dëgjonte. v ë r t e t . Tjetri vësht r o n t e hutueshëm me ca sy të çelët, që dukeshin se ishin tamam në vendin e tyre mbi fytyrën e tij të flashkët moskokëçarëse. I treti, veshur me një xhaketë me ka- 258 trorë, nuk ia hiqte sytë Dianes. Kuptohej menjëherë që k i s h t e pire. — Ku bëhet nda"rja e kufijve? — pyeti Besiani, kur bujtinari solli vezët e s k u q u r a të Dianes. y — Te Shtegu i Ujkut, zotni, — iu përgjigj bujtinari. — Gjysmë orë larg që këndej. Po, në qoftë se zotnia dëshiron të shkojë, me karrocë është më pak. — A shkojmë, Diane? — tha Besiani. — Duhet të j e të një gjë e pazakonshme. — Si të duash, — tha ajo. — A ka pasur sherr të vjetër për këta kufij, — iu k t h y e Besiani bujtinarit. — A ka pasur vrasje? Hanxhiu lëshoi një vërshëllimë. — Po si jo, zotni. Është një rrip toke që s'kërkon • veç mort. Pëllëmbë e murane qysh nga kohët që s'mbahen mend. — Duhet të shkojmë patjetër, — tha Besiani. — Si të duash, — p ë r s ë r i t i e shoqja. — T r i h e r ë ka a r d h u r gjer më sot Ali Binaku dhe p r a pë sherri dhe gjaku s'janë mehur, — vazhdoi bujtinari. Në atë kohë b u r r i i s h k u r t ë r nga tryeza t j e t ë r u ngrit. Nga m ë n y r a se si fill pas tij u ngritën dy të tjerët, Besiani kuptoi se ai duhej të i s h t e Ali Binaku. Ai b ë r i një përshëndetje me kokë, pa v ë s h t r u a r askënd dhe doli i pari. Dy të t j e r ë t i ranë pas. Ai me xhaketë me k a t r o r ë doli i fundit, duke përpirë edhe një herë Dianen me sytë e skuqur nga pija. — Ç'tip i pështirë, — ia bëri Diana. Besiani bëri një lëvizje me duar. — Ndoshta s'i duhet vënë faj. — tha. — kushedi sa kohë ka që vërtitet në maie pa gra, pa dëfrim. Me sa duket nga veshja, është nga qyteti. — Megjithatë mund t'i përmbaië pak ata sv gjithë lyre, — tha Diana duke s h t y r ë pjatën, në të cilën njëra nga vezët ishte e paprekur. Besiani thirri b u j t i n a r i n për të paguar. — Në qoftë se zotnia me zonjën dëshiroinë të shkoinë te Shtegu i Ujkut, tani sapo u nisën për a t i e Ali Binaku me ndihmësit e vet. Mund të ndiqni rrugën me karrocë 259 pas kuaj ve të tyre. Përndryshe, në qoftë se doni ndonjë shoqërues... — Po shkojmë pas kuajve të tyre, — t h a Besiani. Karrocieri ishte duke pire kafe në kthinën e madhe kur ata dolën. Ai u ngrit m e n j ë h e r ë dhe eci pas tyre. Besiani pa orën. — Kemi së paku dy orë kohë të tepërt për të pare një ndarje kufijsh, apo jo? Karrocieri tundi kokën me mëdyshje. — S'di si të them, zotni. Rruga gjer në Orosh është e gjatë. Megjithatë, në qoftë se ju dëshironi... — Mjafton që në kullën e Oroshit të mbërrijmë në mbrëmje, — vazhdoi Besiani. — Tani është pothuajse m e s - ditë dhe ne kemi përpara mjaft kohë. Është një rast i r r a l l ë që s'duhet humbur, — iu k t h y e ai Dianes. Ajo kishte ngritur jakën prej gëzofi të palltos dhe p r i s t e më këmbë ç'do të vendosnin ata. Pas dhjetë minutash karroca e tyre i arriti kuajt e grupit të vogël të Ali Binakut. Ata bënë mënjanë për të lënë karrocën të kalonte dhe u desh një copë herë që karrocieri t'u shpjegonte se karroca do të ecte pas tyre, meqenëse nuk e d i n t e r r u g ë n për te Shtegu i Ujkut. Gjatë gjithë kësaj kohe Diana r r i n t e e zhytur në thellësi të ndenjëses, në mënyrë që sytë e bezdisshëm të njeriut me xjiaketë me katrorë, kali i të cilit dilte herë nga e djathta, herë nga e majta e karrocës, të mos e gjenin dot. Shtegu i Ujkut ishte më larg se ç'tha hanxhiu. Që nga larg ata pane një pllajë të hapët, sipër së cilës njerëzit që lëviznin dukeshin si njollëza të zeza. Ndërsa i afroheshin vendit, Besian Vorpsi po përpiqej të kujtonte ç ' t h o s h t e kanuni për kufijtë. Diana e dëgjonte e qetë. Eshtrat e varrit d h e guri i kufirit nuk lozin kurrë, thosht e ai. Po e ngatërroi k u s h kuf i r in d h e për k ë t ë a r s y e ndodh vrasje, atëherë fajtori grihet katundisht. — Mos po verni të shohim ndonjë pushkatim? — t ha Diana ankueshëm. — Edhe kjo na d u h e j. Besiani buzëqeshi. — Mos ki frikë. Kjo duhet të j e t ë ndonjë zgjidhje paqësore, meqenëse kanë ftuar atë, si e quajnë, Ah Binakun. 260 — Dukej njeri shumë serioz, — tha Diana. — Kurse njëri nga ndihmësit, ai me atë xhaketë si klloun, është aq i pështirë. — Ç'ia vë re, — t h a Besiani. Ai i mbante sytë përpara, sikur nuk i durohej sa të mbërrinin në pllajë. — Vendosja e gurëve të kufirit është një procès madhështor, — t h a ai, pa i shkëputur s y t ë nga largësia. — Nuk e di nëse sot do të kemi fatin të shohim pikërisht një gjë t ë tillë. Ah, shiko një murane. — Ku? — Ja, atje, pas kaçubës. Djathtas... — Po, po, — ia bëri Diana. — Ja një tjetër. — Po, po. E shoh. Ja dhe më tutje një tjetër. — J a n ë m u r a n a t për të cilat na foli hanxhiu, — t ha Besiani. — Ato shërbejnë si kufij natyrorë midis arave ose pronave. — Ja një tjetër, — tha Diana. — K ë s h t u t h u h e t në kanun, — vazhdoi Besiani. — K u r ndodh vrasja mu në kohë të grindjes për kufirin, aty ku ngulen muranat, aty mbetet dhe kufiri. Diana e m b a n t e kokën vazhdimisht te xhami i dritares. — Muranën që bëhet kufi, s'e luan askush në jetë të jetëve, — vazhdoi Besiani, — se, sic thuhet në kanun, u mor me gjak e me kokë të lënë. — Sa shumë shkaqe për të vdekur, — tha Diana. Ajo - i shqiptoi ato fjalë fare pranë xhamit, kështu që ai u vesh sakaq me avull s i k u r t ë donte të b ë n t e një s h k ë p u t j e midis saj dhe peizazhit. P ë r p a r a t y r e tre kalorësit kishin ndalur dhe po zbritnin nga kuajt.- Karroca qëndroi disa hapa larg. Me t ë zbrit u r prej saj, ata e ndien përnjëherësh vëmendjen e përgjithshme. P ë r r e t h kishte burra, gra dhe shumë fëmijë. — Ka fëmijë, e shikon? — i tha Besiani Dianes. — Ngulja e kufijve është e vetmja ngjarje e rëndësishme në j e t ë n e malësorit ku thirren fëmijët, dhe kjo bëhet me qëllim që kufiri të mbahet mend. 261 Ata vazhduan t ë flisnin një copë herë me n j ë r i - t j e t r i n, sepse kështu u dukej se e përballonin më n a t y r s h ëm kureshtinë e malësorëve. Me bisht të syrit Diana v ë s h t r o n te grate e reja, xhubletat e zeza të të cilave lëkundeshin valë-valë pas çdo lëvizjeje. Të gjitha i kishin flokët të l y er me bojë të zezë, të prerë sipas një modeli të njëjtë: b a - . luke mbi balle dhe flokë të drejtë në të dyja anët, që t ë kujtonin perden e një skene teatri. Ato vështronin që l a rg çiftin e të porsaardhurve, duke u p ë r p j e k u r ta fshihnin kërshërinë. — Ke ftohtë? — e pyeti Besiani të shoqen. — Pak. Në të v ë r t e t ë pllaja ishte e ftohtë, d h e kaltërimi i A l p e - ve r r e t h e r r o t u l l dukej s i k u r e ftohtë e d h e më grinë e saj. — Sa mire që s'po b i e shi, — t h a Besiani. — S h i ? ! — u habit ajo. Për një çast iu duk se shiu i s h t e njëlloj varfanjaku, i p a p r a n u e s h ëm midis këtij luksi dimri alpin. Midis pllajës Ali Binaku me ndihmësit e vet diçka po bisedonin me një grumbull burrash. — Shkojmë atje, — t h a Besiani. — Diçka do të m a r r im vesh. Ata ecën ngadalë midis njerëzve të s h p ë r n d a r ë atykëtu, duke dëgjuar coperà pëshpërimash, të cilat, ca ngaqë fliteshin nëpër dhëmbë e ca nga dialekti malor, pothuajse nuk kuptoheshin. Ata kuptuan vetëm fjalët «princeshë» dhe «motra e mbretit», dhe Diana për h e r ë të p a r e gjatë atij mëngjesi deshi të q e s h t e me të madhe. — E dëgjove? — i t h a ajo Besianit. — Po më m a r r in për princeshë. I gëzuar që ajo po gjallërohej, ai i shtrëngoi krahun. — Të iku pak lodhja? — Po, — ia bëri ajo. — Këtu është b u k u r. Pa e ndier dhe vetë, a t a i ishin afruar grupit të Ali Binakut. Njohja e t y r e u bë vetvetiu, midis grumbullit të malësorëve, që dukej sikur i s h t y n t e d r e j t n j ë r i - t j e t r i t të dy grupet e të ardhurve. Besiani tha kush ishte dhe nga v i n t e dhe të njëjtën gjë bëri Ali Binaku, për habinë e malësorëve, që e dinin atë të njohur në t ë r ë r r u z u l l i n t o - 262 kësor. Ndërsa ata bisedonin, r r e t h t y r é njerëzit u s h t u an edhe më, duke mos i h e q u r sytë prej tyre, sidomos prej Dianes. — Bujtinari na t h a se në këtë pllajë kanë ndodhur shpesh grindje për kufij, — tha Besiani. — P o , — u përgjigj Ali Binaku. Ai fliste me zë të ulët, me një mënyrë monotone, pa asnjë shenjë pasioni, gjë që ia kishte mësuar n d o s h t a vetë puna e tij si shkoqitës kanuni. — Besoj se i p a t ë m u r a n a t në të d y j a anët e r r u g ë s. Besiani me Dianen bënë të dy «po» me kokë. — Gjithë ato vdekje d h e prapë çështja n u k është zgjid h u r ? — t h a Diana. Ali Binaku e vështroi qetësisht. Pas vështrimeve kur e s h t a r e t ë turmës që i r r e t h o n t e dhe sidomos pas v ë s h t r i - mit të ndezur të x h a k e t ë k a t r o r s h i t , që u p r e z a n t u a si gjeometër, sytë e Ali Binakut iu dukën Dianes si sy s t a t u j a sh klasike. — Nuk bëhet më sherr për atë pjesë të kufirit të vendosur me gjak, — t h a ai. — Ajo pjesë është n g u l i t ur një herë e përgjithmonë mbi fytyrë të dheut. Është p i k ë risht kjo pjesa tjetër që shkakton grindje, — dhe ai t r e goi me dore në një d r e j t im të pllajës. — Pjesa e papërgjakur? — tha Diana. — Pikërisht, zonjë. Ka shumë e shumë vite që nuk po s h u h e t sherri midis dy katundeve për këtë kullotë. — Po valle a është e domosdoshme prania e vdekjes, që kufiri të jetë i qëndrueshëm? — e n d ë r p r e u Diana, e h a b i t u r dhe vetë për n d ë r h y r j e n e sidomos për tonin e s a j, ku n u k ishte vështirë të dallo je përzierjen e një lloj p r o t e s t e me ironinë. Ali Binaku buzëqeshi ftohtë. — Po ne prandaj jemi këtu, zonjë, që të mos lejojmë vdekjen. Besiani, në mënyrë pyetëse, sikur të thoshte «ç'pate kështu?», i nguli sytë së shoqes. Në s y t ë e saj atij iu d uk s e pa një s h k a r k im të s h k u r t ë r , të panjohur. Me njëfarë ngutjeje, si për të shlyer kujtimin e incidentit të vogël, ai e pyeti Ali Binakun për diçka, po pa u p ë r q é n d r u ar dot për të dëgjuar përgjigjen. SIS P ë r r e t h të gjithë ndiqnin me sy grupin e vogël të bashkëbiseduesve. Vetëm ca pleq r r i n i n mënjanë, të ulur mbi ca gurë të mëdhenj, krejt mospërfillës për gjithçka. Ali Binaku vazhdonte të fliste ngadalshëm dhe v e t ëm pas një m i n u t e Besiani e kuptoi që e kishte p y e t u r p i k ë risht p ë r diçka që ndoshta n u k do të ishte m i r e ta pyeste, për vrasjet që shkaktoheshin në grindje e sipër për kufijtë. — Po qe se i v r a r i n u k r r ë z o h e t prej pushkë, por i j ep zemër vêtes e s h t y h e t , ku duke u çuar e ku d u k e u r r ë z u a r, rrëshqanthi, drejt kufirit të huaj, sado thellë të hyjë, aty ku rrëzohet e i lodhur prej plagëve vdes, a t y i vihet m u - rana, e ajo murane, edhe pse në tokë të huaj, mbetet p ë r - gjithmonë. S'ishte v e t ëm pamja, por e d h e sintaksa e të folurit të Ali Binakut kishte diçka të ftohtë e jashtë së folmes së përditshme. — E po u vranë dy vetë flakë për flakë? — pyeti Besiani. Ah Binaku n g r i t i sytë. Dianes iu duk se i r a l l ë k i s h te takuar një njeri kaq të shkurtër, autoriteti i të cilit të mos prekej aspak prej shkurtësisë. — Po të vriten dy vetë flakë për flakë e larg njërit j e t r i t , kufiri mbetet tek ra secili e hapësira midis quhet tokë e a s k u jt — Tokë e askujt, — përsëriti Diana. — Tamam si m i dis shteteve. — Është ajo që biseduam mbrëmë, — i tha Besiani. — Jo v e t ëm në stilin e të folurit, por në gjithë mendësinë dhe veprimet e banorit të Rrafshit ka diçka e t a t i s t e. — E kur' s'ka qenë pushka? — pyeti Besiani. — Kanuni është më i vjetër se armët e zjarrit, apo jo? — Shumë më i vjetër, sigurisht. v — Atëherë përdorej rrasa e gurit, apo jo? — Po, — tha Ali Binaku. — Kur s'ka qenë pushka, përdorej gurapeshi. Në rastin e grindjes midis dy familjeve, dy katundeve, apo dy flamurëve, caktoheshin nga t ë dy palet m b a r t ë s i t e gurapeshit. Kush s h t y h e j më larg me rrasën e g u r i t në krahë, ai fitonte. *• Po sot ç'do të bëhet? — p y e t i Besiani. 264 — Sot do të bëhet një r i v ë r t e t im kufijsh. Ali Binaku rrotulloi v ë s h t r i m i n midis turmës së shpërndarë, gjersa sytë e tij u ndalën në grupin e vogël të pleqve. — J a n ë t h i r r u r pleq të moçëm nga flamuri për të dëshmuar vijën e vjetër të kufijve të kullotës. Besiani me Dianen k t h y e n sytë nga ajo a n ë ku pleqtë vazhdonin të r r i n i n të u l u r mbi gurët e mëdhenj, si ata aktorët që presin të futen në roi. Dukeshin aq të moçëm, saqë h e r ë - h e r ë me siguri harronin perse ishin aty. — Do të fillojë s h p e j t ? — pyeti Besiani. Ali Binaku nxori një orë me zinxhir nga xhepi i vogël i jelekut. — Po, — ia bëri ai. — Besoj se do të fillojë shumë shpejt. — Do të qëndrojmë? — pyeti Besiani me zë të ulët Dianen. . — Si të duash, — t h a aio. Sytë e malësorëve, sidomos të grave e fëmijëve, ndiqnin çdo lëvizje të t y r e , por tani ata u mësuan disi me këtë gjë. Diana kishte kujdes v e t ëm që t 'u shmangej svve gjysmë t ë dehur t ë gjeometrit. Që t ë dy, ai bashkë me n d i h - mësin tjetër, që u prezantua në han si mjek, i shkonin prapa hap pas hapi Ali Binakut, megjithëse ky i fundit nuk u drejtohej asnjëherë për asgjë, thuase nuk kishte asnjë punë me ta. Nga n i e zhvendosje disi e sihqetësuar e njerëzve ndihej menjëherë që po afronte ora e ceremonisë. Pasi u ndanë prej tyre, Ali Binaku me ndihmësit e vet shkonin e vinin nga njëri gruo i njerëzve te tjetri. Vetëm tani, pas zhvendosjes së njerëzve, Besiani me Dianen vunë re gurët e kufirit të vjetër, që e përshkonin tejpërtej pllajën. Befas u duk se mbi pllaië plîakosi një atmosfere prîtieje. Diana i vuri k r a h u n Besianit dhe u mbështet e giitha pas t i j. — Po sikur të ndodhë gjë? — tha ajo. — Cfarë? — G j i t h ë malësorët janë me pushkë, nuk i shikon? 265 Ai e shikoi ngultazi dhe vetëtimthi i shkoi ndër mend t'i t h o s h t e : kurse ti, vetëm se pe nja dy malësore me cadra shkatarraqe, kujtove s e mund t ë talleshe me Rrafshin. Tani e ndien rrezikun, eh? Mirëpo në çast iu kujtua se ajo nuk kishte t h ë n ë asgjë për cadrât dhe gjithçka ai e kishte bluar në kokë të vet. — Të ndodhë ndonjë vrasje? — ia b ë r i ai. — Nuk e b e soj. Në t ë vërtetë gjithë malësorët ishin të armatosur d he mbi pllajë rëndonte n j ë a l a rm i ngrirë. A t y - k ë t u mbi m e n g e t e t y r e dukej rubi i zi. Diana u mbështet akoma më shtrëngueshëm pas të shoqit. — Së shpejti do të fillojë, — tha ai, d u k e mos i h e q ur s y t ë nga pleqtë e moçëm, të cilët ishin n g r i t u r tani më këmbë. Diana e ndiente veten çuditërisht të zbrazët. Rastësisht në një nga rrotullimet e shikimit sytë e saj kapën karrocën. E ndalur në anë të pllajës, e zezë, me format e s p ë r d r e d h u r a rokoko të dyerve dhe kupesë, me kadifenë e saj prej llozhe koncerti, ajo r r i n t e aty mënjanë krejt e huaj në sfondin gri alpin. Ajo deshi f i a t u n d t e k r a h un Besianit, për fi t h ë n ë «shiko karrocën»-, por në atë çast ai pëshpëriti: — Po fillon. Nga grupi i pleqve qe s h k ë p u t u r njëri prej t y r e dhe po bëhej gati për diçka. — Të afrohemi e d h e pak, — tha Besiani dhe e tërhoqi për dore. — Sic duket, këtë plak kanë zgjedhur të dy palet e grindësve p ë r të shënuar kufirin. Plaku i veçuar nga të tjerët bëri disa hapa, pastai qëndroi përpara një guri dhe një plisi dheu të freskët. Në pllajë u bë njëfarë heshtie, apo u duk kështu, sepse në t ë vërtetë zhurmëria njerëzore ishte s h u m ë më e p a k t ë se oshëtima e vazhdueshme e bjeshkës, kështu që heshtjen nuk kishte fuqi ta vendoste elementi njerëzor. Megjithatë ajo u ndje. Plaku u përkul. kapi me të dy d u a r t gurin dhe e vuri * mbi SUD. Dikush tjetër i vuri mbi të njëjtin sup edhe plisin e dheut. F y t y r a e plakut, e thatë, me ca pllanga 266 të h i r t a neper të, ishte e palëvizur. Atëherë midis heshtjes një zë i tingullt, me një kumbim bronzi që s'u kuptua nga ç'anë erdhi, t h i r r i: — P r i j , pra, e, në mos punofsh me të drejtë, kjo peshë t 'u rëndoftë në atë jetë. Sytë e pläkut mbetën ca caste të palëvizshëm. Nuk të besohej që gjymtyrët e tij do të bënin qoftë edhe një lëvizje tjetër, pa u s h k a t ë r r u a r krejt ajo s t r u k t u r e vjetrane. Mirëpo plaku lëvizi. — Afrohemi dhe pak, — pëshpëriti Besiani. Ata të dy ishin tani pothuajse në mes të grumbullit t ë njerëzve, që ecnin pas plakut. — Kush flet kështu? — pëshpëriti Diana. — Plaku, — u përgjigj Besiani po me pëshpërimë. — Me gur e balte në sup të k r a h u t betohet, sic thuhe t në kanun. Zëri i plakut, i thellë, si i marrë hua nga shpellinat, mezi dëgjohej. — Për këtë gur e dhé, me të cilët ngarkova veten, .për çka kam dëgjuar prej të parëve, këtu e k ë t u j a n ë k u - fijtë e hershëm të kullotës e k ë t u pò i ngul e d h e une. Po rrejta, i mbajtsha në atë j e t ë gur e b a l t e në shpirt. Plaku, dhe pas tij grumbulli i njerëzve, i ranë dalngadalë mes për mes pllajës. U dëgjuan për herë të fundit fjalët e p l a k u t : «Po rrejta, ky gur e kjo balte m ' u r ë n - dofshin në këtë e në atë jetë», dhe i lëshoi ato përtokë. Disa prej malësorëve që ecnin pas t i j , nisën të gërmonin menjëherë nëpër të gjitha pikat që shënoi plaku. — Ja, po zhgulin gurët e vjetër dhe po ngulin gurët e rinj të kufirit, — i shpjegoi Besiani së shoqes. A t y - k ë t u dëgjoheshin goditjet e çekiçëve. Dikush t h ë - r r i s t e : Afroni fëmijët. Afroni fëmijët të shikojnë. Diana vështronte përhumbshëm vendosjen e gurëve. P a p r i t u r midis xhokeve të zeza të malësorëve ajo pa disa k a t r o r ë të përbuzshëm që po afroheshin dhe e kapi për mënge të shoqin, si për t'i kërkuar ndihmë. Ai e vështroi në mënyrë pyetëse, por ajo nuk a r r i t i t'i shpjegonte asgjë, sepse gjeometri ishte ndërkaq përballë tyre. Buzëqeshja i bënte të dukeshin edhe më të dehur sytë e t i j. 267 — Ç'komedi, — t h a ai, duke treguar me kokë në d r e j t im të malësorëve. — Ç'tragjikomedi! Ju jeni shkrimtar, apo jo? Shkruajeni këtë idiotësi, ju lutem. Besiani e vështroi rreptas, pa i dhënë përgjigje. — Më falni që n d ë r h y r a kështu pa takt. A? Më falni ju lutem, sidomos ju, zonjë. Ai bëri një përkulje pakëz teatrale p ë r p a r a dhe Diana ndjeu erën e pijes. — Ç'dëshironi? — tha ajo ftohtë, pa e fshehur përbuzjen. Tjetri hapi dy-tri h e r ë gojën për të folur, por q ë n d r i mi i saj, sic duket, e hutoi dhe nuk tha dot asgjë. E ktheu kokën nga malësorët dhe qëndroi një grime ashtu, me fytyrë të palëvizshme, mbi t ë cilën kishte akoma një pjesë të buzëqeshjes së tij dhe pikërisht pjesën më të keqe të saj. — Është vërtet për të vënë kujën, — mërmëriti pas pak. — Asnjëherë gjeometrisë nuk i është bërë një fyerje më e madhe në fytyrë të dheut. — Çfarë? — E si të mos fias kështu? Ja, une jam gjeometër. Kam studiuar për këtë punë, më kuptoni? Për mat j en e tokave. E megjithatë v ë r t i t em vite me r a d h ë nëpër Rrafsh, pa e ushtruar dot profesionin tim. Sepse malësorët nuk duan ta njohin profesionin e gjeometrit. Ju i patë vetë se si i zgjidhnin ata punët e kufijve. Me gurë e mallkime e shtriga e ku di une. Kurse veglat e mia r r i n ë prej v i - tesh të mbyllura në t r a s t ë n e udhëtimit. Atje në b u j t i n ë i k am lënë, hedhur në një qoshe. Ndonjë dite kanë për të m'i vjedhur fare, në mos m'i kanë vjedhur. Por une s ' k am për ta lënë që puna të vejë gjer atje. Kam për t'i dalë punës përpara e k am për t'i shitur e për t'i pire, p ë r p a ra se ndokush të m'i vjedhë. Oh, dite e zezë! Ika, zotni, po ma bën me shenjë Ali Binaku, ustai I m . Më falni, zoti shkrimtar, në bëra ndonjë gabim, më falni, zonjëz e bukur. Lamtumirë. — Tip i çuditshëm, — tha Besiani, kur tjetri u largua. — Ç'do të bëjmë tani? — tha Diana. 268 Midis turmës s ë r r a l l u a r a t a k ë r k u a n me s y karrocierin, i cili u afrua menjëherë porsa ndeshi vështrimin e tyre. — Do të nisemi? Besiani bëri «po» me kokë. Ata iu afruan karrocës në kohën që plaku i moçëm prekte me dore gurët e porsavendosur të kufirit të ri, duke shqiptuar një formule mallkimi për ata që do të guxonin t'i lëviznin. Ndërsa hipnin në karrocë, Diana e ndjeu se vëmendja e malësorëve, që ishte t ë r h e q u r përkohësisht nga shënimi i kufijve, u përqendrua përsëri tek ata. Ajo u fut e para në karrocë në kohën që Besiani përshëndeste edhe një herë me dore së largu Ali Binakun dhe ndihmësit e tij. Diana e ndiente veten pak të lodhur dhe rrugën gjer në han e bëri pothuajse pa folur. — P i m ë një kafe p ë r p a r a se të nisemi? — pyeti Besiani. — Si të duash, — t h a Diana. Ndërsa u sillte kafen, hanxhiu u tregonte r a s t e pleqësimesh të famshme të Ali Binakut, të cilat rrëfeheshin gojë pas goje në malesi. Kuptohej menjëherë që ai ishte tepër k r e n a r për bujtësin e t i j. — K u r vjen në këtë krahinë, gjithmonë në bujtinën time bie, — tha. — Po zakonisht ku b a n o n ? — pyeti Besiani, sa për të thënë diçka. — Asgjëkund, — t h a hanxhiu. — I tillë është Ali Binaku, është kudo e s'është asgjëkund. Sepse ai është gjithmonë në shtegtim, sepse gjithmonë e gjithkund ka s h e r r e pezmatim, dhe njerëzit k a n ë nevojë për gjyqtar. Ai e vazhdoi bisedën për Ali Binakun e për pezmin shekullor të njerëzve edhe pasi solli kafen, e më vonë, kur erdhi të merrte filxhanët e paret dhe pastaj, kur i përcolli ata gjer jashtë. I s h i n duke hipur në karrocë, kur Besiani ndjeu që Diana i shtrëngoi krahun: — Besian, shiko, — fha ajo me zë të ulët. Disa hapa larg t y r e një malësor i ri, tepër i zbehtë, vështronte me ca sy të shtangur në drejtim të tyre. Në mëngën e tij dallohej q a r t ë rubi i zi. 269 — Një gjakës, — tha Besiani, duke iu drejtuar h a n - xhiut. — Ti e n j e h? Sytë e vëngër të bujtinarit v ë s h t r u a u disa hapa anash malësorit. Kuptohej menjëherë që udhëtari po bëhej gati të h y n t e në han d h e kishte ndalur sa për të pare mysafirët e rrallë me karrocë. — Jo, — t h a bujtinari. — P a r a tri ditësh ka kaluar këndej për në Orosh, për taksën e gjakut. Ej, djalosh, — i thirri ai të panjohurit, — si e ke e m r i n? Malësori, që, sic duket, i erdhi e p a p r i t u r t h i r r j a e bujtinarit, ktheu sytë nga ai. Diana në atë çast kishte h y r ë në karrocë, por Besiani qëndroi akoma një grime t e shkallina, si për të pare do të përgjigj e j apo jo i p a njohuri. Te d r i t a r j a e karrocës, e k a l t ë r y e r lehtazi nga q e l - qi, u duk fytyra e Dianes. — Gjorg, — u përgjigj i panjohuri, me një zë disi të pasigurt, të shkërmoqur pak, si zëri i çdo njeriu që s'ka folur për një kohë të gjatë. Besiani u lëshua në ndenjëse pranë së shoqes. — Ka v r a r ë para ca ditësh dhe tani po kthehet nga Oroshi. — E dëgjova, — tha ajo me zë të ulët, pa i hequr s y të nga xhami. Që nga vendi ku dukej si i mbërthyer, malësori e vështronte si në e t h e gruan e re. — Sa i zbehtë, — ia bëri Diana. — E quanin Gjorg, — tha Besiani duke u rregulluar në ndenjëse. Diana vazhdonte ta m b a n t e kokën te xhami. Që jashtë dëgjoheshin fjalët e bujtinarit. — E di r r u g ë n ? — i thoshte ai me zë të l a r t ë k a r r o cieri t. — Ki kujdes te Varret e Krushqve, a t j e n g a t ë r r o h en t ë gjithë, në vend që të marrin krahun e djathtë, mar r i n të majtin. Karroca lëvizi. Sytë e të panjohurit, që u dukën j a - shtëzakonisht të errët, ndoshta për shkak të zbehtësisë së fytyrës, vazhduan të nguleshin mbi k a t r o r i n e dritares, ku ishte fytyra e Dianes. Asaj gjithashtu, megjithëse e ndjeu se nuk duhej të vështronte më, iu duk se nuk k i s h te fuqi të hiqte s y t ë nga ai shtegtar që k i s h t e mbirë ashtu 270 papritur ndanë rrugës. Ndërsa karroca largohej, dy-tri herë ajo fshiu avullin që sajohej mbi x h am nga frymëmarrja e saj, por avulli ri'krijohej prapë aty për aty, sikur të shpejtonte të ngrinte një perde midis tyre. — Ti kishe të drejtë, — t h a ajo, duke u mbështetur e lodhur mbi shpinën e ndenjëses, 'kur" karroca u largua mjaft dhe përjashta s'dukej më asnjë frymë njeriu. Besiani vështroi një grime me habi të shoqen. Ai u mat ta pyeste se ç'ishte ajo gjë, për të cilën ai kishte pasur të drejtë, por diçka e pengoi. Në të vërtetë, gjatë gjithë udhëtimit të paraditës atij i qe d u k u r se në diçka ajo nuk i j e p t e të drejtë. Kurse tani që ajo vetë pohonte t ë kundërtën, atij iu duk e panevojshme, për të mos thënë disi e rrezikshme të kërkonte soarime. Kryesore ishte që ajo të mos dilte e zhgënjyer nga ky udhëtim. Dhe ajo porsa i kishte pohuar një gjë të tillë. Besiani ndjeu t ë gjallërohej. Madje atij iu duk se, megjithëse turbull, pak a shumë po e kuptonte perse ai k i s h t e pasur të drejtë. — E v u r e re se sa i zbehtë ishte ai malësori që kishte bërë vrasje para ca ditësh, — tha Besiani duke ia ngulur sytë, kushedi pse, unazës në dorën e saj. — Ai që pamë pak përpara, apo jo? — Vërtet, ishte tmerrësisht i zbehtë. — tha Diana. — Kushedi ç'dyshime, ç'iëkundie ka pasur gjersa është nisur për të bërë vrasjen, E ç'janë lëkundjet e Hamletit p ë r p a r a mëdyshjeve të këtij Hamleti të malësive tona? Sytë e saj e vështruan me mirënjohje. — Të duket e tepruar që të përmend e m r i n e princit danez për n j ë malësor të Rrafshit? — Aspak, — tha Diana. — Ti i thua gjërat kaq bukur dhe ti e di se" sa të çmoj une për këtë. Rrëshaitazi atij i kaloi nëpër t r u ideja se ishte pikërisht e folura ajo që e kishte ndihmuar për ta fituar Dianen. — Hamletit iu shfaq fantazma e të atit për ta s h t y rë •>të hakmerrei. — vazhdoi Besiani, i ndezur. — Po a e m e rr dot me mend se ç'fantazmë e tmerrshme del përpara malësorit, për ta s h t y r ë të niset për gjakmarrje? 271 S y t ë e Dianes, të zgjeruar jashtë mase e v ë s h t r o n in ngultazi. — Në shtëpitë që kanë për të m a r r ë gjak, v a r e t në një kënd të kullës këmisha e përgjakur e viktimës, e cila nuk hiqet që andej pa u s h l y e r gjaku, — vazhdoi Besiani. — E merr me mend ç'gjë e tmerrshme është kjo? Fantazma e babait iu shfaq Hamletit dy-tri herë, në mesnatë, dhe v e t ëm për pak caste, kurse këmisha që kërkon gjakmarrje, në kullat tona rri aty dite e net, muaj dhe s t i n ë të tëra, dhe gjaku ndërron ngjyrë në të, dhe njerëzit t h o n ë : ja, të vdekurit s'po i durohet sa të merret haku i t i j. — Prandaj ai i s h t e ndoshta aq i zbehtë, — t h a Diana. — Kush? — Ai... malësori atje. — Ah, po. Sigurisht. Për një grime Besianit iu duk se Diana e shqiptoi fjalën «i zbehtë» në një mënyrë të tillë, sikur të t h o s h te «i bukur», por e hoqi mendjen sakaq që a n d e j. — E ç'do të bëjë t a n i ai? — pyeti Diana. — Kush? — Ai... pra, malësori. — Ah, ç'do të bëjë ai? — Besiani bëri një îëvizje me supe. — Në qoftë se ai e ka bërë vrasjen para k a t ë r - p e së ditësh, sic t h a b u j t i n a r i dhe në qoftë se e ka m a r r ë besën e madhe, domethënë besën njëmuajshe, a t ë h e r ë nuk i m b e - t e n veçse njëzet e pesë dite jetë normale për të jetuar. Besiani buzëqeshi hidhur, por fytyra e saj mbeti e palëvizshme. — Kjo është një farë leje e tij e fundit mbi këtë bote, — vazhdoi ai. — Shprehja e famshme se të gjallët s'janë veçse t ë vdekur që kanë ardhur me leje në k ë t ë jetë, në bjeshkët tona m e r r një kuptim krejt t ë saktë. — Ashtu dukej ai, krejt si i ardhur me leje që andej, — ia bëri ajo. — Dhe me a t ë shenjën e atjeshme në mëngë, — Diana mori frymë thellë. — Ti e the mire, — vazhdoi ajo, — tamam si një Hamlet. Besiani vështronte përjashta, me një buzëqeshje të n g r i r ë në pjesën e sipërme të fytyrës. — Dhe të mendosh se Hamleti, pasi bindet për atë që 272 duhet të bëjë, e kryen vrasjen me pasion. Kurse ai, — Besiani tregoi me dore në rrugë, në drejtimin e k u n d ë r t nga po ikte karroca, — motori që vë në lëvizje atë, është j a s h të t i j , madje disa herë jashtë kohës së tij. Diana dëgjonte e përqendruar, megjithëse diçka i shpëtonte nga kuptimi i fjalëve të t i j. — Duhet një vullnet prej titani që të nisesh drejt vdekjes, sipas një urdhri të m a r r ë prej një largësie t e për të madhe, — vazhdoi Besiani. — Sepse urdhri vjen disa herë vërtet që larg, madje ndonjëherë prej brezash t ë zhdukur njerëzorë. Diana përsëri mori frymë thellë. — Gjorg, — tha ajo me zë të ulët. — Kështu e kishte emrin, apo jo? — Kush? — Ai pra, malësori... te bujtina. — Ah, po, Gjorg. Tamam kështu dukej. Ty të bëri përshtypje, apo jo? Ajo bëri «po» me kokë. Dy-tri herë u duk se do të niste shi, por piklat e tij t ë vogla humbisnin, sic duket, në atë hapësirë të paniate, pa e a r r i t u r tokën. Vetëm disa prej tyre kishin rënë mbi xhamin e karrocës d h e d r i d h e s h i n mbi të si ca pikëza loti. Kishte një copë herë që Diana vështronte dridhjen e atyre pikëzave, prej të cilave qelqi dukej i mallëngjyer. Ajo vetë s'ndihej më aspak e lodhur. Përkundrazi, nga njëfarë lehtësie e brendshme, vetja i dukej disi e t e j - dukshme, megjithëse e gjithë kjo ishte e ftohtë dhe pa gëzim. — I gjatë ky dimër, — tha Besiani. — S'do që s'do t ë dalë. 1 8 - 2 273 Diana vazhdonte të vështronte peizazhin. Kishte në të diçka që t ë shpërndante vëmendjen, të zbrazte ty vetë, duke të lehtësuar kështu nga çdo dendësim mendimesh. Dianes i vinin ndër mend r a s t e shkoqitjesh të vështira të kanunit prej Ali Binakut, ashtu sic i kishte dëgjuar në han prej bujtinarit. Në të vërtetë, jo ngjarje të piota, por copëza të tyre, pamje ose pjesë notonin ngadalshëm në rrjedhën e mendimeve të saj. Ja dy porta shtëpish, që shkuleshin nga vendi për të këmbyer vendet. Njëra u Bhpua me plumb prej dikujt një natë vere. I zoti i kullës së fyer duhej të merrte shpagim, po ç'të b ë n t e ? Për shpimin e portes nuk mund të derdhej gjak, por as fyer ja e portes s'mund të durohej. Atëherë Ali Binaku, i t h i - r r u r për gjyqësi, kishte vendosur: t'i shkulet porta e shtëpisë fajtorit dhe në vend të saj t'i vihet porta e s h p u a r, që ta mbajë ashtu me brima tërë jetën, pa pasur të d r e j të ta ndërrojë. Diana përfytyronte endjen e Ali Binakut katund më katund e krahinë më krahinë, i -ndjekur nga dy ndihmësit e tij, mjeku dhe gjeometri. Grup më të çuditshëm vësht i r ë se m u n d të përfytyroje dot. Ja, një n a t ë tjetër dikujt i vinte befas miku në shtëpi, dhe ai dërgonte gruan te fqinjët, (dhe fqinjët më të afërt ishin një çerek ore larg), për të m a r r ë hua diçka. Kalonin orët dhe gruaja s ' k t h e - hej, por ai e mbante veten përpara mikut e kështu e fshihte shqetësimin gjer në mëngjes. Ndërkaq gruaja s'kthehej as të nesërmen, as t ë pasnesërmen, sepse k i s h te ndodhur diçka që s'ndodhte k u r r ë në Rrafsh: gruan e m b a - nin me force robinë në s h t ë p i n ë e tyre t r e vëllezërit fqinje, duke fjetur secili nga një natë me të. Diana e përfytyroi veten në gjendjen e gruas dhe u ngjeth nga tmerri. Shkundi kokën. si oër t 'u çliruar prej mendimit të neveritshëm, por ai s'i ndahej lehtë. Pas natës së t r e t ë gruaja u kthye dhe i tregoi të shoqit gjithçka. Po ç'të bënte i fyeri? Ng.iarja ishte k r e j t e j a s h t ë zakonshme dhe mund të lahej veç me gjak. Mirëpo fisi i vëllezërve lapërdharë ishte fis i shumtë e i fuaishëm dhe qysh në s t i n ë t e para të gjakut familia e nieriut të fyer do të shuhej krejt. Veç kësaj, njeriu i fyer s'kishte që- 274 lluar shumë trim. Dhe kështu, për ngjarjen e jashtëzakonshme ai kërkoi diçka që r r a l l ë e kërkon malësori : ndihmën e gjyqit të pleqve. Gjyqi ishte i vështirë. S'ishte e lehtë të gjykohej një punë që i s h t e e pashembullt në k u j - tesën e Rrafshit, po aq vështirë ishte të gjendej ç'dënim duhej të merrnin tre vëllezërit. Atëherë t h i r r ë n Ali Binakun dhe ai vendosi njërën nga dy zgjidhjet: ose t ë tre vëllezërit t'i dërgojnë g r a t e e t y r e me radhë të f lene nga një natë me njeriun e fyer, ose të zgjedhin njërin prej tyre, që të vritet prej të fyerit, duke shkuar gjakhupës. Vëllezërit e pleqësuan /punën dhe zgjodhën të d y t ë n : njëri •prej tyre të vdiste dhe pikërisht i mesmi. Pjesën e vdekjes së vëllait të mesëm Diana e përfytyroi krejtësisht me lëvizje të ngadalësuara, si në filma. Vëllai i mesëm kërkoi nga pleqësia tridhjetë ditët e besës. Pastaj, ditën e t r i d h j e t e n j ë t ë i i'yeri i zuri pritë dhe e vrau qetësisht. E pastaj? kishte pyetur Besiani. Pastaj asgjë, ishte përgjigjur hanxhiu. Ishte n j e r i u në bote dhe iku, s'është më, dhe e gjithë kjo kot, për një marrëzi. Në prag të nemitjes Diana e kishte mendjen te koha që i kishte mbetur për të j e t u a r atij malësorit me emrin Gjorg. I përkohshëm, tha ajo me vete dhe psherëtiu. — Ja një kullë ngujimi, — tha Besiani, duke i rënë xhamit me gisht. Diana vështroi në drejtimin ku ai tregonte me dore. — Ajo e veçuara, e shikon? Ajo me frëngji tepër të ngushta. — Sa e zymtë, — t h a Diana. Ajo kishte dëgjuar shpesh të flitej për kullat e famshme të ngujimit, ku mbylleshin pas mbarimit të afa tit të besës gjithë gjakësit që iknin nga shtëpitë për të mos rrezikuar familjet e tyre. Ishte hera e pare që shikonte një kullë ngujimi e që dëgjonte hollësira të piota për të. — F r ë n g j i t ë e saj vështrojnë nga çdo rrugë e fshatit, në mënyrë që askush të mos afrohet pa u diktuar prej të ngujuarve, — shpjegonte Besiani. — Kurse njëra frëngji vështron nga porta e kishës, për rastet e pajtimit, por këto janë tepër të rralla. 275 — E sa rrinë njerëzit atje? — pyeti Diana. — Në kullën e ngujirait? O, me vite të tëra, gjersa përjashta të ndodhin ngjarje të tilla, që të ndërrojmë r a p o r t i n midis gjakut t ë dhënë d h e gjakut t ë m a r r ë. — Gjakut të dhënë, gjakut të marrë, — përsëriti Diana. — Ti flet për këtë gjë sikur të ishin veprime bankare. Besiani buzëqeshi. — Po në njëfarë mënyrë a s h t u është, — t h a ai. — K a nunin e përshkon tejembanë një llogari e ftohtë. — Është vërtet e tmerrshme, — tha Diana, d h e Besiani nuk e kuptoi nëse ajo e tha këtë për kullën e ngujimit, apo për fjalët e fundit të tij. Në të v ë r t e t ë ajo kishte afruar prapë kokën te xhami, për të pare edhe një herë kullën e zymtë, së cilës i dukej tani vetëm njëra brinjë. Këtu do të futej ai malësori i zbehtë, mendoi ajo. Por kishte mundësi që të vritej përpara se të mbyllej në a t ë gurëri. Gjorg, përsëriti ajo me vete emrin e tij dhe iu d uk se ndjeu një rrëzomë diku në pjesën e poshtme të gjoksit. Atje diçka u shpërbë dhimbshëm dhe në të njëjtën kohë ëmbëlsisht. Diana ndjeu t ë humbte një lloj mbrojtjeje, që, ashtu si çdo grua të re gjatë periudhës së fejesës apo dashurisë, e kishte mbajtur edhe atë larg rrezikut të ndjenjave për dikë tjetër. Ishte hera e pare, qysh pas njohjes me Besianin, që ajo e la veten lirshëm të mendonte për dikë. Ajo po mendonte për atë, që ishte k ë t u me leje, sic tha Besiani, dhe leja e tij ishte e shkurtër, diçka më tepër se tri javë, dhe çdo dite që ikte, ia pakësonte atë edhe më, ndërsa ai endej bjeshkës me atë r u b të zi, që tregonte se gjakun e kishte borxh, krejt gjakun e tij, që dukej se po e jepte para kohe, kaq i zbehtë ish, i zgjedhur prej vdekjes, si druri i shënuar për t'u prerë, në pyll, sic e quajti Besiani, dhe të gjitha këto i thoshin sytë e tij t ë ngujuar mbi sytë e s a j : une jam k ë t u për pak kohë, grua e huaj. Asnjëherë një vështrim burri nuk e kishte trondit u r Dianen në një mënyrë të tillë. Ndoshta nga prania 276 e vdekjes, kishte menduar ajo, apo ndoshta nga keqardhja që ishte aq i bukur. Tani e kishte vështirë të k u p tonte nëse- a to dy-tri pikëza lot ishin sipër xhamit apo në sytë e saj. — Ç'ditë e gjatë, — tha ajo me zë, e habitur dhe vetë për fjalët e saj. — Ndihesh e lodhur? — tha Besiani. — Pak. — Pas një ore, e s h u m t a pas një ore e një çerek, duhet të mbërrijmë. Ai i vuri krahun mbi supe dhe e afroi lehtazi drejt vêtes. Ajo qëndroi e qetë, pa iu larguar, por edhe pa e lehtësuar peshën e saj për f i a bërë atij më të lehtë tërheqjen. Ai e ndjeu këtë, megjithatë aroma e mire që vinte prej qafës së saj, e bëri të përkulte kokën te veshi i saj dhe t'i pëshpëriste: — Si do të flerne sonte? Ajo ngriti supet për të thënë «ku e di une?». — Sidoqoftë kulla e- Oroshit është si kullë princi dhe besoj se në të dp të na vënë të flemë t ë dy në një dhomë, — vazhdoi ai me zë të ulët, me një nuance fshehtësie në të, — apo jo? Sytë e tij binin pjerrtazi mbi profilin e saj, duke shoqëruar në një mënyrë kuptimplote fshehtësinë përkëdhelëse të zërit të t i j . Por ajo e mbante vështrimin përpara dhe nuk iu përgjigj. Pezull, midis fyerjes dhe mosfyerjes, ai e liroi pakëz k r a h u n dhe ndoshta do f i a hiqte fare nga supet, sikur ajo, në çastin e fundit, ngaqë e ndjeu ndoshta këtë gjë, apo ashtu kot, i foli diçka. — Si? — ia bëri ai. — Të pyeta, a ka lidhje gjaku midis princit të Oroshit dhe familjes mbretërore. •— Aspak, — u përgjigj ai. — Po si është e m u n d u r që quhet p r i n c? Besiani u r r u d h në fytyrë. — Është pak e ngatërruar, — tha. — Në të vërtetë ai nuk është princ, pavarësisht se në r r e t h e të caktuara e quajnë ashtu dhe njerëzit e Rrafshit e t h ë r r e s i n shpesh 277 Prenk, që do të thotë pikërisht princ. Por ata e njohin më shumë me emrin «kapidan», megjithëse... Besiani u kujtua se nuk kishte ndezur cigare prej kohësh. Si çdo njeri që e pi cigaren r ralle, ai u mor një copë herë me paketën dhe shkrepësen. Dianes i dukej se e bënte këtë sa herë që donte të s h t y n t e sadopak një shpjegim të vështirë. Në të vërtetë, ajo që nisi t'i s h p j e gonte Besiani asaj për kullën e Oroshit, (shpjegim që kis h t e mbetur përgjysmë qysh në Tirane, a t ë h e rë kur nga kanceleria e princit, me një gjuhë të ngrirë, disi të çuditshme, atij i kishte a r d h u r ftesa, ku i njoftohej se i s h te i mirëpritur në Orosh, në çdo kohë të vitit e në çdo orë të dites e të natës), pra ajo që po i t h o s h t e tani në karrocë, nuk ishte më e qartë se ajo që i kishte thënë dikur në Tirane, pranë një gote çaji, mbi kanapenë e studios së tij. Por ndoshta kjo vinte sepse kishte diçka t ë mjegullt në gjithçka që lidhej me kullën drejt së cilës a t a po shkonin mysafirë. — Nuk është t a m am princ, — t h a Besiani, — e m e g j i t h atë, nga një pikëpamje, është më shumë s e princ, j o v e t ëm për f aktin se familja e kullës së Oroshit është shumë më e vjetër se familja mbretërore, por sidomos për mënyrën se si ajo sundon mbi krejt Rrafshin. Ai vazhdoi t'i shpjegonte se ky ishte një s u n d im i një lloji të veçantë, sundim me anë të kanunit, i pangjashëm me asnjë sundim tjetër mbi fytyr^ë të dheut. Qysh prej kohësh që s'mbaheshin mend, as policia dhe as adminis t r a t a shtetërore nuk ndërhynin në Rrafsh. Kulla vetë s'kishte as polici, as administrate, megjithatë Rrafshi i s h te i gjithi nën kontrollin e saj. Kështu kishte qenë në koh ë n e Turqisë, madje më përpara, dhe k ë s h t u më vonë, g j a t ë pushtimeve serbe e austriake, dhe pastaj gjatë r e - publikës së pare dhe më pas, në republikën e dytë e gjer t a n i , nën mbretërinë. Madje disa vjet më pare në Parlament ishte bërë një përpjekje e fundit nga një grup deputetësh, për të futur administratën s h t e t ë r o r e në Rrafsh, por përpjekja kishte dështuar. Ne duhet t ë ëndërrojmë që kanuni të shtrijë p u s h t e t i n e tij mbi gjithë trojet e vendit, k i s h i n thënë mbrojtësit e Oroshit, dhe jo të përpiqemi ta 278 s h k u l im prej bjeshkëve të tij, megjithëse atë nuk ka force në bote që ta shkulë. Diana pyeti prapë diçka për origjinën princore të zotërve të kullës, dhe Besianit iu duk se ajo e bëri atë pyetje me po atë m ë n y r ë t ë thjeshtë, kur një grua kërkon t ë dijë nëse janë apo s'janë vërtet prej floriri bizhutë që bëhen gati t'i vënë përpara. Ai i tha se nuk e besonte që të zotët e Orokut r r i d h - nin nga ndonjë familje e vjetër princore shqiptare. Së paku një gjë e tillë nuk njihej. Origjina e t y r e gjithsesi ishte e humbur në mjegull. Sipas tij kishte dy mundësi: ose familja e t y r e ishte filiz i ndonjë familjeje të hershme feudale, por jo shumë të njohur, që u kishte shpëtuar rrebesheve të kohës, ose mund të ishte thjesht ndonjë familje që ishte m a r r ë brez pas brezi me interpretimin e kanunit. Dihej se shtëpi të tilla, që ishin si ca lloj faltoresh juridike, diçka midis vendeve të orakujve dhe arkivave gjyqësore, me kalimin e kohës grumbullonin fuqi t ë mëdha, gjersa u harrohej fare origjina dhe shndërroheshin në sundim tare." — Thashë interpretues kanuni, — vazhdoi të s h p j e gonte Besiani, — sepse kulla e Oroshit edhe sot e kësaj d i t e përcaktohet në kanun si vigjiluese e kanunit. — Aio vetë qëndron jashtë k a n u n i t ? — pyeti Diana. — Më duket se kështu më ke thënë njëherë. — Po, është pikërisht ashtu. E vetmja ajo qëndron j a s h t ë kanunit në gjithë Rrafshin. — P ë r të ka shumë legienda të zymta, apo jo? Besiani u mendua një hop. — Në të vërtetë është e natyrshme që një kullë të t i l lë shekullore ta rrethojë një atmosfere gjithsesi e mistershme. — Sa qejf, — tha Diana gëzueshëm duke u b ë r ë p a p r i - t u r e afërt si më pare Dër të. — Shumë qejf që po shkojmë mysafirë atje. Apo jo? Ai mori frymë thellë, si pas një lodhjeje të madhe. Ta shtrëngoi prapë supet dhe e vështroi me ëmbëlsi të përzier me qortim, sikur t'i t h o s h t e : po pse më mundon duke më ikur befas larg, kur je kaq e afërt? 279 Ajo kishte në fytyrë prapë atë buzëqeshje, së cilës ai i shikonte v e t ëm anët, kurse pjesa kryesore e saj i k t e p ë r para në largësi. Ai afroi kokën te xhami. — Së shpejti do të b j e r ë muzgu, — tha. — Besoj se kulla do të j e t ë afër tani, — t h a Diana. Të dy e kërkonin nga të dyja d r i t a r e t e karrocës. Në qiellin e vonë pasditor kishte një palëvizshmëri të rende. Retë dukej sikur kishin ngrirë një herë e përgjithmonë a t j e lart dhe, në qoftë se akoma kishte njëfarë lëvizjeje t ë fundit përreth, kjo nuk ndodhte në qiell, po në tokë. Lartësitë malore shtjelleshin ngadalshëm, sipas ritmit të ecjes së karrocës. Ata të dy ishin kapur për dore, ndërsa sytë vazhdonin të kërkonin kullën në horizont. Misteri i saj i afront e edhe më. «Ja, ja!» thanë dy-tri h e r ë pothuajse në një gojë, por nuk ishte ajo. Ishin v e t ëm forma k r e s h t a s h apo resh t ë ngecura përbri tyre. R r e t h e rrotull ishte shkreti, thuase s h t ë p i t ë e tjera, vetë jeta ishin tërhequr praptazi, për të mos bezdisur vermine e kullës së Oroshit. — Po ku është? — ia bëri Diana ankueshëm. Sytë e t y r e e k ë r k o n i n kullën në çdo pikë të h o r i z o n t it dhe shfaqja e saj midis të çarave të reve, lart në qiell, do t 'u dukej ndoshta po aq e natyrshme, sa edhe diku midis shkëmbinjve në tokë. ' Drita e llambës prej bakri që m b a n t e në dore njeriu që u p r i n t e në katin e t r e t e të kullës, lëkundej frikshëm nëpër mure. — Këndej, zotni, — tha ai për të t r e t e n herë, duke e mënjanuar llambën prej vêtes, në m ë n y r ë që ata të shih- 280 nin më mire rrugën. Dyshemeja ishte e s h t r u a r e gjitha me dërrasa që kërcitnin edhe më tepër në atë orë t ë pasmesnatës. — Këndej, zotni. Brenda një llambë tjetër po prej bakri, me fi til të ngritur fare pak, ndriçonte dobët muret dhe figurât e një qilimi ngjyrëvishnje. Diana lëshoi padashur një psherëtimë. — Tani po ju sjell valixhet, — t h a njeriu dhe u zhduk pa zhurmë. Ata të dy mbetën një copë herë më këmbë, duke vështruar në fillim njëri-tjetrin dhe pastaj dhomën. — Si t 'u duk princi? — pyeti ai me zë të ulët. — S'di si të them, — u përgjigj Diana gati me pëshpërimë. Në një rast tjetër ajo do t'i thoshte se ai iu duk paksa i pakapshëm, gjithsesi i panatyrshëm, ashtu si gjuha e ftesës së tij, mirëpo dhënia e kaq shpjegimeve në atë orë të pasdarkës iu d u k e pakuptimtë. — S'di si ta them, — përsëriti. — K u r s e ai, «qehajai i gjakut», sic e quanin, nuk më pëlqeu. — As mua, — tha Besiani. Vështrimi i tij, dhe pas tij ai i saj, u ndalën dy-tri herë rrëshqitazi mbi një s h t r a t të rende prej dru lisi, të mbuluar me flokëse prej leshi në ngjyrë të kuqe të errët. Në mur, mbi kokë të shtratit, ishte një kryq po prej dru lisi. Besiani iu a f r u a njërës prej dritareve. Ai i s h t e akoma atje kur te dera u duk prapë njeriu me llambë bakri në dore. Në dorën tjetër m b a n t e me vështirësi dy valixhet. Ai po linte ato në dysheme k u r Besiani, a s h t u sic i s h te i kthyer me shpinë, me fytyrën gati të ngjitur te xhamat e dritares, p y e t i: — Ç'është ajo atje? Njeriu, me hapa të lehtë, iu afrua. Diana i pa një copë h e r ë t ë dy, gjysmë t ë përkulur te parvazi, d u k e vësht r u a r poshtë, si në një humnerë. — Është njëfarë dhome, zotni, njëfarë hajati, s'di qysh t a quaj, ku presin njerëzit e ardhur nga të gjitha anët e Rrafshit për të dhënë taksën e gjakut. — Ah, — dëgjoi Diana zërin e të shoqit. Ngaqë ai 281 ishte gati i ngjitur pas dritares, zëri i erdhi i çnatyruar. — Është paradhoma e famshme e vrasësve. — E gjakësve, zotni. — Po, e gjakësve... E di, e di. K am dëgjuar për të... Besiani vazhdoi të qëndronte te d r i t a r j a . Njeriu i k u llës u tërhoq disa hapa pas, pa zhurmë. — Natën e mire, zotni! Natën e mire, zonjë! — Natën e mire, — t h a Besiani me po atë zë të pana tyrshëm. — Natën e mire, — tha Diana, pa n g r i t u r kokën nga valixhja e porsahapur. Një copë herë, me ca lëvizje pa gjallëri, ajo trazoi teshat e saj, pa vendosur dot se ç'duhej të n x i r r t e prej valixhes. Darka kishte qenë e rende dhe tani ndiente një peshë t ë pakëndshme në s t o - mak. Vështroi flokësen e kuqe mbi s h t r a t i n e madh dhe prapë nguli sytë mbi brendësinë e valixhes, pa ditur s e ç'duhej të vishte për natën. I s h t e akoma duke trazuar teshat, kur dëgjoi zërin e tij : — Eja të shikosh! Diana u ngrit dhe iu afrua dritares. Ai lëvizi për t'i bërë vend dhe ajo ndjeu akullsirën e xhamave f i a p ë r - shkonte tejpërtej qenien e saj. Përtej a t y r e xhamave n a ta ngjante si e varur në humnerë. — Shiko atje, — tha Besiani, me zë të dobët. Ajo nguli sytë në terr, po nuk pa asgjë, veç ndjeu pafundësinë e natës, që të kallte d r i t h ë t i r ë n. — Atje, — t h a ai, d u k e p r e k u r me dore xhamin, — p o shtë... a nuk dallon një dritëz? — Ku? — Atje thellë... shumë poshtë. Sytë e saj kapën më në fund një n d r i ç im të zbehtë. Më tepër se dritëz ishte një kuqëlim i dobët në brinjët e humner ës. — E shoh, — pëshpëriti ajo. — Po ç'është? — Hajati i famshëm, ku gjakësit presin me d i t e e n d o - njëherë me javë për të dhënë taksën e gjakut. Frymëmarrja e Dianes ndihej e shpeshtë p r a n ë supit të t i j. 282 — E perse presin kaq gjatë? — pyeti ajo. — Nuk e di. Kulla n u k e m e r r taksën kollaj. Ndoshta që në hajat të ketë gjithmonë pritës. Ti ke ftohtë! Hidh diçka krahëve. — Ai malësori atje... te bujtina, ka qenë këtu? — Po, pikërisht. Na tha hanxhiu për të, apo jo? — Po, ka t r i dite që kaloi këndej për të dhënë t a k sën e gjakut, kështu na tha. — E pra, është t a m am ashtu. Dianes i shpëtoi një psherëtimë. — Domethënë ka qenë atje... — Të gjithë gjakësit e Rrafshit, pa përjashtim, kalojnë nëpër atë paradhomë, — tha ai. — E frikshme. Si t h u a ti? — Ashtu është. Qysh prej katërqind e ca vjetësh, qyshse është në këmbë kulla e Oroshit, d i t e e natë, dimër e verë, në atë hajat ka p ë r h e r ë vrasës. Ajo e ndjeu fytyrën e tij fare pranë ballit. — Është e frikshme, natyrisht, s'ka si të mos jetë e frikshme. Vrasës që presin të paguajnë. Në të vërtetë është tragjike. Madje do të thosha, në njëfarë mënyrë e madhërishme. — E madhërishme?! — Jo me atë kuptim të mirëfilltë... Por sidoqoftë... ajo dritëz në gjirin e natës, si një qiri mbi vdekjen... o zot, është vërtet diçka madhërisht e frikshme. Dhe të mendosh se s'është fjala për vdekjen e një njeriu, për dritëzën mbi v a r r t ë t i j , por për një vdekje t ë madhe. Ti ke ftohtë? Të thashë të hedhësh diçka krahëve. Ata qëndruan një copë herë ashtu, pa i hequr sytë nga ndriçimi atje poshtë, gjersa Diana ndjeu të ftoht ë t t'i futej gjer në palcë. — Është vërtet shumë ftohtë, — tha dhe u largua nga dritarja. — Besian, mos r r i atje, — i tha pas pak të shoqit. — Do të ftohesh. Ai u kthye nga ajo dhe bëri d y - t r e hapa drejt mesit t ë dhomës. Në atë kohë, me një tingull të rende që i bëri t ë dridheshin të dy, një orë e varur në mur, që s'e kishin vënë re gjer atëherë, ra dy pas mesnate. 283 — O zot, sa u tromba, — t h a Diana. Ajo u ul prapë në gjunjë përpara valixhes dhe një copë herë trazoi nëpër të. — Të t'i n x j e r r edhe ty pizhamet? — pyeti pas pak. Ai mërmëriti diçka nëpër dhëmbë dhe nisi të ecte poshtë e lart n ë p ë r dhomë. Diana iu afrua pasqyrës së vendosur sipër një sënduku: — Ti ke gjumë? — pyeti ai pas pak. — Jo. Po ti? — As une. Ai u ul tek ana e shtratit dhe ndezi një cigare. — Ndoshta s'duhej të kishim pixë kafen e dytë, — t h a. Diana tha diçka, por, ngaqë në cepin e majtë të gojës mbante një karficë që bëhej gati ta vinte në flokë, nuk iu shquan fjalët. Besiani u mbështet te koka e krevatit dhe me sy të shpërqendruar ndiqte lëvizjet e njohura të së shoqes p r a n ë pasqyrës. Pasqyra, sënduku mbi të cilin ishte m b ë s h t e t u r ajo, ora në mur, ashtu si edhe shtrati dhe shumica e mobiljeve të tjera në kullë, ngjanin si të stilit b a - rrok, por tepër të thjeshtësuar. Ndërsa krihej përpara pasqyrës, me bisht të syrit Diana vështronte fjollat e tymit sipër fytyrës së p ë r h u m - b u r të Besianit. Krehri rrëshqiste përherë e më ngadalë, si me mëdyshje, në flokët e saj. Pastaj dora i ngeli për një çast pezull në erë. Ngadalë ajo e la k r e h r i n mbi s ë n - duk dhe, pa ia hequr sytë pamjes së t ë shoqit në pasqyrë, qetazi, thuase donte me çdo kusht t ' i shpëtonte vëmendjes së tij, me hapa të lehtë iu afrua dritares. Pas xhamave ishte ankthi dhe nata. Ajo e la veten të përshkohej prej drithëtirës së saj, ndërsa sytë kërkonin me ngulm nëpër atë kaos dritëzën e humbët. E gjeti më në fund. Ishte në të njëjtin vend, atje poshtë, si e v a r ur në hon. tek regëtinte dobët, gati të gëlltitej në çdo çast prej natës. Një copë herë të gjatë sytë e saj nuk shqiteshin dot nga ai kuqëlim i zbehtë në atë rrokullimë t e r r i. Ai ishte si kuqëlim i një zjarri primitiv, magmë e vjetër mijëravjeçare, refleksi i dobët i së cilës dilte që nga qendra e globit tokësor. Ishte si portât e ferrit. Dhe p a p r i - 284 tur, me një dendësi të papërballueshme, Diana kujtoi atë, njeriun që kishte kaluar nëpër atë ferr. Gjorg, e t h i r ri ajo me vete, duke lëvizur buzët e ngrira. Ai vente e vinte nëpër ato udhë të paarritshme, me mesazhet e vdekjes nëpër duar, mëngë, f latra. Duhej të ishte gjysmë perëndi për të përballuar atë terr e atë kaos të fillimit të botes. Dhe ashtu i jashtëzakonshëm, i paarritshëm, ai m e r r t e p e r masa të mëdha, fryhej e valonte n ë p ë r natë, si një kujë. Tani n u k i besohej se e kishte p a r e d h e ishte pare prej t i j . Vetja iu duk e çngjyrosur, e zhveshur nga çdo mister në krahasim me të. Hamlet i bjeshkëve, përsëriti ajo fjalët e Besianit. Princi im i zi. Do ta takonte edhe një herë valle? Dhe aty te dritarja, me ballin që po i bëhej akull prej xhamit të ngrirë, ajo e ndjeu se për atë t a k im ishte gati të jepte shumë. Në atë çast ndjeu pas vêtes frymëmarrjen e të shoqit dhe dorën e tij që iu mbështet në ijë. Disa sekonda ai e përkëdheli me butësi në atë pjesë t ë t r u p i t që ia pëlqente veçanërisht dhe pastaj, megjithëse nuk shikonte ç'ndodhte në fytyrën e saj, pyeti me një zë të s h u r d h ë t: — Ç'ke kështu? Diana nuk u përgjigj, vetëm fytyrën vazhdonte ta mbante të kthyer nga xhamat e errët, sikur ta ftonte edhe atë të shikonte andej. 285 KAPITULLl I KATËRT Ndërsa ngjitte shkallët prej druri që çonin në katin e t r e t e të kullës, Mark Ukaçjerra dëgjoi një zë që thirri fare ultazi: — Shët! Mysafirët ende po flenë. Ai vazhdoi të ngjitej, pa n d ë r r u a r asgjë në ecjen e vet, dhe zëri në krye të shkallëve p ë r s ë r i t i: — Kujdes, po të thonë. A nuk e dëgjove që mysafirët po flenë? Marku ngriti sytë për të pare se kush kishte guximin t'i fliste kështu, tamam në kohën kur njëri nga 286 shërbëtorët po zgjaste kokën te parvazi për të pare p r i - shësin é qetësisë. Shërbyesi mbuloi gojën me dore nga tmerri kur njohu «Qehajanë e gjakut». Mark Ukaçjerra vazhdoi të ngjitej dhe, kur arriti në k r y e të shkallëve, kaloi përbri shërbëtorit të ngrirë, pa t h ë n ë asgjë, madje pa kthyer as kokën. Ai ishte një nga kushërinjtë e afërt të princit dhe, ngaqë në ndarjen e punëve të kullës merrej me pjesën e gjakmarrjes, quhej «Qehajai i gjakut». Shërbyesit, megjithëse një pjesë e t y r e ishin gjithashtu kushërinj, po t e për të largët të princit, e kishin frikë atë gati njëlloj si princin. Të habitur, ata shikonin shokun e t y r e , që shpëtoi nga një rrebesh i sigurt, duke sjellë n d ë r mehd, jo pa keqardhje, raste të tjera, kur, për pakujdesi më të vogla, „ ata kishin paguar tepër s h t r e n j t ë . Por «Qehajai i gjakut», megjithëse pas një darke të bollshme e me miq, kishte një fytyrë ngjyrë balte atë mëngjes. Dukej menjëherë që i s h t e i mërzitur d h e mendjen e kishte gjetkë. Pa k t h y er kokën nga asnjëri, ai shtyu derën e një dhome të madhe, p ë r b r i dhomës së miqve dhe hyri brenda. Dhoma ishte e ftohtë. Nga xhamat e dritareve të ngushta, por të larta, me korniza prej dru lisi të palyer, hynte një ndriçim, që atij iu duk sikur vinte nga një d i te armiqësore. U afrua edhe më pranë xhamave dhe vështroi jashtë r e t e e palëvizshme. Po hynte marsi, por në qiell ishte akoma shkurt. Ky mendim i kaloi nëpër t ru me njëfarë nervozizmi, sikur edhe kjo t ë ishte një p a d r e j - tësi që i bëhej posaçërisht atij. Duke i m b a j t u r s y t ë përjashta, sikur të donte t' i m u n - donte me atë ndriçim që, megjithëse i hirtë, ishte i forte për vështrimin, ai i harroi në çast korridoret e m b u s h u ra me hapa të kujdesshëm e me atë «shët, qetësi!», dhe të gjitha këto për shkak të çiftit të mysafirëve të mbrëmshëm, të cilët, as ai vetë s'dinte pse, i kishin ngjallur një ndjenjë jomiqësore. Në përgjithësà darka e mbrëmshme kishte qenë për të e bezdisur. Nuk i hahej. Në stomak ndiente vazhdimisht një gërryerje, një si boshllëk, që ai përpiqej ta mbushte, 287 por, përkundrazi* sa më shumë që s h t y n t e ushqimin me zor në të, aq më tepër i dukej se stomaku po i boshatisej. Mark Ukaçjerra i hoqi sytë nga d r i t a r e t dhe një copë h e r ë vështroi raftet e rènda prej dru lisi të bibliotekës. Shumica e libra ve të vendosur në të ishin të hershëm, një pjesë libra fetarë, të t j e r ë në latinisht apo në shqipe të vjetër. Në një raft t ë veçantë, poshtë, ishin botime b a s h k ë - kohore, që kishin lidhje të drejtë apo të t ë r t h o r t ë me kanunin dhe me kullën e Oroshit. Kishte libra të t ë r ë të shkruar për të, ose revista ku qenë botuar pjesë librasti apo artikuj, studime apo vjersha. Në të vërtetë, si punë kryesore Mark Ukaçjerra k i s h te çështjet e gjakmarrjes, por ai qe i ngarkuar, veç kësaj, edhe me arkivin e kullës. Arkivi ishte vendosur në pjesën e poshtme të bibliotekës, në pjesën e mbyllur, të veshur përbrenda me llamarinë. Atje ishte n d r y r ë gjithë dokumentacioni i kullës: aktet, marrëveshjet e fshehta, k o r r e s - pondenca me konsuj të huaj, akordet me qeveritë s h q i p tare, me republikën e pare, me republikën e dytë, me mbretërinë, akordet me guvernatorët apo komandantët e trupave pushtuese, turq, sërbë, austriakë.*Aktet ishin në disa gjuhë, por shumica qenë të s h k r u a r a në shqipen e vjetër. Një dryn i madh, çelësin e të cilit ai e m b a n te varur në qafë, lëshonte një rrezëllimë verdhane midis dy kapakëve. Mark Ukaçjerra bëri edhe një hap drejt bibliotekës dhe dora e t i j , me një lëvizje gjysmë përkëdhelëse, gjysmë të egër, preku radhën e librave dhe të revistave bashkëkohore. Ai dinte s h k r im e këndim, megjithatë j o aq sa të ishte në gjendje të lexonte se çfarë shkruhej në to për Orokun. Një nga priftërinjtë e kuvendit të raurgeshave, që ishte j o l a r g që këndej, vinte n j ë herë në m u a j , për të sistemuar sipas pënmbajtjes librat dhe revistat e m b ë r r i t u r a në kullë. Ai i n d a n t e ato në të mira d h e të këqija, me një fjalë në ato që shkruanin m i r e për Orokun dhe Kanunin dhe në ato që shkruanin keq për të. Sasia e të mirave në krahasim me të këqijat n d r y s h o n t e vazhdimisht. Zakonisht t ë ' m i r â t ishin më tepër, por edhe të 288 këqijat s'ishin pak. Kishte stinë që të këqijat shtoheshin me vrull, saqë ishte rrezik të barazoheshin me të mirât. Për t ë d y t ë n h e r ë dora e Markut kaloi me nervozizëm mbi r a d h ë n e librave, d u k e rrëzuar d y - t r e prej tyre. Kishte atje no vela, drama d h e gojëdhëna për Rrafshin, që, sic t h o shte prifti që i lexonte, të qetësonin shpirtin, por kishte dhe asosh, të hidhura helm, që s'merrej vesh se si princi i d u r o n t e të r r i n i n në bibliotekën e t i j . Të ishte për atë, Mark Ukaçjerrën, a t a libra do t'i kishte djegur prej kohësh. Por princi ishte i durueshëm. Jo vetëm që nuk i digjte, apo së paku n u k i flakte nga dritarja, por kishte caste që edhe i shfletonte nga pak. Por ai ishte zoti tdj dhe ai dinte ç'bënte. Ja, edhe pas darkës së mbrëmshme, k u r po u tregonte mysafirëve mjediset përbri dhomës së miqve, k u r erdhën t e kjo dhomë, ai kishte thënë: «Sa herë kanë vjellur v r e r kundër Orokut, por s'tundet Oroku d h e s'do të rundet kurrë.» Dhe në vend që të vështronte sharapollët e kullës, sytë i mbante te rafti i librave dhe revistave, thuase atje ishte jo v e t ëm sulmi, por edhe mbrojtja e kullës. «Sa qeverdra kanë rënë, — kishte vazhduar princi, — dhe sa m b r e t ë r i r a janë fshirë nga faqja e dheut, kurse Oroku është në këmbë.» Kurse ai, mysafiri shkrimtar, të cilin Marku nuk e deshi qysh në fillim, bashkë me gruan e vet të bukur, përkulej për të pare titujt e librave dhe të revistave dhe s'thoshte asgjë. Sic e kishte kuptuar Marku gjatë bisedës së darkës, ai kishte shkruar për Rrafshin në një mën y r ë të tillë që s'merrej vesh, ishte mire apo ishte keq. Me një fjalë njëfarë shkrimi deledash. Por ndoshta pikërisht për këtë arsye princi e kishte ftuar në kullë, madje bashkë me gruan, për ta kuptuar ç'klshte në kokë dhe për t a bërë për vete. «Qehajai i gjakut» i ktheu shpinën bibliotekës dhe prapë vështroi nga dritarja. Të ishte për atë, nuk do t'i zinte shumë besë atij mysafiri. S'ishte vetëm një ndjenjë e turbullt armiqësore, që provoi qysh në çastin e p a r e kur i pa, tek ngjitnin shkallët me ato çantat e t y re t ë lëkurta në duar. Ishte diçka tjetër, madje kjo tjetra \ 1 9 - 2 289 kishte lindur edhe ndjenjën armiqësore. Ishte një lloj frike ndaj tyre, sidomos nga gruaja e mysafirit. «Qehajai i gjakut» buzëqeshi hidhur me vete. Do të dukej e çuditshme të dëgjonte dikush, se ai, Mark Ukaçjerra, që rrallë ishte trembur në jetë edhe nga gjërat prej të cilave zakonisht zverdheshin trimat, mund të kishte provuar një ndjesi frike p ë r p a r a një gruaje. Mirëpo ishte t a m am ashtu. Ai pati frikë prej saj. Ajo diçka s'besonte nga ato që t h u - heshin r r e t h tryezës së darkës. Dhe kjo kuptohej menjëherë nga sytë e saj. Një pjesë e f jalëve të k u r s y e r a të zotit t ë tij, princit, që atij i ishin dukur përherë ligje të pakundërshtueshme, humbnin fuqinë, mbyteshin qetësisht, rrënoheshin, porsa m b ë r r i n i n në sytë e saj. A është e m u n dur, kishte thënë ai d y - t r i h e r ë me vete dhe po me vete ishte përgjigjur: s'është e mundur, kjo është një marrëzi imja. Por kishte përvjedhur p r a p ë me sy gruan e re dhe kishte pare se ishte t a m am ashtu. Fjalët t r e t e s h i n në a ta sy, humbnin fuqinë. Dhe pas fjalëve rrënohej qetësisht një pjesë e kullës, ai vetë, Mark Ukaçjerra dhe pas t i j . .. Dhe kjo ndodhte p ë r h e r ë t ë pare, prandaj dhe, me sa duket, i shkaktoi atij frikë. Sepse në dhomën e miqve të p r i n cit kishin bujtur lloj-lloj mysaf ir ësh të rëndësishëm, që nga të dërguarit e pàpës, apo njerëzit e afërt të mbretit Zog, gjer tek ata mjekroshët e ditur që quhen filozofë apo dijetarë dhe asnjëri prej t y r e nuk i kishte shkaktuar Markut një ndjesi të tillë. Ndoshta kjo kishte qenë dhe arsye ja që natën e mbrëmshme princi kishte folur më shumë se zakonisht. E dinin të gjithë se ai fliste fare pak, nganjëherë e h a p te gojën sa për t ë t h ë n ë mirëseardhjen dhe ishin të tjerët ata që e mbanin gjallë bisedën. K u r s e mbrëmë, sikur ta k u p tonte dhe vetë boShin nëpër të cilin kullonte gjithçka, ai e shkeli zakonin. Dhe p ë r p a r a kujt! P ë r p a r a një gruaje! Jo grua, po shtrigë kishte qenë ajo. E bukur si orët e bjeshkëve, por orë e keqe. Ndryshe s'ishte e mundur të cenonte fuqinë e zotit të t i j . Në të vërtetë gabimi ishte bërë qëkurse qe pranuar, kundër zakonit, në dhomën e burrave. S'e kishte kot kanuni që ndalonte h y r j e n e grave në dhomën e miqve. Mirëpo, për fat të keq, kohët e fundit 290 rendja pas modes ishte e tillë, saqë gjer këtu, në shtyllën e kanunit, në Orok, ndihej fryma e saj djallëzore. Mark Ukaçjerra ndjeu prapë atë boshllëkun e n e v e r i t - shëm në stomak. Një inat i shurdhët përzihej me krupën e stomakut, përpiqej të s h p ë r t h e n t e diku, por, n g a q ë nuk gjente vendin e përshtatshëm, kthehej prapë përbrenda tij për ta bërë të vuante. I vinte për të vjellë. Në të vërt e t ë e kishte vënë re prej kohësh se një erë e mallkuar që ï r y n t e që andej larg, nga qytetet dhe fushat e zhburrër u a r a qyshkur, përpiqej të ndynte e të moliste edhe malet. Dhe kjo po ndodhte qyshse midis maleve nisën t ë e n d e - shin këto gra t ë s p i t u l l u a r a me flokë t ë gështenjta apo ngjyr ë lajthie, që shtonin etjen për të jetuar, qoftë edhe pa nder, të hipura në ca karroca gjithë spërdredhje, t a m am karroca-lavire, me ca b u r r a që mund të ishin çdo gjë, p ë r - veç burra. Dhe, ç'është më e keqja, këto bukuroshe gji'thë naze na u futkëshin gjer në dhomën e miqve, dhe ku pa, mu k ë t u në Orok, në djepin e kanunit. Jo, s'ishin të r a s t it t ë gjitha këto. Diçka po zvetënohej me shpejtësi përreth, diçka po bjerrte. Kurse ata i kërkonin llogari atij perse po pakësohej gjakmarrja. Edhe n a t ë n e mbrëmshme k r v e - . zoti i kishte thënë, midis të tjerash, gjithë vrer: «Disa njerëz kërkojnë zbutjen e kanunit të të parëve» dhe e kishte vështruar vëngër Markun. C'do të thoshte zoti i Orokut me atë vështrim? Mos valle ai, Mark Ukaçjerra, ishte fajtor që kanuni, e sidomos gjakmarrja, kohët e fundit po j e p t e shenja zbutjeie? A nuk e n d i e n t e ai duhmën që frynte nga qytetet deledashe? Ishte e vërtetë që të ardhurat prej taksës së gjakut këtë vit ishin pakësuar, por nuk ishte vetëm ai fajtor për këtë, ashtu sic nuk ishte vetëm m é r i t e e qehaiait të tokave prodhimi i mbarë i misr i t . Le të bënte kohë e keqe, pa do të shihte ai se ç'misër do të k o r r t e . Mirëpo viti bëri i mbarë dhe qehajai i tokave u lavdërua prej princit. Kurse giaku n u k ishte shi që derdhej prej qiejve. Shkaqet e pakësimit të tij ishin tepër të mjegullta. Ai natvrisht kishte pjesën e vet të faut në t ë r ë këtë gjë. Mirëpo kjo nuk varej vetëm prej tij. Ah, po t'i jepnin atij të drejta më të mëdha dhe po t'i linin në dore disa gjëra, le t'i kërkonin pastaj llogari gjer 291 në një për të ardhurat e gjakut. Atëherë po, ai do të d i n t e ç'të bënte. Mirëpo, megjithëse njerëzit dridheshin nga nofka e tij e tmerrshme, caku i fuqisë së tij s'qe aq i largët. Ndaj dhe punët e gjakut po m e r r n i n t a t ë p j e t ë n në Rrafsh. -Kishte rënë numri i vrasjeve nga viti në vit, por stina e pare e këtij viti kishte qenë sidomos katastrofike. Ai e kishte ndier këtë dhe me gjak të n g r i r ë priste mbarimin e llogarive që ndihmësit e tij po i bënin qysh prej disa ditësh. Përfundimi qe më i keq se ç'e kishte p r i t u r: as shtatëdhjetë për qind e shumës së të njëjtës s t i n ë të v i - t i t të shkuar nuk ishte derdhur dot në arkë. Dhe kjo ndodhte në kohën që jo v e t ëm qehajai i tokave, por gjithë ndihmësit e tjerë të princit, qehajai i bagëtive e i kullotave, qehajai i fajdeve dhe sidomos qehajai i nmllinjve e i minierave, që kishte nën u r d h ë r gjithçka që bëhej me vegël, duke nisur nga avlëmendet gjer te kovaçhanat, k i shin derdhur shuma të mëdha në arkën e përbashket. Kurse ai, qehajai kryesor, (të a r d h u r a t e të tjerëve mblidhes h i n vetëm nga pronat e kullës, kurse të tijat nga gjithë Rrafshi), pra ai, qehajai më i rëndësishëm, shumat e të cilit dikur barazobeshin me shumën e përbashket të gjithë të tjerëve, tani mezi dha gjysmën e tyre. Ndaj dhe vështrimi i princit në darken e mhrëmshme ishte më i hidhur se fjalët e t i j . Ai v ë s h t r im dukej sikur t h o s h t e : ti je qehajai i gjakut, pra ti duhet të jesh egërsuesi kryesor i gjakmarrjes, ti je ai që duhet ta ngucësh atë, t'i futësh zekthin, ta zgjosh, ta tërbosh kur ajo fashitet apo përgjumet. Kurse t i po na bën të kundërtën. Të r r u at ajo nofkë që mban. Ja, kështu thoshte ai vështrim. O zot, p s h e r ë t i u thellë Mark Ukaçjerra aty pranë dritares. Pse nuk e linin të qetë. Valle të pakta ishin ankthet e t i j . .. Ai u përpoq ta hiqte mendjen andej, u përkul te k a ti i poshtëm i bibliotekës dhe, pasi hapi një nga kapakët e rende, nxori që brenda një radhor jashtëzakonisht të t r a - shë, të lidhur me lëkurë. Ai ishte «Libri i gjaqeve». Një copë herë gisbtërinjtë e tij shfletuan fletët e trasha, të mbushura me një s h k r im të dendur, ndarë në dy kolona t ë ngushta. Sytë e tij nuk lexonin asgjë, vetëm kalonin ftohtazi mbi ata mijëra emra, rrokjet e të cilëve dukeshin 292 të ngjashme me njëra-tjetrën si guriçkat e një zalli të paniate. Atje ishin shënuar me r r ë n j ë e me themel gjaqet e gjithë Rrafshit, borxhet e vdekjes, që familjet apo fiset i kishin njëri-tjetrit, shlyerjet nga të dyja palet, gjaqet e pashlyera, që përtërinin gjakmarrjen pas dhjetë, njëzet, disa herë njëqind e njëzet vjetësh, llogaritë e pafundme prapë me borxh e me shlyerje, breza të t ë r ë njerëzorë të zhdukur, lisi i gjakut, sic t h i r r e j gjaku nga babai, dhe lisi i tëmblit, sic thirrej gjaku nga nëna, vrasja e larë me vrasje, filani për filanin, një për një, kokë për kokë, katër çifte të vrarësh, fcatërmbëdhjetë, njëzet e katër dhe përh e r ë një gjak i tepërt në krye, një gjak tek, që, si dashi përçor që i p r i n tufës, u prin t u r m a v e të r e j a të të vdekurve. Libri ishte i vjetër, ndoshta po aq sa kulla. Atje nuk mungonte asgjë dhe fletët e tij hapeshin kur vinin për të bërë hulumtime të dërguar të familjeve apo fiseve që prej kohësh jetonin pa gjak. por aë befas, për shkak të nie dyshimi, të një hamendieje, të një pëshpërime apo t ë n i e ënidrre gjysmë t ë m a r r ë , u turbullohej qetësia. Atëherë «Qehajai i gjakut», Mark Ukaçjerra, ashtu sic kishin bërë më p a r e dhjetëra paraardhësit e t i j , hante fletët e trasha të librit, kërkonte fletë pas fletè e kolonë pas kolone r r i e d h ë n e fisit të gjakut dhe ndalei më në fund diku. «Po, keni giak për t ë shlyer. Në vitin kaq e aa, në m u a i in kaq e aq, nie borxh iu ka m b e t u r pa e larë». Në këtë rast svië e «Qehajait të eiakut» kishin nie qortim të r e nde për h a r r e s ë n e Efiatë. Vështrimi i tij dukej sikur thosht e : paaja juai ka qenë e gënieshtër. mjerë ju! Por kjo ndodhte tepër r r a l l ë . Zakonisht të giitha gjaqet mbaheshin mend brez pas brezi nga giithë piesëtarët e familjes. Ato ishin kujtesa krvesore e fisit dhe harresa mund të ndodhte vetëm pas n g i a r j e s h të iashtëzakonshme e aë vazhdonin giatë. Këto ishin rrebeshe të befta, luftëra, shpërngulie, epidemi murtaie, atëherë kur vdekja zhvlerësohei. humbte madhështinë, r r e e u l l a t , vermine e sai dhe, duke u bërë kështu e zakonshme dhe e përgjithshme, k t h e - hei në një gië banale e pa neshë. Në këtë vërshim giithë halte e mërzi të vdekjes, aëllonte të humbte ndonjë giak. Por edhe k u r ndodhte kjo, libri ishte aty, i n d r y r ë në ku- 293 llën e Oroshit dhe, sado vite të shkonin, sado që fisi të l u - lëzonte e të lëshonte bisqe të reja, do të vinte një d i te dyshimi, pëshpërima apo ëndrra gjysmë e m a r r ë për të ringjallur gjithçka. Mark Ukaçjerra vazhdonte të shfletonte librin. Sytë e tij ndaleshin herë pas here në vitet e hovzimit të gjakmarrjes, ose, përkundrazi, në vitet e renies së saj. Megjithëse i kishte p a r e dhe kishte bërë krahasimin midis t y r e me dhjetëra herë, tani që i shfletonte sërish, t u n d te kokën në një mënyrë t ë pakuptueshme. Kishte në atë l ë - vizje të kokës një ankim të përzier me kërcënim, thuase i gërgahej shurdhtazi kohës së shkuar. Ja vitet 1611-1628, me n u m r i n më të l a r t ë t ë gjaqeve brenda krejt shekullit t ë shtatëmbëdhjetë. Ja dhe viti 1639, me numrin më të ulët: gjithsej 722 vrasje në gjithë Rrafshin. Ai ishte viti i t m e r r s h ëm i dy kryengritjeve, ku gjaku u derdh lumë, por ai ishte gjak tjetër, jo kanunor. Pastaj me r a d h ë v i tet 1640 gjer më 1690, një gjysmë shekull rresht, kur nga viti në vit, përherë e më oak, gjaku që dikur r r i d h t e si krua, mezi curiste pikë-jpikë. Dukej s i k u r gjakmarrjes po i vinte fundi. Por t a m am në kohën aë dukej se po vdiste, ajo s h p ë r t h e u me një vrull të ri. Viti 1691: dyfishimi i gjaqeve. Viti 1693: trefishimi, 1694: katërfishimi. Kishte ndodhur një ndryshim themelor në kanun. Marrja e gjakut, që gjer atëherë binte vetëm mbi dorërasin, p r a mbi njeriun që kishte s h t i r ë me pushkë, tani u shtri mbi k r e jt fisin. Vitet e fundit të shekullit që po i k t e d h e vitet e p a ra të shekullit të ri u përgjakën fund e majë. Gjendja vazhdoi kështu gjer p r a n ë mesit të shekullit, kur u d u k ë n s h e - njat e n j ë thatësire të re. Ja viti i t h a t ë 1754. Më vonë 1799. Një shekull më vonë, tri vite r r e s h t . 1878, 1879, 1880, por të gjitha këto ishin vite k r y e n g r i t j e s h apo luft ë r a s h me të huajt, 'kur zakonisht gjakmarrja binte. Gjaku î t y r e ishte i jashtëm për kullën e Oroshit e p ë r k a n u nin, pra ato ishin vite gjakhupëse. Kurse këtë vit stina e pranverës po niste keq e më keq. Ai gati u drodh nga kujtimi i dites së shtatëmbëdhjetë marsit. Shtatëmbëdhjetë mars, përsëriti me vete. Sikur t ë mos ishte ajo vrasja në Breziftoht, ajo dite do të ki« 294 s h t e mbetur pa gjak. E para dite e tillë, e bardhë, qysh prej një shekuâli, ndoshta qysh prej dy, tre, pese shekujsh, apo ndoshta q y s h prej nismës së gjakmarrjes. Edhe tani, tek shfletonte fletët e librit, atij i dukej se gishtat po i dridheshin. Ja, dita e gjashtëmbëdhjetë marsit kishte t e t ë vrasje, më tetëmbëdhjetë mars njëmbëdhjetë, më nëntëmbëdhjetë e njëzet mars nga pesë vrasje, kurse ajo dita e shtatëmbëdhjetë marsit desh mbeti pa vdekje. Harnend j a se mund të gdhinte një dite e tillë, Mark Ukaçjerrës i dukej e llahtarshme. Dhe gati sa n u k k i s h t e ndodhur ashtu. Ajo hata do të ndodhte me siguri, por ishte n g r i t u r një Gjorg, një farë Gjorgu nga Brezftohti, që e kishte përgjakur d i t ë n é zotit. Dhe kështu e kishte shpët u a r atë... Ndaj, k u r një dite më pare ai kishte ardhur të paguante taksën e gjäkut, Mark Ukaçjerra e kishte vështruar n ë s y n ë n j ë mënyrë t ë pazakonshme, me dhimbsuri, me mirënjohje, saqë tjetri qe h u t u a r. Mark Ukaçjerra e la më në fund librin mbi syprinën e katit të ulët të bibliotekës. Sytë e tij për të d h j e t ë n herë rrëshqitën mbi librat dhe revistat bashkëkohore. Gjatë kohës së sistemimit të t y r e , prifti që merrej me to, i lexont e herë pas here copa të ndryshme nga shkrimet e kundërshtarëve të kanunit. Në to, për habinë d h e tërbimin e Mark Ukaçjerrës, sulmoheshin gati hapët, ose tërthorazi pjesë të kanunit, madje dhe vetë kulla e Oroshit. Hm, hungronte Marku gjatë leximit, lexo më tej. Dhe tërbimi i tij, që sa vente r r i t e j , përfshinte në vorbullën e vet jo vetëm njerëzit që i s h k r u a n i n ato t m e r r e e t u r p ë r i , p o r gjit h ë njerëzit e qyteteve e të fushave, madje vetë qytetet e fushat, për të mos thënë krejt ultësirat e botes. Nganjëherë kureshtja e shtynte të dëgjonte me orë t ë tëra, ç'thuhej n ë . t o , sic ishte rasti i diskutimit të hapur nga një revistë, ku shqyrtohej çështja nëse kanuni me ligjet e tij të r r e p t a e n x i s t e gjakmarrjen, apo, përkundrazi, e pengonte atë. Një paie shkruanin se disa nga nenet t h e - melore të kanunit, si ai që thoshte se gjaku nuk humb k u r r ë dhe se gjaku lahet veç me gjak, e n x i t n i n hakmarrjen, pra ishin nene barbare. Të tjerët, përkundrazi, shkruanin se nene të tilla që në dukje dukeshin të kuçe- 295 dërshme, ishin në të vërtetë nga më njerëzorët, sepse p i k ë r i s h t duke e b ë r ë ligj larjen e vdekjes me vdekje, e parandalonin vrasësin duke i thënë: mos derdh gjak, s e do të përgjakesh edhe ti pastaj. Këto lloj shkrimesh ishin disi t ë durueshme p ë r Mark Ukaçjerrën, por k i s h t e t ë t j e r a që t ë prishnin gjakun. Një s h k r im i tillë i mynxyrshëm, që i nxori gjumin net me r a d h ë princit, i shoqëruar madje me një pasqyrë llogarie, i s h t e botuar pa emër katër muaj më pare në një nga ato r e v i s t a t e mallkuara. Në p a s q y r ë n e llogarisë, me një saktësi të çuditshme ishin n x j e r r ë gjithë të a r d h u r a t që k i s h t e marrë kulla e Oroshit nga taksat e gjakut, gjatë k a t ë r vjetëve të fundit; ishin bërë krahasime me të ard h u r a t e tjera, të misrit, të bagëtisë, të shitjes së tokave, t ë minierave e të përqindjeve nga fajdetë, dhe i s h i n n x j e r r ë ca përfundime çmendurore. Një nga këto ishte se gjoja në kohën tonë, bashkë me përçudnimin e gjithçka j e, po përçudnoheshin edhe gurët e themelit të kanunit si «besa», «gjakmarrja», «miku», të cilat nga gjëra të m ë dha e sublime në jetën shqiptare, me kalimin e viteve, ishin tjetërsuar, duke u s h n d ë r r u a r dalngadalë në një makinë çnjerëzore, gjersa ishin katandisur tashmë, sipas artikullshkruesit, në një sipërmarrje kapitaliste fitimesh. Në atë shkrim ishin përdorur shumë fjalë të huaja, që Marku n u k i kuptonte e që p r i f t i ia kishte s h p j e g u a r me durim. Kështu për shembull, iishin përdorur shprehjet « i n d u s t r i a e gjakut», «gjaku si mail», «mekanizmi i gjakmarrjes ». Kurse titulli i sbkrimit ishte i përbindshëm: «G j a k m a r r jelogj ia». Natyrisht që princi, me anë të njerëzve të vet në Tirane, kishte mundur ta ndalonte menjëherë revistën, m e g j i t h a t ë autori i artikullit, me gjithë përpjekjet e p r i n cit, s'u mor që s'u mor vesh. Por ndalimi i revistës n uk e qetësonte Mark Ukaçjerrën. Fakti që ato gjëra ishin s h k r u a r , madje që ishin menduar nga një mend je n j e r ë - zore, ishte i frikshëm. Ora e madhe në mur ra s h t a t ë herë. Ai u afrua p r a pë te xhamat dhe ashtu më këmbë, me v ë s h t r im të t r e - 296 t u r në largësitë e bjeshkëve, e ndjeu se t r u r i i t i j po boshatisej disi nga dendësia e mendimeve. Por, si zakonisht, kjo ishte një boshatisje e përkohshme. Ngadalë mendjen e tij po e mbushte një masë e mjeguUt gri. Kjo ishte diçka më shumë se mjegulla d h e diçka më pak se m e n d i mi. Ishte midis të dyjave, e t u r b u l l t , e gjerë, e paplotësuar. Sa i zbulohej një pjesë, tjera i mbulohej në çast. Dhe Marku e ndiente se kështu mund të vazhdonte me orë, madje me dite të t ë r a. Nuk ishte h e r a e pare që mendja e tij n g r i n t e k ë s h tu p ë r p a r a énigmes së Rrafishit. Ai ishte p ë r të gjithë bota e lejuar, normale dhe e arsyeshme. Pjesa t j e t ë r e botes, ajo «atje poshtë», s'ishte veçse një ultësirë kënetore, prej së cilës nuk ngjiteshin veçse sëmundje e zvetënim. Tek r r i n t e i palëvizshëm pranë xhamave, ashtu si herët e tjera, ai u përpoq të toapte më kot me mendim gjithë s h t r i r j e n e pafundme të Rrafshit, që n i s t e prej qendrës së Shqipërisë e vazhdonte përtej kufijve shtetërore. E gjithë kjo rrafshnaltë kishte lidhje me Markun, përderisa taksat e gjakut m b ë r r i n i n nga të katër anët e sai, e megjithatë ajo kishte mbetur për të n j ë enigmë. E kishin lehtë qehajai i tokave e i vreshtave, apo ai i m i n i e - rave. Misri dukej me sy, dhe r r u s h i dukej me sy po t ' i b i n t e vrugu, dhe minierat no të shteronin, k u r s e arat që atij i kishte rënë fati të administrante, ishin të padukshme. Herë-herë atij i dukej se po e kapte enigmën, se po e mbante midis t r u r i t , për ta zbërthyer më në fund, por aio ngadalë, si ato r e t ë që zhvendosen pa k u p t u a r në oiell, i ikte. Atëherë mendia i kthehej prapë tek arat e vdekjes, duke u përpjekur më kot të gjente se c'i bënte pjellore e ç'i bënte shterpa ato. Ishte një t h a t ë s i r ë t i e t ë r l l o j , shpesh midis shiut dhe dimrit, ndaj dhe më e frikshme se çdo gjë. Mark Ukaçjerra nsherëtiu. Me Sytë të t r e t u r në largësi ai përpiqei të oërfvtyronte shtrirjen e pafund të Rrafshit t ë madh. Ai ishte i mbushur me pllaja, n ë r r e n j , h u m - nera, bore, celtina, katunde, kisha, por atij. Mark Ukacjerrës. nuk i interesonin ato. Për të i giithë Rrafshi i madh n u k ishte i ndarë veçse në dy pjesë: në pjesën që 297 pillte vdekje dhe në tjetrën që s'pillte. Pjesa vdekësore, troje, sende e njerëz, kalonte tani ngadalshëm, ashtu si shumë herë nëpër t r u r i n e t i j : Mijëra vija uji vaditëse, të mëdha e të vogla, që rridhnin nga perëndimi në lind je, apo nga jugu në veri dhe në buzë të të cilave kishin mbirë aq e aq sherre e pastaj gjaqe; Qindra vija mulliri, . m i j ë r a gurë kufijsh, pranë të cilëve g j i t h a s h t u m b i n t e l e h - tësisht grindja dhe pas saj gjaku; Dhjetëra mijëra k r u s h q i, një pjesë e të cilave prisheshin për arsye të ndryshme, por që sillnin pas veç një gjë: zinë; Krejt mashkullimi i Rrafshit, i rrezikshëm, gjaknxebtë, që l u a n t e me vdekjen si me një lodër të së dielës. E kështu me radhë. Kurse pjesa s h t e r p ë ishte, p ë r fat të keq, po aq e s h t r i r ë : V a r r e - zat, që dulkej sikur, të ngopura me vdekje, s'pranonin më mort, ngaqë në to ishte e ndaluar vrasja, grindja, madje dhe fjalosja; Hupësat, ata që për arsye t ë mënyrës si ishin vrarë, apo të r r e t h a n a v e t ë vdekjes, kanuni i shpallte gjakhupës; Priftërinjtë, që nuk quheshin kurrë të rënë në gjak; Krejt graria e Rrafshit, që gjaku n u k e kapte. Sa h e r ë Marku kishte menduar me vete marrëzira, që nuk do të guxonte k u r r ë f i a thoshte askujt. Sikur graria t ë b i n t e në gjak njëlloj si b u r r a i . . Më vonë i k i s h t e a r d h ur t u r p nga vetja, madje kishte ndier edhe një lloj tmerri, por këto ishin caste të rralla, t ë s h k a k t u a r a më t e p ë r nga dëshpërimi, kur në fund të muajve apo tremujorëve shikonte tabelat e Uogarive. I lodhur, ai përpiqej ta hiqte mendjen që andej, por mendja prapë b ë n t e ç'bënte dhe kthehej atje. Veçse k ë t ë h e r ë kthehej jo për t ë blasfemuar kundër kanunit, por më thjesht, në forme habitjeje. Kështu, ai habitej se si zakonisht dasmat, që ishin aq të gëzueshme, shkaktonin shpesh sherre dhe fillime gjakmarrjesh, kurse kësollet, që ishin t ë zymta, pothuajse kurrë. Nga kjo mendja i shkonte te krahasimi midis gjaqeve t ë reja me gjaqet e vjetra .Të dy llojet kishin të m i r ât e të këqijat e veta. Gjaqet e vjetra, ashtu si tokat që punoheshin prej kohësh, ishin të sigurta, por ato ishin disi të ftohta e të ngadalta. Gjaqet e reja, përkundrazi, ishin t ë vrullshme dhe nganjëherë, për një p e r i u d h ë kohe njëvjeçare, jepnin aq vdekje, sa ç'jepnin të vietrat për një- 298 zet vjet. Mirëpo, të pashtruar ende sic ishin, ata mund të mbylieshin shpejt me ndonjë pajtim. Kurse^gjaqet e vjet r a ishte e vështirë të pajtoheshin. Brezat njerëzorë mësoheshin me to qysh në djep dhe kështu, ngaqë nuk e mendonin dot jetën pa to, as që u shkonte nëpër mend se mund të çliroheshin prej tyre. Nuk thoshte kot fjala: «gjaku, po zuri vitin e dymbëdhjetë, është si lisi, n u k e shkul dot kollaj». Sidoqoftë Mark Ukaçjerra kishte a r r i t u r në përfundimin se të dy llojet e gjaqeve, i vjetri me historikun e tij dhe i r i u me gjallërinë, ndihmonin n j ë r i - t j e t r in dhe se shterja e njërit ndikonte mbi tjetrin. Ja, kohët e fundit, për shembull, ishte e vështirë të kuptoje se cili prej t y r e nisi të m e h t e i pari. O zot, t h i r r i ai me zë, po të vazhdojë kështu, une do të marr fund krejt. Tingulli i vetmuar i orës e bëri të dridhej. Ai numëroi goditjet. Gjashtë, shtatë, tetë... P r a p a dyerve, në k o r r i - dore, s'dëgjohej gjë t j e t ë r veçse një fëshfërimë e bute fshese. Mysafirët akoma po flinin. Ndriçimi i dites, megjithëse ishte sbtuar pakëz, r u a n te prapë po atë ftohtësi armiqësore të largësisë prej nga vinte. O zot, psherëtiu ai, këtë herë aq thellë, saqë iu duk se brin jet iu lëkundën si t r a r ë t e një kasolleje që do të shkallmohej. Vështrimi i t i j mbeti prapë i humbur në a t ë qiell gri, që shtjellej vetmueshëm mbi bjeshkët dhe që kurrsesi nuk qe e mundur të kuptohej, ishte ai që i zymitonte ato, apo vetë zymtohej prej tyre. Vështrimi i Mark Ukaçjerrës kishte në vetvete edhe pyetje, edhe kërcënim, dhe kërkim mëshire. Ç'ke, dukej sikur i thoshte ai vështrim hapësirës që kishte përpara, perse u bere e tillë... I qe dukur përherë se e njihte mire atë Rrafsh, për t ë cilin thoshin se ishte një nga më të mëdhenjtë e hijerëndët e Evropës e që, pasi shtrihej me mijëra kilométra k a t r o r ë brenda Shqipërisë, vazhdonte pastaj përtej kufijve, në viset shqiptare të Kosovës, ose ato që sllavët i quanin «Serbia e vjetër» e që në të v ë r t e t ë nuk ishin veçse pjesë të t i j . Kështu kishte kujtuar, por kohët e fundit, përherë e më shpesh g j ente në p am j en e tij diçka që s'e afronte. Mendja e tij rropatej mundimshëm nëpër pllaja 299 e zgripe, sikur të kërkonte të gjente se nga vinte ajo gjë e pakuptueshme, madje më keq, ajo diçka tallëse në ndriçimin e dites. Sidomos kur reisnin vërshëllimat e eres dhe kur bjeshka n i s t e të vetmohej, ajo i ngjante h e r ë - h e rë krejt e huaj. E dinte se mekanizmi i vdekjes ishte atje, i ngritur që nga kohërat që s'mbaheshin mend, mulli i stërlashtë që bluante dite e natë dhe të fshehtat e të cilit ai, si qehaja i gjakut, i njihite më mire se kushdo. Megjitha t ë kjo n u k e ndihmonte ta zhdukte atë ndjesi tëhuajzimi. Atëherë, si për t ë bindur veten p ë r të kundërtën, si në ethe, ai niste të përshkonte në mend je gjerë e gjatë atë hapësirë të ftohtë që shpalosej në t r u r i n e tij në një forme disi t ë çuditshme, diçka midis një h a r t e dhe një mësalle . t ë një dreke morti. Atë hartë të përzishme po e sillte tani ndër mend a t y pranë xhamave të bibliotekës. Në një rend të n g r i rë shpaloseshin në mendjen e tij gjithë tokat e bukës të Rrafshit. Ato ndaheshin në dy grupe të mëdha: në tokat e p u - n u a r a dhe në tokat e lena djerr për shkak të gjakmarrjes. E gjithë kjo k i s h t e një rregullshmëri të thjeshtë: njerëzit që kishin gjak për të marrë, i punonin tokat, sepse radhën e vrasjes e kishin ata, ndaj s'i kërcënonte askush t ë dilnin lirisht në are. Përkundrazi, njerëzit që kishin gjak për të dhënë, i linin tokat djerr, sepse duhej të mby- Meshin në kullën e ngujimit për t ' u mbrojtur. Por kjo gjendje ndryshonte menjëherë, porsa njerëzit që kishin gjak për të m a r r e e kryenin vrasjen. Atëherë ata, nga një fis që kishte për t ë m a r r ë një gjak, ktheheshin në fis që k i s h t e për të dhënë një gjak, pra ktheheshin në gjakës dhe rrjedhimisbt mbyïïeshin në kullën e ngujimit, duke i lënë tokat e t y r e djerr. Kurse armiqtë e tyre, përkundrazi, pushonin së qeni gjakës, dilnin nga kulla e ngujimit dhe, ngaqë e kishin ata radhën për të vrarë, s'kishin frikë t'i punonin tokat lirisht. Dhe kjo vazhdonte gjer në vrasjen e ardhshme. Atëherë gjithçka përsëritej. Sa herë që Mark Ukaçjerrës i kishte qëlluar të udhët o n t e për punët e kullës nëpër bjeshkë, syrit të tij nuk i shpëtonte k u r r ë sasia e tokave të punuara në k r a h a s im me 300 djerrinat. Zakonisht tokat e punuara ishin më shumë. Ato përbënin gati tri të katërtat e gjithë tokës së bukës. Mirëpo k i s h t e vite që raporti ndryshonte në dobi të tokave djerr. Ato r r i t e s h in në tridhjetë për qind, dyzet e disa h e rë i afroheshin barazimit me tokat e punuara. Madje mbaheshin mend dy vite, k u r sipërfaqja e tokave djerr e kishte kaluar sipërfaqen e çeltinave. Mirëpo kjo ndodhte dikur. Dalngadalë, me rënien e gjakmarrjes, djerrinat sa vente zvogëloheshin. Ato djerrina ishin gëzimi i syrit t ë Mark Ukaçjerrës. Ato tregonin se kanuni ishte ende i fuqishëm kudo. Fise të tëra pranonira t'i linin tokat djerr e të vuanin për bukë, veç të shlyenin gjakun, ashtu sic k i s h t e fise që bënin të kundërtën, e shtynki gjakun stinë pas stine e vit pas viti në mënyrë që të kishin mundësi t ë k o r r n i n aq miser, sa të ngujoheshin pastaj brenda p ë r një kohë t ë gjatë. Je i lire të mbash b u r r ë r i n ë tende, je i lire të zhburrërohesh, thoshte kanuni. Midis misr i t dhe gjakut secili zgjidhte atë që i pëlqente. Disa, për t u r p të tyre, zgjidhnin misrin, të tjerë, përkundrazi, gjakun. Shpesh Mark Ukaçjerrës i k i s h t e qëlluar të shikonte toka fisesh që i s h i n në gjak, fqinje me njëra-tjetrën. Dhe gjithmonë e njëjta pamje: një ngastër e punuar, tjetra djerrinë. Në plisat e ares së mbjellë kishte diçka të t u r p - shme për Mark Ukaçjerrën. Dhe avulli që lëshonte ajo, dhe aroma, dhe butësia e saj prej femre i s h t i n i n pështirosjen. Kurse djerrina e tharë, aty përbri, me të carat që ngjanin herë si rrudha, herë si nofulla të shtrënguara, gati i a p ë r l e t t e sytë. Dhe kudo nëpër bjeshkët e mëdha ishte e njëjta pamje: çeltina dhe toka djerr, matanë dhe më këtë anë të rrugës, ngjitur me njëra-tjetrën, t ë huaja, që e vës h t r o n i n me urrejtje njëra-tjetrën. Dhe gjëja më e pabesueshme ishte që pas një stine, pas dy, fatet e t y r e n d r y - shoheshin: toka djerr bëhej papritur pjellore, kurse çeltina kthehej në djerr. Mark Ukaçjerra, ndoshta për të dhjetën herë atë mëngjes, psherëtiu. Mendja e tij ishte ende larg. Nga tokat ajo kaloi te rrugët, një pjesë të të cilave ai i kishte përshkuar më këmbë, apo me kalë gjatë shërbimeve të 301 t i j . Rruga e Madhe e Bjeshkëve të Nëmura, Rruga e Hijes, Rruga ndanë Drinit të zi, Rruga ndanë Drinit të Bardhë, Rruga e Keqe, Rruga e Madhe e Flamurëve, Rruga e Kryqiit. Nëpër to ecnin dite e natë njerëzit e Rrafshit. Copa të veçanta të këtyre rrugëve ishin në besë të përhershme. Kështu, në Rrugën e Madhe të Flamurëve, pjesa nga Ura e Gurtë e gjer te Gështenjat e Mëdha ishte në besë të Nikajve e të Shalës. Kushdo që pësonte gjë duke ecur nëpër to, gjaku i mbetej krahinës së Nikajve dhe Shalës. Po kështu, në Rrugën e Hijes pjesa nga Arat e Rekës gjer te Mulliri i Shurdhit, ishte në besë. Krejt Rruga e Currajt gjer te Kroi i Ftohtë ishte në besë. Konakët e Nikajve e të Shades ishin gjithashtu në besë. Hani i Vjetër, në Rrugën e Kryqit, me për j ash t im të s t a lles, ishte në besë. Hani i Vejushës, gjithashtu, bashkë me katërqind hapa udhë nga porta veriore. Të tetë lëfytet e Kroit të Zanave, dyzet hapa për së gjati e për së gjeri. Konakët e Rrëzës. Livadhi i Krillave. Ai u përpoq të sillte ndër mend me radhë të gjitha vendei e tjera që ishin në besë të dikujt, si edhe vendet në besë të gjithkujt, domethënë ato ku nuk lejohej të q ë - llohej për gjakmarrje, sic qenë të gjithë mullinjtë pa p ë r - jashtim, dyzet hapa djathtas e majtas, si dhe të gjitha ujëvarat, katërqind hapa djathtas e majtas, për arsyen se zhurma e trokashkavë apo uturima e ujërave nuk lejonin të dëgjohej britma paralajmëruese e qëlluesit. Kanuni nuk harronte k u r r ë asgjë. Shumë h e r ë Mark Ukaçjerra e kishte vrarë mendjen për të gjetur nëse vende të tilla në besë i kufizonin, apo, përkundrazi, i shtonin gjaqet. Herë-herë i dukej se ato, me mbrojtjen e shpallur për çdo kalimtar, e largonin vdekjen, por herë-herë, p ë r kundrazi, i dukej se tamam rruga apo bujtina e besëtuar, me p r e m t i m i n e t y r e për t'i marrë gjakun e kujtdo që vritej midis tyre, hapnin gjaqe të reja. E gjithë kjo ishte, për mendjen e t i j , e paqartë dhe me k u p t im të dyzuar, ashtu si shumë gjëra të kanunit. Të njëjtën pyetje kishte bërë dikur për baladât e shumta për gjaqet, që këndoheshin anembanë Rrafshit. Rapsodët ishin të shumtë nëpër katundet dhe përgjatë 302 krahinave. S'kishte rrugë që të mos i takoje dhe s'kishte han ku të mos i dëgjoje. E shtonin apo e pakësonin vdekjen, ishte vështirë ta kuptoje. Ishte edhe ashtu, edhe kështu. E njëjta gjë mund të thuhej për historitë që shtegtonin gojë më gojë, ngjarje të hershme apo më pak t ë hershme, që rrëfeheshin mbasdarkave të dimrit, pranë zjarrit dhe që shpërndaheshin pastaj, bashkë me udhëtarët, për të r i a r d h u r ndonjë natë përsëri, të ndryshuara, sic vjen i n d r y s h u a r nga koha bujtësi i dikurshëm. Një pjesë të këtyre rrëfenjave ai i gjente nganjëherë të botuara në ato revistat e neveritshme, të renditura në kolona si në arkivole. Sepse për Mark Ukaçjerrën ajo që shtypej në libra, s'ishte gjë tjetër, veçse kufoma e asaj që rrëfehej me gojë apo me lahutë. Sidoqoftë, donte apo s'donte ai, të gjitha këto kishin lidhje me punën e t i j . Madje dy javë më pare princi, ndërsa bëhej gati t'i t ë r h i q t e vërejtjen për vajtjen keq • të punëve, ia përmendi në njëfarë m ë n y r ë këtë gjë. Ç'ishte e vërteta. fjalët e tij ishin pakëz të errëta, por kuptimi pak a shumë ishte ky: në qoftë se ty, Qebaiai i gjakut, t ë është mërzitur kjo ounë, mos harro se shumë njerëz e lakmoinë atë dhe madje jo njerëz dosido, por edhe me shkollë të lartë. I s h t e h e r a e pare aë princi e kishte përmendur shkollën e l a r t ë dhe me njëfarë kërcënimi. Edhe herët e tjera e kishte porositur Markun të studionte. me ndihmën e priftit, giithë cështiet që kishin të bënin me gjakun, por këtë herë toni i tij i s h t e i prerë. Edhe tani aë e kujtonte. Mark Ukaçjerra ndiente një shtyoie në tëmtha. Merr ndonjë shkollar, nga ata që mbajnë erë parfum dhe v ë re në vehdin tim. shkrofëtiu me vete. Vëre qehajanë e gjakut me shkollë, meqenëse të paska hyrë në qejf shko- 11a e madhe dhe pastaj, kur qehaiaiushika të të çmendet që javën e trete, do ta kuitosh Mark Ukaçjerrën. Hm. Një copë herë e la mendimin e tij të b r i d h t e egërsisht nga një hamendje në tjetrën, dhe në të gjitha ato princi pendohej dhe ai triumfonte. Sidoqoftë duhet të ndërmarr një udhëtim nëpër Rrafsh, tha më në fund me vete, kur e ndjeu se vrulli i dehjes së çastit po i binte. S'ishte keq 303 t ë përgatiste një r a p o r t për princin, ashtu si katër vjet më pare, me t ë d h ë n a t ë sakta për gjandjen d h e me p a - rashikime për të ardhmen. Ndoshta dhe princit nuk i venin mire punët dhe hajde, mbi kë të shfrej e gjej Mark Ukaçjerrën. Po nejse, ai ishte zoti i tij dhe qeh a j a i t nuk i përkiste të gjykonte të zotin. Mark Ukaçjer r ë s i kishte r ë n ë inati krejt. Mendja e t i j , që zemërimi i beftë ia kishte m b l e d h u r për ca caste, e çliruar tani nga ngërçet, iku përsëri larg, në bjeshkë. Në t ë v ë r t e t ë udhëtimi i tij ishte i domos.doshëm. Aq më tepër tani që n uk e ndiente veten mire. Ndoshta rruga ia lehtësonte disi brengën e kohëve të fundit. Edhe gjumi mund t'i rik t h e h e j . Veç kësaj, ishte mire që t'i hiqej për ca kohë nga sytë princit. Projekti i udhëtimit nisi ta përpinte ngadalë, pa ndonjë vrull të veçantë, por me këmbëngulje. Dhe prapë, a s h t u si pak më pare, nisën t'i kalonin nëpër mend r r u - gët nëpër të cilat ndoshta do të udhëtonte, veçse këtë herë, të lidhura me opingat e tij, apo me potkonjtë e kalit të t i j , ato i u p ë r f y t y r u a n ndryshe. Po a s h t u n d r y s he i e r d h ë n në kujtesë hanet dhe kullat ku mund të flinte, hingëllima e kuajve natën, çimkat. Ky do të ishte një udhëtim pune, gjatë të cilit do t ' i duhej ndoshta të r i s h i k o n t e gjithë atë që në mendjen e tij ishte skicuar si diçka e ngjashme me një mulli vdekje je, me mokrat e t i j , veglat, r r o t a t dhe rrotëzat e pafundme. Të kontrollonte një për një gjithë mekanizmin, për të gjetur se ku ngecte makina, ç'qe n d r y s h k u r e s'punonte mire, apo ç'qe k ë p u t u r. Uh, ia bëri nga një t h e r j e në stomak. Ti shiko më mire ç'të është k ë p u t u r ty, deshi të thoshte me vete, por e ndërpreu përgjysmë mendimin. Ndoshta edhe ai boshllëku i neveritshëm do t'i ikte me ndërrimin e ajrit. Po, po, të nisej sa më pare, të ikte që këtej. Të shikonte një për një gjithçka, të bisedonte giatë, sidomos me shkoqitësit e kanunit, t ' u k ë r k o n t e mendime, të h y n t e n ë për kullat e ngujimit, të takohej pastai me famulltarët. të pyeste se a kishte mësues që pëshpëritnin kundër kanunit, të shënonte emrat e t y r e për t'i kër- 304 kukar princit dëbimin etj. Mendja e Mark Ukaçjer r ë s u gjallërua. Ai mund t'i bënte vërtet një raport t ë hollësishëm princit për t ë gjitha këto. Marku nisi të ecte poshtë e përpjetë nëpër bibliotekë. Herë-herë ndalej p ë r p a r a dritareve, pastaj, porsa mendonte diçka të re, n i s t e të lëvizte përsëri. Qysh tani sillte ndër mend shkoqitësit e kanunit, fjalëve të të cilëve princi u j e p t e p ë r h e r ë rëndësi. Ata ishin r r e t h dyqind në gjithë Rrafshin, por v e t ëm ndonjë dyzinë prej tyre ishin të famshëm. Në mos gjithë të famshmit, ai duhej të takonte të paktën gjysmën e tyre. Ata ishin shtylla e kanunit, truri i Rrafshit, dhe ata do t'i jepnin me siguri ndonjë mendim mbi gjendjen dhe ndoshta ndonjë këshillë për rrugëzgjidhje. Me siguri kështu do të ndodhte, megjithëse ai s'duhej të kënaqej me k a q . Mendja i thoshte se do të ishte mire që, përveç takimeve me ta, të zbriste edhe atje ku ishte baza e vdekjes, te gjakësit. Të futej nëpër kullat e ngujimit, të bisedonte kokë më kokë me të ngujuarit, me ata që ishin buka dhe kripa e k a n u n i t . Kjo ide e fundit e gëzoi veçanërisht. Sado fjalë të mençme të thoshin shkoqitës i t e famshëm, fjalën e fundit përsa i përket vdekjes kanunore e kishin gjakësit. Ai fërkoi ballin me dore duke u përpjekur të sillte ndër mend të dhënat e mbledhura dy vjet më pare për kullat e ngujimit. Ah, tani iu kujtua saktësisht. Ato ishin njëqind e s h t a t ë d h j e t ë e katër në k r e j t Rrafshin, me r r e t h një mijë b u r r a të ngujuar në to. U përpoq t'i përfyt v r o n t e ashtu sic ishin, një këtu, një atje, zymtore dhe idhnake, me frëngjitë e zeza dhe portât e kyçura nga brenda. Përfytyrimi i tyre iu mpleks me vijat e ujitjes, për shkak t ë të cilave gjendeshin aty një pjesë e të ngujuarve, me rrugët dhe bujtinat në besë, me shkoqitësit e kanunit, kronistët, lahu.tarët. Të gjitha këto ishin vidhat, rripat dhe rrotëzat e makinës së vjetër, e cila punonte pa u n d a l u r që prej qindra vjetësh. Që prej qindra vjetësh, përsëriti ai. Dite për dite e n a t ë për natë. Pa u ndalur kurrë. Verës e dimrit. Por ja, kishte ardhur dita e shtatëmbëdhjetë marsit për të prishur rendili e gjërave. Kujtimi i saj e bëri Mark Ukaçjerrën të p s h e r ë t i n t e pra- 2 0 - 2 305 pë. Atij iu duk se, në qoftë se v ë r t e t ajo d i t e do të k a l o n te ashtu, sic desh kaloi, i gjithë ky mulli vdekjeje, t r o k a - shkat, mokrat e tij të rënda, sustat dhe rrotëzat e shumta, do të k ë r c i t n i n kobshëm, do të t r a n d e s h i n k u lm e themel, gjersa të këputeshin e të shkatërroheshin në një mijë copa. O zot, mos a r d h t ë ajo dite, ia bëri ai dhe p r a p ë ndjeu atë neverinë midis stomakut dhe zemrës. Pastaj, të p ë r - ziera me të, prapë iu k u j t u a n caste nga darka e mbrëmshme, pakënaqësia e princit, dhe gjallëria e pâk çasteve më pare iu fik aty për aty, për f i a lënë vendin një b r e n - ge t ë çuditshme. Në dreq t ë venë të gjitha, t h a me vete. Brenga ishte e një lloji të veçantë, e ngjashme me një masë të qullët gri që futej kudo, qetësisht, pa maja që shponin ose therje të dhimbshme; oh, ai do të donte një mijë h e r ë të ishte ashtu, po ç'f i b ë n t e një qulli të tillë, prej të cilit s'kishe ku të futeshe. Kurse ata i binin akoma më qafë, sikur të mos -f mjaftonin ankthét e tij. Për ato ai nuk i kishte folur askujt. Kishte tri javë që i përsëriteshin shpesh e më shpesh dhe ai p a p r i t ur bëri me v e t e pyetjen që e kishte s h t y r ë dite pas ditësh e net pas netësh: mos po e zinte gjaku? Kështu i k i s h t e ndodhur shtatë vjet më pare. Ishte vizituar nga gjithfarë mjekësh e kishte pire giithfarë ilaçesh, por pa asnjë dobi, gjersa një plak nga Gjakova i kishte t h ë n ë : «Kot pi ilaçe e shikohesh në doktorë, biri im. Lëngatës sate s'kanë ç'i bëjnë as doktorët, as ilaçet. t y të ka zënë gjaku. Gjaku?! qe habitur ai. Po une s'kam v r a r ë njeri, o axhë. Dhe plaku i qe përgjigjur: S'ka gjë se s'ke v r a r ë njeri, o bir, të kishe v r a r ë njeri do ta k i - she mbase më lehtë, po ti ke një p u n ë t ë tillë që e zë gjaku: Dhe ai i kishte treguar për «qehallarët e tjerë t ë gjakut», shumica e të cilëve ishin s ë m u r u r nga kjo lëngatë, madje edhe më keq, nuk ishin s h ë r u a r më. Kurse ai arriti të shërohej në bjeshkët përtej Oroshit. Thuhei se ajri i tyre ishte i përshtatshëm kundër lëngatave të Shtatë vjet Marku kishte qenë i a e t ë dhe vetëm kohët e fundit sëmundja po i jepte prapë shenjat e saj. Ç'm'u 306 desh kjo punë, tha me vete. Gjaku i një njeriu, kur të zinte, dhe ishte vështirë ta përballoje, po kur të zinte një gjak i tillë, që s'dihej ku fillonte e ku mbaronte? Jo gjak po përrenj gjaku brezash njerëzorë, që kullonin tejembanë Rrafshit, të përzier bashkë, të vjetër e të rinj, vitesh e shekujsh. Por ndoshta s'është ajo, psherëtiu me vete me një shpresë të fundit. Ndoshta është thjesht një mërzi e përkohshme, përndryshe do të çmendesha. Ai tendosi qafën, sepse iu duk s e dëgjoi zhurmë pas derës. Ishte vërtet ashtu. Në korridore u dëgjua kuisja e një dere, pastaj hapa dhe zëra. Qenkan zgjuar mysafirët, mendoi ai. • 307 KAPITULLI I PESTE Gjorgu u k t h y e në Breziftoht më 25 mars. Udhëtoi pothuajse pa pushim gjithë ditën. Ndryshe nga vajtja, gjatë kthimit kokën e kishte vazhdimisht në një gjendje përgjumjeje, kështu që udha iu duk më e shkurtër. Madje u habit pak kur njohu r r e t h i n a t e fshatit. Pa e kuptuar as vetë pse, ngadalësoi hapat. Zemra gjithashtu nisi t'i rrihte më ngadalë, ndërsa sytë kërkonin diçka në bregoret përreth. Pllangat e bores qenk a n shkrirë, tha me vete. Kurse shegët e egra ishin aty. Megjithatë psherëtiu disi i lehtësuar. Kushedi pse 308 i qe dukur se njollat- prej dëbore do të ishin më të pamëshirshme me të. Ja dhe vendi... një murane e vogël ishte ngritur a t y gjatë mungesës së tij: Gjorgu kishte ndalur mu p ë r p a r a saj. Një çast iu duk se do të sulej kundër asaj murane, për f i a ngritur gurët e për fia shpërndarë në të katër anët, që të mos mbetej prej saj asnjë gjurmë, por tamam në kohën që truri i përfytyronte një veprim të tillë, dora e tij kërkonte si në ethe një gur mbi kalldrëmin e rrugës. E gjeti më në fund gurin dhe me një lëvizje të pazakonshme, sikur. të ishte gjysmë e këputur, dora e tij e hodhi gurin mbi murane. Guri lëshoi një zhurmë të shurdhët, bëri dy-tri rrotullime brinjazi, gjersa zuri vend pranë të tjerëve. Gjorgu nuk ia ndante sytë, thuase dyshonte që guri do të lëvizte përsëri nga vendi, por ai qysh tani dukej atje i natyrshëm, sikur të qe hedhur prej kohësh. Megjithatë Gjorgu nuk lëvizi. Me sy të ngrirë, vështronte muranën. Ja ç'kishte mbetur prej... prej... (ai deshi të thoshte: prej jetës së atij tjetrit), por me vete mendonte: ja ç'kishte mbetur prej jetës së t i j . \ Gjithnjë ajo brengë, ato net pa gjumë, sherri i h e s h t u r me të jatin, mëdyshjet, arsyetimet, vuajtja nuk kishin pjellë veçse këta gurë të lakuriqtë dhe pa kuptim. Ai bënte të largohej prej tyre, po nuk mundte. Bota nisi t ë - t r e t e j me shpej tësi r r e t h e rrotull, çdo gjë u firua, mbeti vetëm ai dhe përballë tij grumbulli i gurëve, vetëm ata të dy, Gjorgu. dhe murana, krejt t ë vetëm mbi sipërfaqen e botes. Dhe midis dënesës gati sa s'thirri me zë: Po perse? Ç'duhej e gjithë kjo? Pyetja ishte e lakuriqtë, ashtu si gurët aty poshtë, dhimbte nga të gjitha anët, o zot, si dhimbte, dhe ai u përpoq të lëvizte më në fund, të shkëputej, të ikte sa më larg prej saj, sa më larg, qoftë edhe në ferr, veç t ë mos mbetej aty. 309 Në shtëpi Gjorgun e pritën me një ngrohtësi të qetë. Babai e pyeti shkurt për rrugën, e ëma e v ë s h t r o n t e vjedhurazi me ca sy të mjegulluar. Ai tha se ishte tepër i lodhur nga rruga e nga të qëndruarit pa gjumë dhe u shtri të f linte. Për një kohë të gjatë hapat dhe pëshpërimat nëpër kullë iu ngjitën si karfoma gjumit t ë tij, gjersa më në fund fjeti. Të nesërmen u zgjua vonë. Ku jam? tha dy-tri herë me vete dhe fjeti përsëri. Edhe kur u ngrit, kokën e kishte të rende dhe si të mbushur me sfungjer. S'kishte dëshirë të bënt e asgjë. Madje as të mendonte. Gjithë ajo dite kaloi ashtu dhe po ashtu kaloi e nesërmja dhe e pasnesërmja. Dy-tri herë iu vërtit kullës dhe me ca sy të palëvizshëm vështronte herë një pjesë të gardhit që duhej ndrequr prej kohësh, herë qoshen e djathtë të pullazit, të r r ë n u a r dimrin që shkoi. Por s'ndiente asnjë dëshirë për të punuar. Më e keqja ishte se ndreqja e t y r e i dukej e panevojshme. Ishin ditët e fundit të marsit. Së shpejti do të h y n te prilli. Me gjysmën e tij të bardhë dhe me gjysmën tjet ë r të zezë. Prillmort. Në mos do të vdiste, do të n d r y - hej në kullën e ngujimit. Sytë do t'i cfobësoheshin nga gjysmëterri, kështu që prapëseprapë, edhe po të mbetej gjallë, s'kishte për ta pare më botën. Pas përgjumjes mendimi nisi t'i gjallërohej disi. Dhe gjëja e pare që i lëvizi nëpër tru ishte mundësia për t ë gjetur një udhë që ta nxirrte jashtë vdekjes dhe j a s h t ë verbimit. Mirëpo rrugë s'kishte, përveç njërës. Dhe ai e mendoi atë gjatë: të bëhej druvar shëtitës. Kështu bëheshin zakonisht malësorët Që iknin nga Rrafshi. Sëpatën pas shpine (bishti i saj futej s h t r ë n g u e s h ëm pas jakës së xhokes në shpinë, kurse presa gjysmë e zezë e ndritur ngjante prapa qafës si një kreshtë peshku) pra, sëpatën pas shpine dhe pastaj shtegtimi qytet 310 më qytet, me atë britmën e zvargur e të pikëllueshme -«dru me pre!». Jo, më mire të mbetej në prillmort (tani ai ishte i bindur se kjo fjalë, që ekzistonte vetëm në ndërgjegjen e tij, kuptohej dhe madje përdorej nga të gjithë) pra, më mire të mbetej këtu, sesa të ikte andej, druvar i mjerë, udhëve me shi të qyteteve, pranë ca d r i t a r e bodrumesh me hekura, përherë të pahitura nga një farë pluhuri i zi (kishte pare njëherë në Shkodër një malësor që priste dru përskaj një dritareje të tillë), jo, njëqind herë më mire në prillmort. Një mëngjes, ishte dita e parafundit e marsit, ndërsa zbriste shkallët e gurta të kullës, ai qëndroi balle për balle me të jatin. Nuk dëshironte të bëhej heshtje para se t'i fliste, megjithatë heshtja u bë. Dhe pas saj, si pas n j ë muri ku fshihet dikush, ishin fjalët e t i j: — Hë, — foli i ati, — ç'kërkon të më thuash, Gjorg? Atëherë ai i foli: — Babë, këto dite që më mbetën, dëshiroj të dal për të pare edhe një herë bjeshkën. I ati e vështroi gjatë në sy. Nuk i tha asgjë. Tani për mua është njëlloj, mendoi Gjorgu përgjumshëm. Në fund të fundit, s'ia vlente bara qiranë të grindej prapë me të jatin për një gjë të tillë. Mjaft ishin grindur shurdhtazi gjer atë dite. Dy javë më pare dy javë më vonë, s'kishte ndonjë ndryshim të madh. Vërtet, mund t ë bënte edhe pa e pare bjeshkën. Madje kot që e harxhoi fjalën. Ai u bë gati t'i thoshte: s'ka nevojë, babë, po tjetri ndërkaq ishte ngjitur lart. Ai zbriti pas pak me një qese në dore. Ajo ishte fare e vogël në krahasim me qesen e taksës së gjakut. I ati ia zgjati. — Nisu, Gjorg. Të qoftë udha mbarë! Gjorgu e mori qesen. — Falemnderit, babë. I ati nuk ia hiqte sytë. • — Veç mos harro, — i tha me zë të ulët, — besa për ty mbaron më shtatëmbëdhjetë prill. Dukej sikur diçka mungonte brenda gojës së tij. — Mos harro, bir, — përsëriti. 311 Kishte disa dite që po udhëtonte. Xhade të ndryshme. Bujtina ndanë udhe. Fytyra të panjohura. I nguvj u a r në fshatin e tij, Rrafshin e kishte kujtuar p ë r h e rë t ë ngrirë, sidomos dimrit. Por s'ishte ashtu. Rrafshi ishte plot lëvizje. Vinin nga anët e tij drejt qendrës dhe iknin nga qendra drejt anëve. Të tjerë udhëtonin nga e majta në të djathtë, dhe të tjerë, përkundrazi, nga e djathta në të majtë. Ca ngjiteshin, ca zbritnin, kurse shumica herë ngjiteshin, herë zbritnin gjatë të njëjtit udhëtim, dhe këtë e bënin aq shpesh, saqë në fund të udhës nuk e dinin as vetë nëse rruga kishte qenë në përgjithësi e tatëpjetë apo e tërmaltë. Herë-herë Gjorgu kujtohej për rendjen e ditëve. Ecja e kohës i dukej krejt e pazakonshme. Gjer në një farë ore dita i dukej e gjatë, e gjatë, pastaj papritur, si ajo sumbulla e ujit që, pasi lëkundet një copë herë te lulja e pjeshkës, bie papritur, dita këputej e mbaronte. Kishte hyrë prilli, po pranvera mezi po shfaqej. Herë- - h e r ë një brez i k ä l t e r em ë sipër Alpeve i dukej aq i p a - durueshëm, saqë i ngjante sikur do t'i zinte frymën. E pra, është prill, thoshin kudo udhëtarët e rastit, që n j i - heshin me njëri-tjetrin nëpër bujtinat. Pranvera e ka kohën, madje shumë vonoi këtë vit. Dhe atij i vinte ndër mend porosia e t'et për afatin e besës, apo, më saktë, jo krejt porosia, madje as një pjesë e saj, po v e t ëm fjala «bir» në fund, dhe bashkë me të cungu i kohës nga një gjer më shtatëmbëdhjetë prill dhe ideja që të gjithë e kishin prillin të piote, kurse ai e kishte t ë veçantë, gjysmak. Pastaj përpiqej ta hiqte mendjen nga të gjitha këto dhe u. vinte veshin a t y r e që tregonin udhëtarët, të cilët, për habinë e tij, mund të mos kishin bukë e kripë në torbe, por pa rrëfenja s'ishin kurrë, 312 4 Në bujtina mund të dëgjoj e gjithfarë ngjarjesh e historish, për gjithfarë njerëzish e kohërash. Ai r r i n te gjithmonë pak mënjanë dhe, i kënaqur që askush nuk e trazonte, vinte veshin. Herë-herë mendja i ikte, bënte një përpjekje për të marrë coperà nga histori të e dëgjuara e për f i a ngjitur jetës së tij, ose, e kundërta, coperà nga jeta e tij përpiqej fi ngjiste nëpër historitë e të tjerëve. Nganjëherë ngjitja bëhej lehtë, nganjëherë jo. t Kështu do të vazhdonte ndoshta gjer në fund, sikur t ë mos ndodhte diçka. Një dite, në një han me emrin • Hani i Ri (shumica e haneve quheshin ose Hani i Vjetër, ose Hani i Ri) ai dëgjoi të flitej për një karrocë... Një karrocë e veshur p ë r b r e n d a me kadife të zezë... Një karrocë qyteti me dyer të spërdredhura... Mos valle është ajo? tha me vete dhe ngriu i tëri për të dëgjuar më mire. Po, ishte ajo. Po flisnin për femrën e bukur me sy të kthjellët e me flokët e gështenjta. Gjorgu u drodh. Vështroi përreth, pa ditur as vetë pse. Ishte një han i ndytë, me erë të hidhët tymi dhe shajaku të lagët, dhe, sikur të mos mjaftônte kjo, goja që fliste për gruan, lëshonte, bashkë me fjalët, një duhmë duhani dhe qepe. Gjorgu ktheu sytë sa andej^ këndej, sikur të thoshte: «po prisni pak, a është i p ë r s h t a t s h ëm ky vend për të zënë në gojë emrin e saj?» Mirëpo ata vazhdonin të flisnin, të qeshnin. Gjorgu vazhdoi të r r i n te atje si i mbërthyer në grackë, midis dëgjimit e mosdëgjimit, me veshët që i uturinin. Dhe befas iu qartësua në një mënyrë të pamëshirshme shkaku i v ë r t e të për se ishte nisur në shtegtim. Atë shkak qe munduar f i a fshihte edhe vêtes. E kishte larguar nga mendja me këmbëngulje, e kishte shtypur, kishte kujtuar se e kishte ndryrë thellë e më thellë, po shkaku ishte aty, mu në qendër të qenies së t i j : ai ishte nisur për shtegt im jo për të pare bjeshkën, por, në radhë të pare, për të pare edhe një herë atë ferner. E kishte kërkuar, pa e d i t u r as vetë pse, atë karrocë me pupe dhe mbështetëse t ë spërdredhura, që rendte e rendte vazhdimisht mes për mes Rrafshit, ndërsa ai i pëshpëriste fshehtazi që 313 l a r g : perse endesh këndej, moj karrocë-flutur. Në të v ë r t e t ë ajo, me atë stof të zi, me dorezat e dyerve prej bronzi dhe me pupenë e spërdredhur, i kujtonte atij një sarkofag që e kishte pare dikur, gjatë të vetmit u d h ë t im të tij në Shkodër, në Kishën e Madhe, midis një procesioni dhe muzikës së rende të një organo je. Dhe brenda asaj karroce-flutur-arkivol ishte vështrimi i femrës me flokë të gështenjtë, që e kishte përpirë Gjorgun aq ëmbëlsisht dhe aq tronditshëm, sa askush t j e t ë r në këtë bote. Kishte vështruar dhe ishte vësht r u a r prej shumë sysh femërorë në jetën e vet, sy të zjarrtë, të turpshëm, dehës, naziqë, miklues, dredharakë, krenarë, por nga të tillë sy s'qe vështruar kurrë. Ata ishin të largët e të afërt njëkohësisht, të k u p t u e s h ëm e t ë pakuptueshëm, të huaj e të dhimbshëm. Nën atë vështrim, krahas afshit të zjarrtë që të ngrinte peshë, kishte diçka që t ë fikte, t ë conte larg, p ë r t e j hirit, përtej jetës, prej nga mund ta shikoje veten tende qetësisht. Në netët e tij (coperà gjumi përpiqeshin t'i mbushnin ato kaotikisht, ashtu si përpiqen ta mbushin një qiell të zi vjeshte y jet e rrallë) ai vështrim ishte e vetmja gjë që nuk tretej nga përgjumja e tij. Rrinte a t y midis tij, brilant i humbur, për krijimin e të cilit qe harxhuar gjithë drita e botes. Ja, për të ndeshur edhe një herë ata sy ishte nisur ai mes për mes Rrafshit të madh. Kurse ata flisnin për atë* g r u a si për gjënë më të zakonshme, mu në mes t ë atij hani të ndytë, pranë erës së tymit të hidhët, me gojët e tyre plot dhëmbë të prishur. Gjorgu brofi në këmbë, hoqi pushkën nga supi, shtiu mbi ta një herë, dy herë, katër herë. I vrau të gjithë, pastaj vrau ata që vrapuan në ndihmë, bashkë me hanxhiun dhe me xhandarët që u ndodhën rastësisht atje, dhe pastaj doli me vrap nga dera dhe shtiu përsëri kundër a t y re që po e ndiqnin, kundër ndjekësve të tjerë, katundeve t ë tëra që po i viheshin pas, flamurëve, krahinave... Të gjitha këto i mendoi, kurse në të vërtetë s'bëri gjë tjetër veçse u ngrit nga vendi - d h e doli te dera e hanit. Era e ftohtë ia freskoi ballin. Një copë herë 314 qëndroi ashtu, me sy gjysmë të mbyllur, ndërsa ndër mend, pa e ditur as vetë pse, i erdhi një frazë që e kishte dëgjuar dikur vite më pare, një dite shtatori plot lagështi, në një radhë të gjatë përpara një depoje misri të nënprefekturës: thonë se vajzat e qytetit të puthin në buzë.- Ngaqë gjatë një pjese të shtegtimit vëmendja i shpërqendrohej sa andej këndej, përherë e më tepër Gjorgut po i dukej se udhët që përshkonte ai ishin pa vazhdimësi, plot boshllëqe apo kapërcime të mëdha. Shpesh e gjente veten në një udhë apo në një han tjetër, ndërsa e dinte se ndodhej akoma në udhën apo hanin prej nga ishte nisur disa orë më pare. Dhe kështu, orë pas ore e dite pas dite, meqë shkëputja e mendjes së tij nga gjërat reale sa vente shtohej, shtegtimi i tij përherë e më tepër po i ng jante një end je je nëpër ëndërr. Tani nuk e fshihte më nga vet ja që po e kërkonte karrocën e saj. Madje as nga të t j e r ë t . Disa herë kishte p y e t u r : Mos e keni pare gjë një karrocë me ca spërdredhje... me ca... s'di si ta them... Si? i përgjigjeshin njerëzit, shpjegohu më mire, çfarë karrocë? Po ja, përgjigj e j ai, një karrocë ndryshe nga të tjerat... me kadife të zezë... mbërthyer me bronz... si arkivol... A flet përnjimend, a je i m a r r ë , o njeri?! i t h o s h i n ata. Njëherë i treguan se kishin pare një karrocë me pamje përafërsisht të tillë, por doli që ajo ishte karroca e peshkopit të krahinës fqîhje që po udhëtonte, kushedi pse, nëpër kohë të keqe. Le të jenë nëpër hanè të ndyta, le t'i kenë dhëmbët t ë prishur, veç të tregojnë për të, thoshte ai me vete. 315 Dy-tri herë ra në gjurmë të saj, por e humbi përsëri. Fqinjëria me vdekjen ia bënte më të dëshirueshëm takimin. Po ashtu, rrugët e bëra për të e shton i n etj en për ta • pare. Një dite pa një njeri që i ngjau si i hipur mbi mushkë. Ishte «Qehajai i gjakut» i kullës së Oroshit, që kushedi ku shkonte. Pasi eci një copë udhë, Gjorgu k t h e u kokën, si për t'u bindur në ishte vërtet «Qehajai i gjakut». Tjetri gjithashtu kishte kthyer kokën për të p a r e Gjorgun. Po ky ç'pati? tha me vete Gjorgu. Një dite i thanë se e kishin pare një karrocë të tillë, tamam sic e tregonte ai, por ajo k i s h t e qenë boshe. Një dite tjetër i treguan pikë për pikë shenjat e saj, madje edhe kokën e gruas së bukur, me ca flokë që dikujt i qenë dukur ngjyrë gështenje e dikujt tjetër n g j y r ë lajthie, te qelqet e dritares. Së paku ndodhet ende këtu në Rrafsh, kishte menduar ai. Së paku s'ka zbritur atje poshtë. Ndërkaq prilli i tij po harxhohej me shpejtësi. Dit ë t rendnin rresht njëra pas tjetrës, dhe ai, që edhe pa këto ishte më i shkurtri i muajve për të, tkurrej e t r e t e j me ngut. S'dinte ku të shkonte. Nganjëherë humbte kohën në një udhë të kotë, nganjëherë kthehej padashur atje ku kishte qenë një herë. Pyetja se mos po ecte në d r e j timin që nuk duhej, nisi ta mundonte shpesh e më shpesh. Pastaj i dukej se kishte ecur v e t ëm në d r e j t i m in që nuk duhej dhe kështu do të ecte gjer në fund, në a t ë grusht ditësh që i kishin mbetur, shtegtar i p ë r h ë n ur nëpër prillin e tij ulok. 316 * KAPITULLI I GJASHTË Vorpsët, burrë e grua, vazhdonin të ndodheshin në udhëtim. Vjedhurazi, Besian Vorpsi vështronte profilin e së shoqes. Ajo dukej e v r a r ë pak në mollëza, me një zbehtësi të lehtë në fytyrë, që e bënte, ashtu si disa d i t e më pare, më të dëshirueshme. Është e lodhur, mendoi ai, megjithëse nuk e thotë. Në të v ë r t e t ë gjatë gjithë a t y r e ditëve ai kishte p r i t u r që ajo të thoshte më në fund fjalët e kuptueshme: uh, u lodha. I kishte p r i t ur a t o fjalë me padurim, në ethe, si një shpëtim nga e keqja, por ajo si tha që s'i tha. Vështronte ashtu e 317 zbehtë rrugën dhe pothuajse nuk fliste. Kurse shikimi i saj, që edhe në rastet e zemërimit apo të fyerjes k i s h t e qenë përherë i kuptueshëm për të, tani ishte b ë r ë i pakapshëm. Së paku të ishte i pakënaqur ai shikim, mendoi ai, ose, akoma më keq, i ftohtë. Por ai s h i k im kishte diçka tjetër. Kishte humbur diçka në q e n d r ë n e tij dhe në të s'kishin mbetur tani veçse anët. Fjalët brenda karrocës ishin rralluar krejt. Herë- - h e r ë ai bënte një përpjekje për të ringjallur diçka, por, duke mos dashur ta vinte veten në një pozitë inferiore, përpjekjet e tij ishin të përmbajtura. Më e keq ja ishte s e nuk po gjente në vetvete aftësinë për t'u zemër u a r me të. Nga përvoja e marrëdhënieve me gratë kishte vënë re se shpeshherë zemërimi dhe sherri ishin t ë afta të zgjidhnin në një mënyrë të beftë gjendje të amullta, që dukeshin pa rrugëdalje, ashtu si një f u r t u në që çliron gjithçka nga zabullima mbytëse. Mirëpo në prerjen e syve të saj kishte diçka që e mbronte nga zemërimi i tjetrit. Ashtu si në prerjen e syve të grave shtatzëna. Madje një çast ai t h i r r i me vete: mos është gjë shtatzënë? Por truri, jashtë vullnetit të tij, aty për a t y bëri një llogaritje t ë thjeshtë, dhe kjo shpresë e fundit u tret në çast. Besian Vorpsi mbyti një psherëtimë që t ë mos e dëgjonte ajo dhe vazhdoi të sodiste nga d r i tarja e karrocës. Po ngrysej. Ai qëndroi një copë herë ashtu dhe, kur nisi p r a pë t ë mendonte, truri e ktheu prapë tek e njëjta pikë. Së paku të thoshte që nuk i pëlqente më ky shtegtim, që ajo ishte zhgënjyer plotësisht, që ideja e tij për të kaluar muajin e mjaltit në Rrafsh ishte një idiotësi e paparë, ndaj të ktheheshin menjëherë mbrapsht, qysh atë dite, atë çast, atë minute. Mirëpo ajo, jo vetëm që nuk e kërkoi asnjëherë një gjë të tillë, por edhe kur ai, për f i a lehtësuar kërkesën ia solli fjalën rrotull për fu kthyer para kohe, ajo i tha: Si të duash. Në qoftë se dëshiron, mund të kthehemi. Sa për mua mos u shqetëso. Natyrisht që atij i kishte shkuar disa herë ndër 318 mend që ta ndërpritnin udhëtimin dhe të ktheheshin menjëherë, mirëpo e mbante një shpresë e vakët se diçka mund të ndreqej akoma. Madje i dukej se, në qoftë se kishte për të r i p a r u a r diçka, kjo mund të bëhej vetëm derisa të ndodheshin akoma në Rrafsh, kurse, po t ë zbritnin poshtë, asgjë nuk ndreqej më. Ishte errur plotësisht dhe tani fytyra e saj nuk dallohej. Ai u përkul dy-tri herë te dritarja, por n u k po e kuptonte dot se ku ndodheshin. Pas pak mbi udhë r a drita e hënës dhe ai afroi kokën te xhami. Qëndroi ashtu për shumë kohë, ndërsa dridhjet e xhamit te ftohtë i kalonin nëpërmjet ballit nëpër gjithë trupin. Nën dritën e hënës udha dukej e qelqtë. Silueta e nje kishe të vogël u zhvendos nga e majta. Pastaj u duk një mulli me ujë, që më shumë se miser do të besoje s e ishte ngritur për të bluar dëborë në këtë shkreti. Dora e tij kërkoi mbi ndenjëse dorën e saj. — Diane, — i tha me zë të ulët, - shiko përjashta. Më duket se kjo është një rrugë në besë. Ajo afroi kokën te xhami. Gjithmonë me zë të ulët, me fjalë të kursyera, që i lidhte me një sintaksë që përherë e më tepër i dukej jo e natyrshme, ai i shpjegoi se ç'ishte një rrugë në besë. I dukej se drita e akullt e hënës e ndihmonte. Pastaj, kur fjalët mbaruan, ai afroi kokën te qafa e saj dhe e përqafoi me druajtje. Drita e hënës ra dy-tri herë te gjunjët e saj. Ajo nuk bëri asnjë lëvizje, as u shtrëngua pas tij, as e shtyu. I vinte po ajo erë e m i r e , e njohur, dhe ai e mbajti me zor një thirravajë. Kishte një si shpresë të fundit se diçka do të zbërthehej tek e shoqja. Priste një dënesë sado të lehtë të saj, së paku një psherëtimë. Por ajo se si ishte, e heshtur dhe njëkohësisht jo, në një mënyrë të veçantë, e shkretë, sic mund të jetë e shkretë një are e mbjellë me yj. O zot, ia bëri ai. Ç'është kështu me mua! 319 Dita ishte gjysmë e kthjellët, gjysmë me re. Kuajt trokonin lehtë mbi udhën e shtruar përgjysmë me kalldrëm. Kjo ishte Udha e Kryqit. Pas dritares së k a r r o cës shtjellohej një pamje e përsëritur me dhjetëra herë. Veçse këtë herë, aty-këtu, herë në fillimet, herë në fundet e saj, ajo kishte pakëz kaltërsi. Debora kishte nisur të shkrinte, firohej nga poshtë, atje ku prekej me token, duke lënë sipër zgavrimit një lloj lëvozhge që mezi t r e t e j . — Sa është d a t a . s p t ? — pyeti Diana. I habitur pak, ai e vështroi një grime para se t'i përgjigjej. — Njëmbëdhjetë prill. Ajo u mat të thoshte diçka. Fol, tha ai me vete. Fol, të lutem. Një shpresë e fundit e mbështolli si një avull i ngrohtë. Thuaj ç'të duash, vetëm fol. Buzët e saj, që ai i ndiqte me bisht të syrit, lëvizën p r a p ë për të sajuar në një forme ndoshta të re frazën e pathënë. — Të kujtohet ai malësori që e pamë ditën që po shkonim te princi? — Po, — tha ai, — më kujtohet. Natyrisht. Ç'ishte kjo «natyrisht» krejt pa vend? Një grime t ë shkurtër i erdhi keq për veten. S'e kuptoi as vetë pse. Ndoshta për gatishmërinë për të mbajtur gjallë me çdo kusht bisedën. Ndoshta për tjetër gjë, që në atë çast s'ishte në gjendje ta gjente. — Atij i mbaronte besa gjer në mes të prillit, apo jo? — Po, — tha ai, — diçka e tillë. Po, po, t a m am në mes të prillit. ' 320 — Sesi m'u kujtua, — tha ajo, — pa i hequr sytë nga xhami. — Kot. Kot, përsëriti ai me vete. Fjala iu duk fatale, si një bizhu e Iyer me helm. Diku, në një kënd të qenies së t i j , përpiqej të ngrihej një valë zemërimi. Mos valle ti i bën të gjitha këto kot? Kot, për të më munduar mua? A? Po vaia e zemërimit u shua aty për aty. Ditët e fundit, dy-tri herë, ajo kishte kthyer vrullshëm kokën pas, për të pare malësorët e rinj që karroca i parakalonte në udhë. I shkoi njëherë ndër mend se ajo e bënte këtë gjë duke kujtuar se po ndeshte përsëri a t ë malësorin e bujtinës, po kjo iu duk si diçka krejt pa rëndësi. Edhe tani që ajo pyeti për të, ashtu iu duk. Ndalimi i papritur i karrocës i preu rrjedhën e mendimeve. — Ç'është? — ia bëri ai, pa iu d r e j t u a r kujt. Karrocieri, që kishte zbritur, u duk pas pak përpara xhamit. Ai bënte me shenjë nga rruga. Vetëm atëherë Besian Vorpsi pa një malësore plakë, gjysmë të ulur, gjysmë t ë s h t r i r ë ndanë udhës. Malësorja vështronte në d r e j t im të t y r e d h e diçka thoshte. Besian Vorpsi hapi derën. — Është një plakë aty ndanë udhës, që thotë se nuk lëviz dot, — i shpjegoi karrocieri. Besian Vorpsi zbriti dhe, pasi bëri dy-tre hapa sa për të çmpirë këmbët, iu afrua plakës, që ia bënte «uh» herë pas here dhe kapte me duar gjurin. — Ç'pate kështu, nënë? — pyeti Besiani. — Uh, ngërç i mallkuar, — ia bëri plaka. — Kam gjithë mëngjesin e ngujuar këtu, mor bir. Ajo ishte veshur me një rrobë pëlhure të qëndisur, si gjithë malësorët e krahinës, dhe nga shamia i dilnin një tufë flokësh të thinjur. — Kam gjithë mëngjesin që près të kalojë ndonjë rob i zotit e të më ndihmojë të lëviz. — Nga je ti? — e pyeti karrocieri. — Nga ai katundi atje. — Plaka tregoi me dore diku përpara. — Nuk është larg, drejt e në udhën e madhe. — Ta m a r r im në karrocë, — tha Besiani. — Falemnderit, bir. 21 - t 321 Ata e ngritën të dy me karrocierin, duke e mbajtur me kujdes nga sqetullat dhe po e çonin drejt karrocës. Që pas xhamave sytë e Dianes i ndiqnin vëmendshëm. — Mirëdita, bija ime, — tha plaka kur e futën në karrocë. — Mirëdita, nënë, — u përgjigj Diana dhe i bëri vend të ulej. — Uh, — ia bëri plaka kur karroca lëvizi, — g j i t hë mëngjesin në udhë, vetëm fare. Asnjë frymë e gjallë kurrkund. Thashë se do të vdisja. — Vërtet, — tha Besiani, — shumë e zbrazët m'u duk kjo udhë. Katundi juaj është i madh, apo jo? — I madh, — tha plaka dhe fytyra iu ngrys. — Boll i madh është, besa, por ç'e do... Sytë e Besianit hetonin me vëmendje tiparet e ngrysura të plakës. Për një çast atij iu duk se në to kishte një armiqësi ndaj gjithë gjindjes së katundit, p ë r faktin se asnjeri s'kishte kaluar andej për ta ndihmuar dhe që e harruan aty. Mirëpo ajo që e kishte e r r u r fytyrën e malësores plakë, ishte diçka më e p ë r - gjithshme se një zemërim. — Boll i madh është katundi, po shumicën e bur r a v e i ka të ngujuar brenda. Ndaj edhe mbeta qyqe në rrugë e thashë se po vdisja. — Të ngujuar nga gjaku? — Po, bir, nga gjaku. Asnjëherë s'ka bërë vaki kështu. Janë vrarë e janë grirë përherë në katundin tonë, por si këtë herë s'ka bërë vaki. Plaka psherëtiu thellë. — Nga dyqind shtëpitë e fshatit vetëm njëzet s'janë në gjak. — Si është e m u n d u r ?! — Do ta shikosh, o bir. Katundi ngjan krejt i gurosur, sikur ka rënë murtaja. Besiani afroi kokën te xhami, po fshati e n d e s'po d u k e j . — Para dy muajsh edhe une varrosa një nip, — vazhdoi malësorja,, — i miri i lokes, i bukuri. Ajo nisi të tregonte diçka për nipin dhe për vrasj e n e tij, por gjatë së folurës, në një mënyrë të ha- 322 bitshme, renditj a e fjalëve në frazat e saj nisi të pësonte një ndryshim. Dhe jo vetëm renditja. Po ndryshont e hapësira ndërmjet tyre, thuase midis po hynte një lloj ajri i veçantë, i dhimbshëm dhe dehës. Si fruti para pjekjes, e folura ishte gati të kalonte nga gjendja e vet e zakonshme në një gjendje të re: në një lloj parakënge apo paravaji. Sic duket, kështu krijohen këngët, mendoi Besiani. Ai nuk e hiqte vështrimin nga malësorja. Pragu i këngës te ajo kishte bërë ndryshimet e nevojshme edhe në fytyrë. Sytë e saj kishin brenda qarjen, por pa lot. Kështu ata dukeshin edhe më vajtues. Karroca kishte hyrë tani në katundin e madh. Kërkëllima e rrotave të saj linte një jehonë të zvargur mes për mes udhës së shkretë. Nga të dyja anët çoheshin kulla prej guri, që në dritën e dites dukeshin edhe më të heshtura. — Kjo është kulla e Shkrelëve dhe ajo at je e Krasniqëve, gjaqet e të cilëve janë krejt të n g a t ë r r u a ra dhe askush nuk e di se cili ka radhën për të vrarë, ndaj të dyja palet janë ndryrë brenda, — shpjegonte plaka. — Ajo kulla atje, ajo e larta, trikatëshja, është e Vidhdreqve, që janë në gjak me Bungët, kulla e të cilëve, e shihni, ajo që e ka gjysmën e mûrit me gurë t ë zinj, mezi duket. Ja dhe kullat e Markajve dhe të Dodanajve, të dyja në gjak me njëra-tjetrën dhe që kanë nxjerrë nga dy arkivolë prej porte këtë pranverë. Kurse ato atje janë kullat e Ukajve dhe të Kryezezve, t ë dyja në vijë të drejtë, aq larg nga njëra-tjetra, saqë i ha pushka dhe kështu goditen pa dale fare përjashta, që nga dritaret, jo vetëm mashkullimi i shtëpisë, por edhe grate e cucat, Malësorja vazhdoi të fliste një copë herë kështu, ndërsa ata të dy afronin kokat herë nga njëra dritare e karrocës, herë nga tjetra, për të kuptuar këtë urbanistikë të çuditshme gjaku, ashtu sic e tregonte plaka. Asnjë shenjë jeté nuk dukej në heshtimin e rreptë të a t y r e kullave. Dielli i shpëlarë, që binte pjerrtazi mbi gurët e mureve, e bënte e d h e më t ë thellë shkretimin. 323 Plakën e zbritën diku pranë mesit të fshatit dhe e ndihmuan të shkonte gjer te porta e kullës së saj. Karroca vazhdoi rrugën përmes mbretërisë së gurit, që dukej si e magjepsur. Dhe të mendosh se prapa atyre mureve dhe atyre frëngjive të ngushta ka njerez, mendonte Besian Vor psi. Ka vajza me gjoks të ngrohtë dhe nuse të porsamartuara. Dhe për një grime iu duk se nën atë ngrirje të jashtme guri ai mundi të kapte r r a h - jen e pulsit të jetës, në tension të t m e r r s h ëm të brendshëm, që r r i h t e muret me goditje bethoveniane. Kurse përjashta muret, vijat e frëngjive, rrezet e shpëlara të diellit në to s'jepnin asgjë. E ç'të duhet ty, i thirri ai p a p r i t u r vêtes. Ti shiko më mire ngrirjen e sat shoqeje. Një vale e beftë zemërimi u duk se po ngrihej më në fund brenda tij dhe ai k t h e u kokën me vrull nga Diana, për të thyer më në fund heshtjen e neveritshme, p ë r t'i folur, për t ' i k ë r k u a r shpjegime, gjer në fund, gjer më një, për sjelljen e saj, p ë r heshtjen, enigmën. S'ishte hera e pare që ishte matur t'i kërkonte shpjegime. Me dhjetëra herë kishte përsëritur me vete projektet e frazave, duke nisur nga më të ëmblat: Diana, po ç'ke kështu, ma thuaj mua, ç'të mundon, e gjer t e më të egrat, ato që mund të ndërtohen vetëm me fjalën «dreq» brenda: po ç'dreqin ke, ç'dreqin të pickoi, atëherë në dreq të vesh. Kjo fjalë ishte vërtet e pazëvendësueshme në raste të ' tilla. Ja, edhe tani, në vrullin e inatit, ajo rendi e para në majë të gjuhës së t i j , e gatshme për të hyrë në të gjitha frazat e përdorueshme lehtësisht, e etshme për të marrë pjesë në sherr. Mirëpo ai, ashtu si edhe herët e tjera, jo v e t ëm që nuk e përdori atë fjalë kundër saj, por, ashtu si njeriu që, për të shlyer një gabim, e merr mbi vete pasojën, e përdori atë fjalë kundër vêtes. E kishte kokën akoma të kthyer nga e shoqja dhe, në vend që t'i fliste egërsisht asaj, me vete t h a : po ç'dreqin kam kështu! Ç'dreqin kam, përsëriti. Dhe ashtu si herët e tjena. aty për aty hoqi dore nga kërkimi i shpjegimit. Më vonë, e qetësoi veten. Më vonë ndoshta rasti do të vijë vetë. As vetë nuk e kishte pasur të qartë perse 324 i qe shmangur shpjegimit me të. Tani iu duk se në një farë mënyre po e zbulonte shkakun: kishte frikë nga shpjegimi i saj. Ishte një frikë e ngjashme me atë që kishte provuar një natë dimri në Tirane, në një mbrëmje spiritizmi te një miku i tij, kur qenë bërë gati të dëgjonin zërin e një shoku të tyre të vdekur kohë më pare. S'dinte as vetë perse, po shpjegimin e Dianes nuk e përfytyronte veç të tillë, si të shqiptuar prapa një tymtaje. Karroca kishte kohë që e kishte lënë pas katundin e magjepsur dhe ai përsëriste me vete se i vetmi shkak që e kishte shtyrë shpjegimin me të shoqen, ishte frika. Une kam frikë prej përgjigjes së saj, mendonte, kam frikë, po perse? Një ndjenjë faji po e pushtonte gjithmonë e më tepër gjatë këtij shtegtimi. Në të vërtetë ajo kishte lindur më pare, shumë më pare, dhe ai ishte nisur ndoshta në këtë shtegtim pikërisht për t'u çliruar nga kjo ndjenjë faji. Mirëpo kishte ndodhur e kundërta, në vend që të çlirohej, po rëndohej përherë e më tepër prej saj. Dhe tani, me sa dukej, frika se mos shpjegimi i Dianes kishte ndonjë farë lidhjeje me atë ndjenjë faji, e ngjethte. Jo, më mire le të heshtte ajo gjatë gjithë këtij kalvari, le të kthehej në mumje, veç të mos i thoshte gjëra që mund ta lëndonin. Rruga ishte e gërryer nga të dyja anët dhe karroca lëkundej sa djathtas majtas. Po ecnin përbri ca pellgjesh të mëdha, të krijuara nga shkrirja e dëborës, kur ajo e pyeti: — Ku do të hamë drekë? Ai k t h e u kokën me habi. Fjalët iu dukën të ngrohta në thjeshtësinë e tyre. — Ku të mundim, — u përgjigj. — Si thuà t i? — Më mire ashtu, — tha ajo. Ai pati dëshirë të kthehej befas nga e shoqja, por një druajtje e çuditshme. sikur atje përbri*W ishte një gjë e qelqtë që mund të thyhej, e mbajti pa lëvizur. — Madje mundet që edhe në mbrëmje të bujtim në ndonjë han, — foli pa e kthyer kokën. — Apo jo? — Si të duash, — tha ajo. 325 Ai ndjeu një valë të ngrohtë t'i ngjitej drejt mushkërive. Mos e gjithë kjo kishte qenë diçka më e thjeshtë, dhe ai, me zakonin që kishte për t'i stërholluar gjërat, kishte pare fillimet e një drame atje ku ndos h t a nuk kishte veçse një lodhje nga rruga, një dhembje koke banale, apo diçka tjeter të tillë? — Në një han të rastit, — përsëriti, — në hanin e p a r e që do të na dalë përpara, apo jo? Ajo bëri «po»- me kokë. Ndoshta vërtet ishte më mire kështu, mendoi ai gjit h ë gëzim. Të gjitha netët ata i kishin kaluar nëpër njerëz të panjohur, miq të miqve të tyre, ose, më saktë, një zinxhir miqsh, që kishin vetëm një b u r i m : mikun ku Vorpsët kishin bujtur natën e pare të shtegtimit të t y re dhe që ishte i vetmi që njihnin. Dhe çdo natë përsër i t e j pak a shumë e njëjta gjë: fjalët e mirëseardhjes, ulja në dhomën e miqve r r e t h zjarrit, bisedat për kohëm bagëtinë, shtetin. Pastaj darka e shoqëruar me bisedë të kujdesshme, kafja pas büke dhe në mëngjes përcjellja tradicionale gjer në kufijtë e katundit. Në fund të fundit e gjithë kjo mund të bëhej e mërzitshme për një grua të porsamartuar. Një han, thirri ai me vete. Një han i zakonshëm ndanë rrugës, ja ç'ishte shpëtimi. Si nuk i kishte shkuar më pare ndër mend një gjë e tillë? Budallë, i tha vêtes gjithë gëzim. Një han, qoftë edhe i ndytë, nga a t a që bien erë bagëtish,^ do t'i afronte ata, duke i r r e t h u a r , në mos me konfortin që s'kishte ku ta gjente, me mjerimin e tij, në sfondin e të cilit shkëlqente disa h e r ë më mire lumturia e bujtësve të përkohshëm. Hani u doli përpara më pare se ç'e prisnin. Ai ishte mu në mes të një trualli të shkretë, atje ku Udha e Kryqit pritej me Udhën e Madhe të Flamurëve dhe ku 326 në afërsi nuk kishte as katunde, as shenjë tjeter jeté. — A ka gjë për të ngrënë? — thirri Besiani, porsa kapërceu i pari pragun e portes. Hanxhiu, i gjatë sa një katana, me sy gjysmë të mbyllur, u përgjigj nëpër dhëmbë: — Groshë të ftohtë. Ai u gjallërua disi kur pa Dianen të kapërcente pragun, e ndjekur nga karrocieri që mbante në dore njërën nga çantat e saj, por sidomos kur dëgjoi hingëllimën e njërit prej kuajve të karrocës. Fërkoi sytë dhe tha me zë të ngjirur. — Urdhëroni, zotni! Mund të bëjmë edhe vezë të skuqura me djathë. Kam edhe raki. Ata u ulën në cepin e një tryeze të gjatë prej dru lisi, që, si në shumicën e haneve, zinte pjesën më të madhe të kthinës kryesore. Dy malësorë që ishin ulur në qoshe dçejt e në dysheme, vështronin me kureshtje në drejtim të tyre. Një grua e re kishte mbështetur kryet mbi djepin e fëmijës e po flinte. Ngjitur me të, mbi ca torba ngjyra-ngjyra, dikush kishte lënë një lahutë. Ndërsa prisnin hanxhiun t'u sillte ushqimin, ata vështronin përreth pa folur. — Hanet e tjera kanë qenë më të gjalla, — tha më në fund Diana. — Ky është i qetë. — Më mire kështu, apo jo? — Besiani pa orën. — Megjithëse tani është një orë e tillë... — Ai e kishte mendj e n gjetkë dhe trokiste vazhdimisht gishtat në tryezë. — Po pamjen s'e ka të keqe, apo jo. — Pamjen e ka të këndshme, sidomos nga jashtë. — Pullazin e ka të pjerrët, sic të pëlqen ty. Për të r r ë s h q i t u r dëbora dimrit. Ajo bëri «po»- me kokë. Shprehjen e fytyrës e kishte më të afërt tani, megjithëse qe lodhur. — A flemë sonte këtu? Porsa e bëri pyetjen, Besiani ndjeu zemrën t'i r r i h - t e me goditje të mbytura. Ç'pësova kështu? tha me vete. Kur e kishte ftuar për herë të pare në shtëpinë e t i j , atëherë kur ajo ishte vajzë dhe ata porsa ishin 327 njohur bashkë, ishte tronditur më pak sesa tani që ishte gruaja e tij me kurorë. Kjo është për të luajtur mendsh, tha me vete. — Si të duash, — iu përgjigj Diana. — Çfarë? Ajo e vështroi habitshëm. — Ti pyete a të flemë sonte këtu, apo j o? — Dhe ti je dakord? — Sigurisht. Ç'mrekulli, t h a ai me vete. I erdhi ta përqafonte a të kokë të dashur që gjithë këto dite e kishte munduar. Vaia e një ndjesie të ngrohtë, të panjohur ndonjëherë, e përshkonte gjithë qenien e t i j . Pas kaa netësh që b i - nin në dhoma të ndryshme, do të flinin më në fund bashkë, në hanin e vetmuar alpin, midis shkretisë së udhëve. Natyrisht, më mire që kishte ndodhur e gjithë kjo. Pa këtë ai nuk do të provonte dot një ndjesi të tillë, kaq të mprehtë e të rafinuar, që rrallëkujt i qëllon ta provojë në j e t ë : përjetimin sërish të posedimit të pare të femrës së dashur. Sepse, kaq e largët i qe bërë ajo këto dite, saqë tani po i dukej se do ta rizbulonte njëlloj si atëherë, në kohën e vajzërisë. Madje ky përjetim i dytë po i dukej më k u r e s h t a r dhe më i ëmbël. Jo më kot thoshin s e çdo e k e q e vjen për t ë mire. Ai ndjeu një lëvizje pas shpine dhe ndërkaq përpara syve të tij, si nga një bote banale, se nga mbinë disa gjëra të rrumbullakta me erë shpuese dhe krejt të panevojshme. Ishin pjatat me vezë të skuqura. Besiani ngriti kokën. — A keni një dhomë të mire për të fjetur? — Po, zotni, — tha hanxhiu me zë të sigurt. — Bile dhomë me oxhak. — Vërtet? Po kjo është mrekulli. — Po, ashtu është, — vazhdoi hanxhiu. — Në të g j i t ha bujtinat e kësaj krahine është e vështirë të gjendet një dhomë që mund t'i afrohet asaj. Paskam pasur vërtet fat, mendoi Besiani. — Pasi të mbaroni së ngrëni, mund ta shikoni, zotni, — tha hanxhiu. 328 — Me gjithë qejf. Atij nuk i hahej. Diana gjithashtu nuk i hëngri vezët e skuqura. Kërkoi djathë të bardhë, të cilin e la, sepse ishte i forte, pastaj kërkoi kos dhe në fund kërkoi përsëri vezë, por këtë herë të ziera. Besiani kërkonte të njëjtat gjëra si ajo, pa prekur asgjë. Fill pas drekës ata u ngjitën në katin e dytë për t ë pare dhomën. Ajo, që sipas hanxhiut ishte krenaria e gjithë bujtinave të kësaj ane të Rrafshit, nuk ishte veçse një dhomë fare e thjeshtë me dy d r i t a r e nga veriu, t ë dyja me kanatë druri dhe me një shtrat të madh të mbuluar me kuvertë leshi. Por oxhakun e kishte vërtet, madje me shenjat e hirit në të. . — Dhoma është e mire, — tha Besiani, duke i hedhur një shikim pyetës së shoqes. — Po zjarr a mund të ndezim në oxhak? — pyeti ajo hanxhiun. — Sigurisht, zonjë. Qysh tani. Besianit iu duk se në sytë e saj, për herë të pare pas kaq kohësh, kaloi një dritëz gëzimi. Hanxhiu doli, për t'u kthyer pas pak me një krahë d r u në duar. Ai e ndezi zjarrin me ngathtësi. që tregonte se e bënte këtë gjë tepër rrallë. Ata të dy shikonin në një mënyrë të tillë, sikur të shihnin zjarr për herë të pare. Hanxhiu më në fund doli dhe Besiani ndjeu përsëri atë goditjen e mbytur në pjesën e poshtme të gjoksit. Vështrimi i tij dy-tri herë kaloi rrëshqitazi mbi shtratin e madh, që kuverta e leshtë ngjyrë qumështi i jepte një pamje të ngrohtë. Diana rrinte , në këmbë përballë zjarrit, me shpinë të kthyer nga ai. Me druajtje, sikur t'i afrohej një gruaje të panjohur, Besiani bëri dy hapa drejt saj dhe i vuri krahun në shpinë. Ajo i kishte duart të kryqëzuara dhe qëndroi ashtu pa lëvizur, ndërsa ai nisi ta puthte te qafa dhe afër buzëve. Herë-herë syri i tij kapte refleksin e kuqërremtë të zjarrit mbi mollëzat e saj. Më në fund, kur përkëdheljet e tij u bënë më këmbëngulëse, ajo mërmëriti me zë të ulët: — Jo tani. 329 — Po pse? — Dhoma është tepër e ftohtë... Veç kësaj, më duhet t ë bëj një banjë. — Ke të drejtë, — tha ai duke e p u t h u r te flokët. Pa i thënë asgjë, u shkëput prej saj dhe doli. Zhurma e hapave të tij nëpër shkallë e dha në m ë n y r ë n më të p ë r - p i k t ë gëzimin e tij. U kthye pas pak me një kovë të madhe në duar, të mbushur plot me ujë. — Falemnderit, — tha Diana dhe i buzëqeshi. Si i dehur, ai e vuri kovën në zjarr, pastaj u k u j t u a për diçka, përkuli kokën te oxhaku për të pare në • brendësi, e bëri këtë dy-tri herë duke u mbrojtur me pëllëmbët e duarve nga shkëndijat, gjersa e gjeti, sic duket, atë që kërkonte, sepse t h i r r i: — Ja ku qenka. Diana gjithashtu uli kokën dhe pa një çengel krejt t ë nxirë nga bloza, që varej drejt e mbi zjarr, ashtu si në shumicën e oxhakëve fshatarakë. Besiani e ngriti kovën dhe, duke u mbajtur me njërën dore te muri i oxhakut, me tjetrën u përpoq ta varte atë te çengeli. — Kujdes, — thirri Diana, — do digjesh. Por ai e kishte varur ndërkaq kovën dhe po hukatt e gjithë gëzim dorën që i ishte përskuqur pak nga nxehtësia. — U dogje? — Asgjë fare. Në shkallë u ndien hapat e dikujt. Ishte karrocieri, që po sillte valixhet. Ndërsa e vështronte me një buzëqeshje të shpërqendruar, Besianit i dukej se gjithë këta njerëz, që hipnin e zbrisnin shkallët me dru në krahë, me valixhe, me çanta, s'bënin gjë tjeter, veçse p ë r g a t i t n i n lumturinë e tij. Atij s'i rrihej në një vend. — Sa të ngrohen dhoma dhe uji, a shkojmë të pimë një kafe? — pyeti ai. — Kafe? Si të duash, — tha Diana. — Ndoshta do të ishte mire të shëtitnim pak. Kokën e kam krejt të t r u l l osur nga karroca. Pas pak ata zbritën poshtë, nëpër shkallët e drunjta që kërcitnin, dhe Besiani nuk harroi t'i thoshte h a n x h i ut 330 që të kishte kujdes zjarrin, meqenëse ata donin të shët i t n in pak. — Me këtë rast, dua të di a ka ndonjë vend të bukur r r e t h e rrotull, ndonjë vend që ia vlen barra qiranë ta shohësh? — Ndonjë vend të bukur r r e t h e rrotull? — Hanxhiu tundi kokën në një mënyrë mohuese. — Jo, zotni, r r e th e rrotull është pothuajse shkreti. — Ashtu! — Po, veçse... Prisni pak. Ju keni karrocë, apo jo? Atëherë puna ndryshon për ju. Gjysmë ore larg që këndej, ose e shumta tre çerek ore, në qoftë se kuajt janë t ë lodhur, ju mund të shkoni në Ujëbardhën e Epërme për të pare liqenet alpine. — Ujëbardha e Epërme është gjysmë ore larg me karrocë që këndej? — pyeti Besiani, i habitur. —Po, zotni. Gjysmë ore, e shumta tre çerek ore. Të huajt që u ka rënë r r u g a këndej, s'e kanë lënë rastin t 'u shpëtojë. — Si thua ti? — iu kthye Besiani së shoqes. — Megjithëse na është mërzitur udhëtimi me karrocë, por ia vlen barra qiranë të shohësh atë katund. Sidomos liqenet e famshme. — Më kujtohen nga mësimi i gjeografisë, — tha ajo. — Atje ajri është i mrekullueshëm. Dhe veç kësaj, gjersa t ë kthehemi ne, dhoma do të j e t ë ngrohur tamam... — Ai e ndërpreu fjalën, për ta vështruar në sy në një mënyrë që kuj t o n t e se ishte e veçantë. — Shkojmë, — tha ajo. Haxhiu jioli të t h ë r r i s t e karrocierin, që erdhi pas pak me një fytyrë jo fort të kënaqur. .Duhej të mbreht e përsëri kuajt që porsa i kishte çmbrehur, megjithatë s'bëri asnjë kundërshtim. Ndërsa hipnin në karrocë, Besiani i kujtoi edhe një herë hanxhiut të kishte kujdes zjarrin. Në çastin që karroca lëvizi vetëtimthi, atë e përshkoi mendimi se mos po bënte gabim që e linte lehtësisht atë dhomë hani të fituar me aq mund, por në cast e qetësoi veten, duke thënë se pas një shëtitjeje 331 t ë këndshme Diana do ta ndiente veten më mire për gjithçka. Mbasditja hidhte një dritë të bute mbi djerrinë. Për shkak të një nuance të purpurt, që kushedi se nga i vinte, ajri dukej më i ngrohtë se ç'ishte. — Ditët po zgjaten, — tha ai dhe me vete mendoi: Ç'po fias kështu! Koha po na mban... Ditët j a n ë më të gjata tani... Sa herë ishin thënë këto fjalë, si mjeti më i sigurt për të mbushur zbrazëtitë në bisedat e njerëzve që s'njiheshin" mire me njëri-tjetrin. Mos valle ata ishin bërë aq të huaj, saqë të kërkonin ndihmën e fjalëve të t i l l a? Ah, po mjaft, mendoi ai, sikur ta gjente veten në një zhgjëndër. Ajo kohë iku tani. Ujëbardha e Epërme u duk më përpara seç e prisnin. Kullat e saj ngjanin që larg si të veshura me myshk. Bora vende-vende nuk kishte shkrirë ende dhe copat e tokës dukeshin edhe më të zeza në f q i n j ë r i n ë e saj. Karroca vazhdoi rrugën drejt liqeneve, pa hyrë në katund. Kur ata zbritën, u dëgjua kambana e kishës. Diana mbajti këmbët e para. Ajo u kthye si për t ë gjetur nga ç'drejtim po vinin tingujt, po kisha nuk dukej. Vetëm copat e zeza të tokës, të pleksura dramatikisht me pllangat e dëborës së pashkrirë, në mungesë të kishës, shpejtuan të mbushnin shikimin e saj. Ajo u ktheu shpinën atyre dhe u mbështet te krahu i të shoqit. Po i afroheshin njërit prej liqeneve. — Sa janë gjithsej? — pyeti Diana. — Më duket, gjashtë. Ishin vetëm mbi gjethnajën e t r a s h ë ngjyrëkafe, të përbërë nga shumë shtresa fletësh stinash të shkuara dhe të kalbëta vende-vende gëzueshëm, si nga një sëmundje luksoze. Bashkë j n e peshën e saj mbi krahun e tij, Besiani ndjeu se e shoqja matej t'i thoshte diçka. Zhabëllima e gjetheve nën këmbët e tyre e bënte më të qetë ankthin e saj. — J a dhe liqeni tjeter, — tha p a p r i t u r ajo, duke t r e - guar zallishten e tij midis pishave dhe, tamam në çastin kur ai ktheu kokën andej, vazhdoi: — Besian, ti 332 me siguri do të shkruash diçka më të mire për Rrafshin. Ai u kthye si ta kishin shpuar me shtizë. Klithmën «Çfarë?» e mbyti në çastin e fundit. Jo, më mire t ë mos e dëgjonte për herë të dytë pyetjen. lu duk sikur ballin ia përvëloi një potkua i skuqur. — Pas këtij shtegtimi, — vazhdoi ajo me një ton të bute, — është e natyrshme... diçka më të vërtetë... — Sigurisht, — ia bëri ai, — sigurisht. Ai potkoi i nxehtë ishte akoma mbi ballin e tij. Diçka nga enigma po i zbulohej... Nga enigma e heshtjes... Në të vërtetë s'kishte qenë asnjëherë enigmë... Pothuajse e dinte, pothuajse e priste që ajo f i a kërkonte këtë përpara natës së pare të dashurisë së tyre të re, si një shpërblim për marrëveshjen, për paktin... — Une të kuptoj, Diane, — tha ai me një zë çuditërisht të lodhur, — une natyrisht e kam shumë të vështirë, por të kuptoj... — Ç'mrekulli që është këtu, — tha ajo duke ia prerë fjalën. — Sa mire bëmë që erdhëm. Ai ecte pa e pasur mendj en në vend dhe kështu shkuan gjer te liqeni i dytë, pastaj u kthyen pas. Tek po ktheheshin, ai nisi ta mblidhte veten dhe përherë e më tepër e conte mendjen te dhoma e ngrohtë me oxhak që i priste në han. Ata arritën te vendi ku kishin lënë karrocën, por, në vend që të hipnin në të, vazhduan rrugën për të pare katundin. Karroca i ndiqte pas. Njerëzit e pare që takuan në udhë, dy gra të ngarkuara me bucela uji, ndalën hapat dhe i kundruan një copë herë. Në kundërshtim me peisazhin e bukur, nga afër kullat dukeshin edhe më të zymta. Në rrugët e fshatit, sidomos në sheshin përpara kishës, kishte njerëz. Tirqit e ngushtë bojë qumështi, me atë vijë të zezë që i përshkonte anash, të ngjashme çuditërisht me shenjën që tregon shkarkim elektriciteti, jepnin gjithë nervozizmin e ecjes së tyre. — Diçka do të ketë ndodhur, — tha Besiani. Ata vështruan një copë herë në drejtim të njerëz- 333 Ve, per të kuptuar se ç'mund të kishte ndodhur. Por ndodhia dukej e një n a t y r e disi të qetë dhe solemne. — Ajo do të jetë valle kulla e ngujimit? — pyeti Diana. — Ndoshta. Ashtu duket. Diana mbajti këmbët për ta pare më mire kullën e mënjanuar. — Në qoftë se atij malësorit që pamë atëherë, atij që biseduam sot, i ka mbaruar besa këto dite, me siguri ka përfunduar në ndonjë kullë ngujimi, apo jo? — pyeti Diana. — Sigurisht, — u përgjigj Besiani, pa i hequr sytë nga grumbulli i njerëzve. — E, në qoftë se mbarimi i besës e zë gjakësin në u d h ë t im e sipër, larg katundit të vet, atëherë ai mund t ë futet në çfarëdo kulle ngujimi? — Besoj se po. Është e njëjta gjë si për u d h ë t a r ët që i zë nata diku dhe futen në bujtinën e pare që u del përpara. — Kështu që ai mund të jetë futur edhe te kjo kullë? Besiani buzëqeshi. — Mundet. Megjithatë s'e besoj. Ka kaq shumë kulla ngujimi dhe, veç kësaj, ne e pamë atë shumë larg që këndej. Diana ktheu edhe një herë kokën nga kulla dhe në r r ë n j ë të shikimit të saj, te bishtat e syve, atij iu duk se pa një lloj lakmie buzëqeshëse. Por në atë çast ai vuri re se nga grumbulli i njerëzve dikush ua bënte me dore. Një xhaketë me katrorë, ca fytyra të njohura. — Pa shih kush qenka, — tha Besiani, duke t r e g u ar me kokë andej. — Ali Binaku, — tha Diana me zë të ulët, prej të cilit nuk kuptohej nëse e dëshironte apo jo këtë takim. Ata u takuan mu në mes të sheshit. Gjeometri k u p tohej menjëherë që kishte kthyer ndonjë gotë. Sytë e çelët të mjekut, madje jo vetëm sytë, po krejt lëkura e tij e hollë e kuqe, dukeshin të pikëlluara. Kurse prapa ftohtësisë së zakonshme të Ali Binakut mezi ndihej një 334 lodhje solemne. Pas tyre vinte një grumbull jo i vogël malësorësh. — Vazhdoni udhëtimin nëpër Rrafsh? — pyeti Ali Binaku me zërin e tij të tingullt. — Po, — u përgjigj Besian Vorpsi. — Edhe disa dite akoma. — Tani ditët po zgjaten. — Po. Është "tamam prill. Po ju këndej? — Ne? — ia bëri gjeometri. — Ne si përherë, nga katundi në katund, nga flamuri në flamur... Portret grupi me një njollë gjaku... — Si? — Desha të bëja një krahasim... Si të them, një k r a h a s im nga bota e pikturës... Ali Binaku e vështroi ftohtë. — Kishit ndonjë gjyqësi këtu? — iu drejtua Besiani Ali Bînakut. Ali Binaku pohoi me kokë. — D h e çfarë gjyqësie se, — n d ë r h y r i p r a n ë gjeometri. — Sot ai, — gjeometri tregoi me kokë Ali Binakun, — ka bërë një gjyqësi që do të kalojë si gojëdhënë brez pas brezi. — S'duhet tepruar. — tha Ali Binaku. — Une s'teproj asgjë. — tha gjeometri. — Veç kësaj, ai është shkrimtar dhe duhet ta dëgjojë gjyqësinë tende, Ali Binak. Pas disa minutash ngjarja, për shkak të së cilës i s h t e t h î r r u r në katund Ali Binaku me ndihmësit e vet, u riprodhua nga disa gojë, që ndërprenë. plotësuan apo n d r e q ë n njëra-tjetrën, sidomos atë të gjeometrit. Ajo i s h t e kështu: P a r a një jave anëtarët e një fisi vrasin një vajzë t ë t y r e të mbetur shtatzënë. Ishte e qartë që së shpeiti do të vrisnin edhe djalin që kishte pasur marrëdhënie dashurie me viktimën. Familja e djalit merr vesh ndërkaq se foshnia e vajzës. aë nuk arriti të lindte, kishte qenë mashkull. Ajo i del përpara pùnës dhe e shnall veten në gjak me familjen e vaizës, pikërisht për shkak të foshnjës-mashkull që i përkiste asaj, pavarësisht se 335 djali i tyre s'kishte kurorë me viktimën. Duke e b ë rë këtë, familja e djalit shpall se i ka borxh gjak, pra ka radhën për të v r a r ë dikë nga fisi i vajzës. Në këtë m ë n y r ë familja e djalit e siguron djalin fajtor nga ndëshkimi dhe e zgjat paqen sa të dojë ajo, duke i lidhur d u a r t paies kundërshtare. Kuptohet që familja e vajzës e kundërshton një gjë të tillë me force. Puna shkon në pleqësinë e katundit, por nuk është kaq e lehtë për t 'u zgjidhur. Familja e vajzës, e trullosur nga fatkeqësia, ka të drejtë të tërbohet nga mendimi se i paska akoma një gjak borxh paies kundërshtare, një pinjoll i së cilës u bë shkaktar për vdekjen e vajzës. Ajo ngul këmbë për të kundërtën. Por, nga ana tjetër, në bazë të kanunit, foshnja-mashkull, qoftë edhe në bark të nënës, i përket fisit të djalit dhe për vdekjen e tij lypet gjak njëlloj si për një burrë. Pleqësia e katundit nuk është në gjendje ta zgjidhë çështjen dhe kështu t h ë r r et k a n u n t a r i n e madh Ali Binakun. Gjyqësia është bërë para një ore. (Tamam në kohën që ne shëtitnim te liqenet, mendoi Besiani). Si gjithë gjyqësitë e kanunit, ajo kishte qenë tepër e shkurtër. Përfaqësuesi i familjes së djalit i qe drejtuar Ali Bin a k u t : Desha të di, perse ma derdhën atë mieli (domethënë foshnjën e palindur). Dhe Ali Binaku i qe p ë r - gjigjur aty për aty: Ç'donte mielli yt në thes të huaj? (Domethënë në barkun e vajzës së huaj, pa kurorë). Gjyqin s'e kishte fituar asnjëra paie dhe të dy palet u quajtën të lara nga gjaku. I qetë, pa lëvizur asnjë muskul në fytyrën e bardhë dhe pa bërë as ndërhyrjen më të vogël, Ali Binaku dëgjoi tregimin e zhurmshëm të gjyqit të tij. — Eh, i famshëm je, — ia bëri në fund gjeometri, me sy të përlotur nga pi ja e nga admirimi. Dalngadalë ata kishin nisur të lëviznin në forme shëtitjeje nëpër sheshin e fshatit. Gjatë ecjes zhvendoseshin disa përpara, disa prapa. — Në fund të fundit, po t'i shikosh me gjakftohtësi, j a n ë gjëra të thjeshta, — tha mjeku, që u gjet p ë r k r ah Vorpsëve. — Edhe te rasti i fundit, që duket aq drama- 336 tik, në thelb duhet kërkuar raporti borxhdhënës dhe borxhli. Mjeku vijoi të fliste, po Besiani nuk e dëgjonte me shumë vëmendje. Ai nisi të shqetësohej për tjetër gjë: mos po i bënte keq Dianes rihapja e një bisede të tillë? Dy ditët e fundit ata sikur ishin larguar pak prej këtyre bisedave dhe ajo kishte nisur më në fund të çelej. — Po ju, si keni përfunduar këtu në Rrafsh? — pyeti ai sa për të këmbyer bisedë. — Ju jeni mjek apo jo? Tjetri buzëqeshi hidhur. , — Kam qenë, tani jam tjetër gjë. Në sytë e tij u duk një brengë e madhe dhe Besianit i shkoi ndër mend se sidoqoftë sytë e çelët, mad je sytë që në pamjen e pare mund të të duken të stipelare, janë në gjendje të japin një brengë më mire se gjithë lloj et e syve. — Une kam mbaruar në Austri për kirurg, — vazhdoi mjeku. — Me turmën e p a r e dhe të fundit që dërgoi mbretëria me bursën shtetërore. Ju ndoshta keni dëgjuar se si përfunduan pjesa më e madhe e studentëve pas kthimit nga jashtë. E pra, une jam një nga ata. Zhgënjim i piote, as klinikë, as mundësi për të u s h t r u ar profesionin. Ca kohë qëndrova pa punë, pastaj rastësisht, në një kafe të Tiranës, u njoha me këtë njeri, — ai tregoi me kokë gjeometrin, — i cili më propozoi këtë punë të çuditshme. — P o r t r e t grupi me një njollë gjaku, — tha prapë gjeometri, që ishte afruar dhe po ndiqte bisedën e tyre. — Ku ka gjak, aty na ke edhe ne. Mjeku nuk i kushtoi asnjë vëmendje fjalëve të tij. — Dhe ju me diesine e mjekut i jeni i nevojshëm Ali Binakut në punën e tij? — pyeti Besiani. — Natyrisht. Ndryshe s'do të më merrte me vete. Besian Vorpsi e vështroi një copë herë me habi bashkëfolësin. — S'ka asgjë për t'u çuditur, — vazhdoi mjeku. — Në gjyqësitë e kanunit, kryesisht kur është fjala për çështje që kanë të bëjnë me vrasje, sidomos me pla- 2 2 - 2 337 gosje, është përherë e nevojshme prania e dikujt që të k e t ë disa njohuri elementare të mjekësisë. Natyrisht as që bëhet fjalë për një kirurg. Bile do të thosha se ironia më e madhe e gjendjes sime është pikërisht se une merrem me një punë që mund ta k r y e n t e infermieri më i thjeshtë, për të mos thënë një njeri i zakonshëm që diçka di për anatominë e trupit të njer i u t. — Që di diçka?... A është e mjaftueshme kjo? Mjeku buzëqeshi përsëri me hidhërim. — E keqja është se ju me siguri kujtoni që une m e r r em këtu me mjekime plagësh, apo jo? — Natyrisht. Une e kuptoj që ju, për arsyet që i t h a t ë , e keni braktisur profesionin e kirurgut, por ama plagët mund t'i mjekoni, apo jo? — Jo, — tha mjeku. — Kjo do të ishte gjysma e së keqes, që une të merresha së paku me mjekimin e plagëve. Por une s'merrem me to aspak. Më kuptoni? Aspak. Malësorët gjithë jetën i kanë mjekuar vetë plagët dhe kështu vazhdojnë edhe sot, me raki, me duhan, me mënyrat më barbare, sic është për shembull nxjerrja e plumbit me Dlumb etj., etj. Pra, ata s'e kërkojnë kurrë mjekun. Kurse une jam këtu për tjetër gjë. Më kuptoni? Une jam këtu io si mjek, as si ndihmësmjek, por si ndihmësjurist. Ju duket e çuditshme? — Jo dhe aq, — tha Besian Vorpsi. — Diçka e njoh edhe une kanunin dhe po e marr me mend me ç'punë merreni. — Me numërimin e plagëve dhe me klasifikimin e tyre, vetëm me këtë, — tha prerazi mjeku. I s h t e hera e pare që Besianit iu duk se tjetçi po bëhej nervoz. Ai ktheu kokën nffa Diana, por sytë e t y r e nuk u takuan dot. Pa dyshim që kjo bisedë s'i bëri aspak mire, mendoi. por tani. të bëhet si të bëhet. Veç të mbarojë sa më shpejt dhe të ikim që këndej. — Ju ndoshta e dini se. sipas kanunit, plagosia shlyhet me gjobë. Çdo plage pnguhet veç e veç, dhe çmimi i plages varet nga vendi ku ndodhet. Plagët e kokës paguhen, për shembull. dy herë më shtrenjtë se ato të 338 trupìt, që gjithashtu ndahen ne dy kategori, nga brezi e lart e riga brezi e poshtë, e kështu me radhë. Puna ime si ndihmës i Ali Binakut është vetëm kjo: të përcaktoj numrin e plagëve dhe vendin e tyre. Ai vështroi në fillim Besian Vorpsin, pastaj të shoqen, sikur të donte të kuptonte se sa a r r i t ë n tek ata fjalët e tij. — Plagosjet krijojnë problème në gjyqësitë ndoshta më tepër se edhe vetë vrasjet, — vazhdoi mjeku. — Ju ndoshta e dini se, sipas kanunit, një plagosje, në qoftë se nuk shlyhet me gjobë, quhet e b a r a b a r t ë me gjysmë gjaku. Pra, një njeri i plagosur, për kanunin, është gjysmë i vrarë, si të thuash, gjysmë hije. Rrjedhimisht dy plagosje të pashlyera barazohen me një gjak. Me një fjalë, në qoftë se dikush plagos dy vetë të një fisi tjetër, ose plagos dy herë të njëjtin njeri, ai, poqese nuk i zhdëmton plagosjet, ka borxh një gjak. Mjeku përsëri heshti një grime për t'u lënë atyre kohë të gëlltitnin fjalët e tij. — E gjithë kjo krijon problème tepër të ngatërruara, kryesisht ekonomike, — vazhdoi. — Ju më shikoni me habi dhe une po e përsërit: kryesisht ekonomike. Ka familje që nuk paguajnë dot dy plagosje dhe pranojnë t ë japin për të një jetë njerëzore. Ka të tjerë që janë gati të shkatërrojnë krejt ekonominë e tyre, të paguajnë qoftë edhe njëzet plage të viktimës, veç të kenë të drejtën që, pasi viktima të shërohet prej tyre, ta vrasin atë përsëri. E çuditshme, eh, por ka edhe më. Kam njohur një tip në Lugjet e Zeza, që për vite me radhë është duke e mbajtur familjen me bukë me zhdëmtimet që merr nga plagosjet që i bëhen prej gjakësve të tij. Ka shpëtuar disa herë pa u vrarë dhe i ka shkrepur në kokë se, me anë të disa stërvitjeve që ka bërë, mund t ë shpëtojë përherë prej plumbit, duke krijuar kështu, i pari në bote, profesionin e njeriut që ushqehet prej plagëve të veta. — Ç'tmerr! — murmuriti Besian Vorpsi. Ai ktheu kokën nga Diana dhe ajo sesi iu duk, më e bardhë në fytyrë. Të marrë fund sa më pare kjo bisedë, mendoi. 339 Tani dhoma e hanit, oxhaku dhe kusia me ujë, e varur mbi të, iu dukën tepër të largëta. Të ikim, mendoi p ë r sëri. Të ikim sa më pare që këndej. Njerëzit ishin shpërndarë në grumbuj të vegjël nëpër shesh, dhe ata të dy me Dianen kishin mbetur vet ëm me mjekun. — Ju ndoshta e dini, — vazhdoi mjeku, (Une s'di dhe s'dua të di asgjë, deshi ta ndërpriste Besiani.), — që, sipas kanunit, kur dy vetë goditen flakë për flakë dhe njëri vritet, kurse tjetri plagoset, atëherë i plagosuri paguan tepricën e gjakut? Me një fjalë, ashtu sic ju t h a s h ë në fillim, shpeshherë prapa gjithë këtij dekori gjysmë mitik duhet kërkuar ekonomia. Mund të tingëllojë cinike, por në kohën e sotme, ashtu si çdo gjë t j e t ë r , edhe gjaku është shndërruar në mail. — O, jo, — kundërshtoi Besiani. — S'duhet pare kaq thjeshtë. Natyrisht ekonomia ka pjesën e vet në shpjegimin e shumë dukurive, megjithatë s'duhet tepr u a r me të dhe me këtë rast desha t'ju pyes, mos e keni shkruar ju një artikull për gjakmarrjen, që u n d a l u a nga censura mbretërore? — Jo, — tha prerazi mjeku. — Të dhënat i kam d h ë n ë une, por artikulli u shkrua nga tjetërkush. — Atje, me sa më kujtohet, përmendeshin pikër i s h t fjalët «gjaku është kthyer në mail». — Është një e vërtetë e palujtshme. — E keni lexuar Marksin? — pyeti Besiani. Tjetri nuk u përgjigj, vetëm e vështroi ngultazi, s i kur t'i thoshte: po ti që më pyet mua, e ke l e x u a r? Rrëshqitazi Besiani pa profilin e Dianes dhe e ndjeu se duhej ta kundërshtonte mjekun. — Ju, edhe vrasjen që u gjykua sot, e shpjeguat në mënyrë të thjeshtëzuar, — tha duke kërkuar një shkak kundërshtimi. — Aspak, — ia bëri mjeku. — E thashë dhe e përs ë r i s : e gjithë drama që u gjykua sot, s'ishte veçse një çështje borxhi. — Natyrisht borxh, por ama është fjala për një borxh gjaku. 340 — S'ka rëndësi, gjak, rubin, apo stof. Për mua ai ishte borxh dhe asgjë tjetër. — S'është njëlloj. — Njëlloj është. Zëri i mjekut ishte bërë i egër. Kurse lëkura e hohe i qe skuqur flakë. Besiani e ndjeu veten të fyer. — Është një shpjegim tepër naiv, për të mos përdorur fjalën cinik, — tha ai. Sytë e mjekut u bënë të akullt. — Naiv jeni ju, — tha ai, — naiv dhe cinik bashkë, j u bashkë me artin tuaj. — Mos bërtitni, — tha Besiani. — Do të bërtas, bile gjer në kupë të qiellit, — tha mjeku, duke e ulur megjithatë zërin. Por kështu i ulët, duke dalë me vërshëllimë midis buzëve, zëri i tij ngjante e d h e më kërcënues. — Librat tuaj, arti j u a j , ai bie erë i gjithi krim. Në vend që të bëni diçka për këta malësorë të mjerë, ju bëni sehir vdekjen e tyre, kërkoni në të motive eksitante, kërkoni të bukurën, për a r t i n tuaj. Nuk e shihni që kjo është një bukuri që vret, sic e ka thënë një shkrimtar i ri, që ju me siguri nuk e doni. Ju më sillni ndër mend ata teatrot brenda në pallatet e aristokratëve ruse, ku skenat janë të gjera për të luajtur në to me qindra vetë, kurse salla është aq e vogël, sa për familjen e princit. Ja, me ata a r i s t o k r a të më ngjani. E nxitni një popull të t ë r ë të lozë një t e a t ër t ë përgjakur, kurse vetë rrini në lozhë dhe bëni sehir, bashkë me damât tuaj a . Besiani vuri re se Diana mungonte. Do të jetë diku më përpara, ndoshta me gjeometrin, mendoi si i mpirë. — Po ju, — e ndërpreu ai mjekun, — e kam fjalën për ju personalisht, ju që jeni mjek, që na i kuptokeni gjërat ashtu sic duhet, perse merrni pjesë ju në këtë mistifikim? A? Perse ushqeheni në kurriz të tij? — P ë r mua keni të drejtë, — tha mjeku. — Une s ' j am veçse një dështak i mjerë. Por, së paku, une e kuptoj se ç'jam dhe nuk helmoj botën me libra. Besiani prapë kërkoi Dianen me sy, po nuk e pa. Nga një anë, më mire që nuk e dëgjoi gjithë këtë m a r r ë - 341 zi, mendoi. Mjeku diçka po thoshte dhe Besiani u përpoq të përqendrohej, por, kur hapi përsëri gojën, në vend që t'i përgjigjej atij, tha, sikur të fliste me v e t e: — Ku është gruaja ime? Tani e kërkonte me sy midis grumbullit të vogël të njerëzve, që, ashtu si edhe më pare, lëviznin ngadalë t e sheshi përpara kishës. — Diane! — t h i r r i kot më kot. Ca njerez k t h y e n kokat. — Ndoshta ka hyrë në kishë nga kureshtja, ose në ndonjë shtëpi për në banjë, tha mjeku. — Ka mundësi. Vazhduan të ecnin, po Besiani ishte i trullosur. S'duhej të isha larguar nga hani, mendoi. — Më falni, — t h a mjeku me zë të bute. — Ndoshta e teprova. — S'ka gjë. Ku të ketë shkuar valle? — Mos u bëni merak. Këndej rrotull është. Ju mer r e n mendtë? Jeni zverdhur në fytyrë. — S'kam gjë. Besiani ndjeu dorën e mjekut që e mbajti për krahu, deshi ta hiqte, por aty për aty e harroi. Ca kalamaj vin i n anash grumbullit të pare të njerëzve, atje ku ishte Ali Binaku me gjeometrin dhe diçka tregonin me dore. Besiani ndjeu një hidhërim në gojë. Liqenet, i vetëtiu ndër mend. Ai qilim i vjetër gjethesh, i kalbur tragjikisht, me atë p r a r im të gënjeshtërt sipër t i j . .. Ai po ecte me hapa të mëdhenj drejt g r u p i t të Ali Binakut. Është m b y t u r ? pyeti me vete që larg. Por f y t y r a t e tyre ishin të ngurosura në një mënyrë të veçantë. Asnjë ngushëllim s'vinte prej tyre. — Ç'është? — pyeti ai me zë të marre dhe, pa e dit u r as vetë pse, ndoshta nga pam ja e atyre fytyrave, në vend që të pyeste «ç'ka pësuar?», p y e t i : «ç'ka bërë?» Përgjigjja mezi doli nga ato nofulla të kyçura pa mëshirë. lu desh t'ia përsëritnin atë dy-tri herë, gjersa t a merrte vesh: Diane Vorpsi kishte hyrë në kullën e ngujimit. 342 Si kishte ndodhur? As në atë cast dhe as më vonë, kur ndodhia nisi të tregohej e plotësuar nga gjithë dëshmitarët (ndihej menjëherë se ajo ishte një nga ato lloj ndodhish, që kishin në vetvete edhe realitetin, por edhe tymtajën, që e ndante nga jeta e zakonshme, pra një ndodhi t e p ë r e p r i r u r për t ' u s h n d ë r r u a r në gojdhënë), pra, as në atë cast e as më pastaj nuk u mor dot vesh saktësisht se si gruaja e re kryeqytetase arriti të futej në kullën ku nuk shkelte k u r r ë këmbë e jashtme. Madje, ajo që ishte akoma më e pabesueshme se vetë hyrja, ishte fakti që nuk u vu re prej askujt, ose, më saktë, diçka u vu re, që ajo u largua, që u end aty rrotull, por askush nuk e pati vëmendjen të kthjellët për ta ndjekur endjen e saj, me përjashtim të ca kalamajve. Ndoshta as ajo vetë, po të pyetej se si e bëri rrugën gjer atje dhe si arriti më në fund të futej, nuk do të ishte në gjendje të shpjegonte asgjë. Nga fjalët e rralla që thuhej se mbetën prej saj në Rrafsh, u hamendësua se ajo, në ato caste, pati një lloj shkëputjeje nga gjithçka, një lloj humbje peshe, e cila ia bëri të lehtë jo vetëm idenë, por edhe vetë rrugën gjer te kulla. Madje nuk përjashtohej që pikërisht kjo gjë ndihmoi edhe në humbjen e përgjithshme të vëmendjes ndaj saj, vëmendje që do ta ndalonte gjithsesi të bënte hapin e kobshëm. Në të vërtetë, sic e rikujtonin tani, ajo qe larguar prej njerëzve dhe i qe afruar kullës së ngujimit me ca lëvizje të lehta si p . i j fluture që i afrohet llambës që djeg. Valëvitej në erë, shtyhej në atë d r e j - t im dhe ashtu lehtësisht, si një gjethe e shtyrë nga era, hyri, ose, më mire, ra në pragun e saj... I bërë balte në fytyrë, Besian Vorpsi e kuptoi më në 343 fund ç'kishte ndodhur. Gjëja e pare që. u përpoq të b ë n - te, ishte të sulej me vrap për ta nxjerrë gruan e vet që andej, por ca duar të fuqishme e kapën nga të dy krahët. — Lëshomëni, — thirri ai me zë të ngjirur. F y t y r a t e t y r e ishin p r a n ë tij si gurët e palëvizshëm të një muri. Midis tyre spikatte fytyra e bardhë e Ali Binakut. — Lëshomëni, — iu drejtua atij, megjithëse Ali Binaku nuk ishte një nga ata që e mbanin. — Qetësohuni, zotni, — tha Ali Binaku. — Ju n uk mund të shkoni atje, sepse atje nuk mund të hyjë askush përveç priftit. — Po atje është gruaja ime, — t h i r r i Besiani. — E vetme midis atyre... —Keni të drejtë. Diçka duhet bërë, por ju vetë s'mund të shkoni atje. Mund t ' ju qëllojnë me pushkë, më kuptoni? Mund t'ju vrasin. — A t ë h e rë të thirret prifti, apo kush dreqin tjetër duhet për të hyrë atje. — Prifti u lajmërua, — tha Ali Binaku. — Po vjen, ja ku është. Rreth e rrotull ishin grumbulluar shumë njerëz. Midis tyre Besiani pa karrocierin, që po e vështronte me s y të çakarritur, duke pritur hdonjë urdhër prej tij. Por Besiani i hoqi sytë. — Largohuni, — iu drejtua Ali Binaku turmës. Dis a bënë ca hapa më tutje, por prapë qëndruan në vend. Prifti u afrua duke marrë frymë me zor. Fytyra e tij e flashkët, me qeska të mëdha poshtë syve, dukej tepër e alarmuar. — Sa kohë ka që ka h y r ë ? — pyeti ai. Ali Binaku vështroi p ë r r e t h në një mënyrë pyetëse. U dëgjuan disa zëra përnjëherësh. Dikush thoshte gjysmë orë, dikush një ore, dikush një çerek ore. Shumica ngrinin supet. — S'ka rëndësi, — tha Ali Binaku. — Kryesorja është që diçka duhet bërë. Ai me priftin diçka po thoshin kokë më kokë. Be- 344 siani dëgjoi fjalët e Ali Binakut: «Atëherë po vij edhe une me ju», dhe mori pak zemër. Nëpër turmë u dëgjuan fjalët: «Po shkon prifti bashkë me Ali Binakun.» Prifti u nis i pari. Ali Binaku eci pas t i j . Pasi bëri d y - t r e hapa, ai u ndal dhe iu kthye njerëzve: — Askush tjetër të mos afrohet. Ata mund të që- Uojnë. Besiani ndjeu se akoma po e mbanin për krahësh. Ç'është kjo që më gjeti mua, dënesi ai me vete. Në sytë e tij bota e tërë u zbraz, mbetën vetëm ato dy figura lëvizëse, prifti dhe Ali Binaku, dhe kulla e ngujimit, drejt së cilës ata po shkonin. Zërat p ë r r e t h vinin si një vërshëllimë e largët ere nga një bote tjetër. Mbi priftin s'mund të qëllojnë, se e mbron kanuni, por mbi Ali Binakun po. As mbi Ali Binakun s'besoj se qëllojnë. Atë e njeh gjithkush. Prifti dhe Ali Binaku ishin në mes të rrugës, kur Diana u shfaq te dera e kullës së ngujimit. Atë që ndodhi në ato caste, Besiani s'e mbante mend mire. Ishte një përpjekje e tij e pambarim për t'i dalë përpara, një mbajtje e njerëzve për krahësh dhe zërat: prit sa të largohet edhe pak nga kulla, sa të mbërrijë gjer te gurët e bardhë. Pastaj ai pa mjekun që u duk e u zhduk diku, pastaj prapë një përpjekje e tij dhe prapë të njëjtët zëra, që mundoheshin ta qetësonin. Më në fund Diana arriti gjer te gurët e bardhë, dhe njerëzit e lanë Besianin, megjithëse dikush tha: Mos e lini, bre burra, se do ta vrasë gruan. Diana ishte e b a r dhë si pëlhurë. Në fytyrë s'kishte as tmerr, as vuajtje, as turp, kishte vetëm një mungesë të frikshme, sidomos në zonën e syve. Me ankth, vështrimi i Besianit kërkoi ndonjë shqyerje në rrobat, apo njolla të zeza te buzët e te qafa, por iu duk se s'kishte gjëra të tilla. Ai do t ë psherëtinte ndoshta i lehtësuar, sikur të mos ishte ajo zbrazëtia e syve. Me një lëvizje që s'ishte as e rreptë, por as e dhemshur, ai e kapi nga krahu të shoqen, dhe duke ecur vetë i pari, e tërhoqi atë drejt karrocës, ku u futën njëri pas tjetrit, pa folur e pa u përshëndetur me asnjeri. 345 Karroca rendte me shpejtësi nëpër udhën e madhe. Sa kohë kishin që udhëtonin kështu: një minute, një shekull? Besian Vorpsi u kthye më në fund nga e shoqja: — Pse s'flet? — i tha. — Pse s'ma shpjegon si ndodhi? Ajo rrinte e platitur në ndenjëse, me vështrimin përpara, sikur ai të mos ishte aty. Atëherë ai e kapi - për bërryli fort, me egërsi. — Fol, ç'bëre atje brenda? Ajo as u përgjigj dhe as e tërhoqi k r a h u n që ai po i a shtrëngonte si me darë. Perse shkove atje, thirri atëherë pa zë. .Për të par e sa e tmerrshme qe drama? Për hakmarrje ndaj meje? Apo për të kërkuar atë malësorin e asaj dite, atë Gjorg... Gjorg... Kullë më kullë ngujimi do të të kërkoj... A? Të gjitha këto pyetje ia bëri pastaj me fjalë pak a shumë të tjera, por me të njëjtën renditje, por ajo s'u përgjigj për asnjërën dhe ai e kuptoi që të gjitha ato shkaqe ishin të vërteta. Papritur ai ndjeu një lodhje t ë madhe si asnjëherë tjetër. J a s h t ë po ngrysej. Muzgu, i ndihmuar nga mjegulla, po binte me shpejtësi mbi udhë. Pas xhamit të karrocës iu duk se pa midis mjegullës një njeri të hïpur mbi mushkë. Fytyra e verdhë e shtegtarit, që Besianit iu duk e njohur, e ndoqi për një grime karrocën. Ku vete nëpër këtë muzg «Qehajai i gjakut»-, mendoi. Ku vete ti? i t h a pas pak vêtes. I vetëm në kët ë Rrafsh të huaj, në muzgun plot fantazma, ku?... 346 Pas gjysmë ore karroca ndaloi përpara hanit. Njëri pas tjetrit ata ngjitën shkallët e drunjta dhe hynë në dhomë. Zjarri ishte ende i ndezur dhe kova me ujë, që h a n x h i u me siguri e kishte mbushur përsëri, ishte atje k r e j t e nxirë nga bloza. Një llambë me vajguri lëshonte dritë të pasigurt përreth. Askush nuk u mor as me zjarrin, as me kovën. Diana u zhvesh dhe u shtri në shtrat, duke mbuluar me njërin krah sytë, për t'u mbrojtur nga drita e llambës. Ai qëndroi në këmbë pranë dritares, me vështrimin nga xhamat dhe v e t ëm herë pas here kthehej për të pare krahun e saj të bukur, me një rrip dantelle, rrëshqitur poshtë supit, që vazhdonte t ' i mbulonte gjysmën e fytyrës. Ç't'i kenë bërë valle a t a polifemët gjysmë të verbër? tha me vete. Dhe e n d i e n t e që kjo ishte një nga ato lloj pyetjesh, që ishin t ë afta të mbushnin një jetë të tërë njerëzore. Ata qëndruan në han atë natë dhe gjithë ditën e nesërme, pa dale fare nga dhoma. Hanxhiu ua solli ushqimin në dhomë, i habitur pa masë, që nuk kërk u a n më t'u ndizej zjarri në oxhak. Në mëngjesin e dites së pasnesërme (ishte shtatëmbëdhjetë prill) karrocieri çoi valixhet në karrocë, dhe ata, burrë e grua, pasi paguan dhe u përshëndetën ftohtë me hanxhiun, u nisën për udhë. Po iknin nga Rrafshi. 347 KAPITULLI I SITATE Mëngjesi i shtatëmbëdhjetë prillit Gjorgun e zuri në Udhën e Madhe, që të conte për në Brezftoht. Megjithëse kishte qysh në agim që udhëtonte pa pushuar asgjëkund, e kuptoi se gjer në Brezftoht do t'i duhej së paku një dite udhë akoma, kurse besa e tij mbaronte në mesditë. Ai ngriti kokën lart për të kërkuar në qiell diellin, të cilin rete e larta e mbulonin pa e fshehur megjithatë vendin ku ndodhej. Mesdita nuk është larg, mendoi, duke e ulur vështrimin mbi udhë. Nga lbyrja e syve udha i dukej plot reflekse të kuqërremta. Tek ecte, men- 348 donte se, në qoftë se besa e tij do të mbaronte në mbrëmje, ai do të kish mundur t ë m b ë r r i n t e në shtëpi së paku aty nga mesnata. Mirëpo ajo, si shumica e besave, mbaronte në mesditë. Dihej se në këtë rast, në qoftë se i besëtuari vritej pikërisht ditën e mbarimit të besës, i shikohej se në ç'anë i bënte hije koka fill pas rrëzimit në tokë, nga perëndimi apo nga lind ja. Në qoftë se koka i bënte hije nga lind ja, do të thoshte se ai ishte v r a r ë pas mesditës, pra pas mbarimit të besës. Në qoftë se koka i bënte hije^, nga perëndimi, do të thoshte s e ishte v r a r ë para kohe, pra me pabesi. Gjorgu ngriti përsëri kokën. Punët e tij kishin lidhje atë dite me qiellin, me lëvizjen e diellit nëpër të. Pastaj, ashtu si herën tjetër, ai vështroi udhën, që, për shkak të lbyrjes së syve, iu duk p r a p ë e mbytur në dritë. E ktheu kokën pas dhe kudo ishte po ai ndriçim i trëndafiltë dhe asgjë tjetër midis tij. Me sa dukej, karroca e zezë, që ai e kishte kërkuar më kot tri javë r r e s h t nëpër të gjitha rrugët e Rrafshit, nuk do të shfaqej as këtë mëngjes të fundit të jetës së tij të lire. Sa herë i qe dukur se ja, po e haste, dhe sa herë ajo qe zhdukur sikur të kishte fluturuar në qiell. E kishin pare në Udhën e Hijes, në Kanakët e Shalës, në Udhën e Madhe të Flamurëve, por ai s'kishte mundur që s'kishte mundur ta gjente dot. Sa arrinte ai në krahinën që thoshin se e kishin pare, ajo ndodhej ndërkaq në krahinën fqinjë dhe, sa kthehej ai për t'i prerë udhën në ndonjë kryqëzim ku mund të kalonte, ajo m e r r t e një drejtim të papritur. Herë-herë e harronte, por udha vetë ia sillte ndër mend. Kurse tani pothuajse s'kishte më asnjë shpresë. Se, edhe sikur ajo të shtegtonte gjithë jetën nëpër Rrafsh, ai vetë do të mbyllej në kullën e ngu.jimit dhe s'kishte për ta pare dot, se. edhe sikur pastaj të ndodhte e pamundura, që ai të dilte nga kulla, një dite sytë e tij do t ë ishin gjysmë të prishur, kështu që në vend të saj ai s'do të shihte veçse një m'ollë të turbullt, ashtu si dielli, që pas reve të. sotme s'ishte veçse një tufë trëndafilash t ë shtrydhur. 349 Gjorgu e hoqi mendjen prej saj dhe e çoi te s h t ë - pia. Ata e prisnin sot gjithë merak, kurse ai nuk do t ë mbërrinte dot para mesditës. Në mesditë duhej të ndërpriste udhëtimin dhe të fshihei për të p r i t u r natën. Tani ai ishte gjakës që kërkohej, dhe lëvizja e tij këndej e tut je do të ishte vetëm natën dhe kurrë nëpër rrugën kryesore. Një gjë të tillë kanuni jo vetëm nuk e quante shenjë frike, por, përkundrazi, e quante shenjë urtësie dhe burrërie, sepse ajo, jo vetëm që i mbronte jetën gjakësit, por e pengonte atë që me ecjen e tij të lire të acaronte fisin e viktimës. Krahas ndjenjës së kryerjes së detyrës gjakësi duhej të kishte një ndjenjë faji ndaj botes. Sidoqoftë qysh atë mesditë ai duhej të gjente ndonjë skutë për t'u fshehur gjersa të binte t e r r i. Ditët e fundit, në hanet ku kishte ndaluar për të fjetur, dy-tri herë i qe dukur se kishte pare rrëshqitazi një n j e ri prej fisit të Kryeqyqëve. Ndoshta i kishin bërë sytë, por ndoshta ishte vërtet ashtu: i kishin vënë pas ndonjë njeri për ta ndjekur e për ta vrarë menjëherë pas mbarimit të besës, atëherë kur i ndjekuri është ende i pakujdesshëm për mbrojtjen e vet. Sidoqoftë duhet të ruhem, mendoi dhe për herë të t r e t ë ngriti kokën drejt qiellit. Tamam në atë çast iu duk se dëgjoi një zhurmë të largët. Mbajti këmbët për të kuptuar nga vinte zhurma, por s'e mori dot vesh. U vu t ë ecte dhe zhurma nisi të ndihej përsëri. Ishte si një uturimë e mbytur, që v i n t e herë më dobët, herë më fort. Do të jetë ndonjë ujëvarë, mendoi. Dhe vërtet ashtu ishte. Kur iu afrua dhe e pa, mbeti i mrekulluar. Ujëvarë më magjepsëse s'kishte pare ndonjëherë në jetën e tij. Ishte ndryshe nga të tjerat, pa shkumë e stërkala, e shtruar lëmueshëm përskaj shkëmbit me ngjyrë të gjelbër në të errët, si një floknajë e rende. Gjorgut iu kujtuan flokët e gruas së bukur kryeqytetase. Në qoft ë se do t'i binte dielli, ujëvara do të ngjasonte tamam me ta. Ai vazhdoi të qëndronte sipër urës së vogël të drunjtë, nën të cilën ujërat e rrëzuara nga shkëmbi vijonin udhën, por të s h t h u r u r a tashmë e pa solemnitet. 350 Gjorgu nuk ia hiqte sytë ujëvarës. Një javë më pare, në një nga hanet ku kishte kaluar natën, kishte dëgjuar se kishte vende në bote që prej ujëvarave të malit bënin dritë elek^rike. Një malësor i ri u tregonte dy b u j - tësve se këtë e kishte dëgjuar prej një tjetri, të cilit g j i t h a s h t u ia kishte treguar një tjetër dhe bujtësit që e dëgjonin, përsëritnin: Të bëhet dritë prej ujit?! Je i marre, o njeri?! Po pse, vajgur është uji, që .mund të bëjë d r i t ë ? ! Po uji e shuan zjarrin e jo ta ndezë! Kurse malësori ngulte këmbë se kështu e kishte dëgjuar këtë ' gjë dhe nuk shtonte asgjë nga vetja, se mund të bëhej d r i t ë pikërisht nga uji, veçse jo nga ujë dosido, sepse dhe midis ujërave ka ndryshim, ashtu si midis njerëzve, p r a d r i t ë mund të bëhet v e t ëm prej ujit fisnik të ujëvarave. Të çmendur ata që ta kanë thënë e akoma më i çmendur ti që e ke besuar, thoshin bujtësit. Por kjo s'e pengonte malësorin të thoshte se, në qoftë se do t ë ndodhte kjo, atëherë (gjithmonë, sipas fjalëve të atij t j e t r i t , që ia kishte thënë një tjetër) pra, në qoftë se do , të bëhej kjo në Rrafsh, atëherë kanuni do të zbutej paksa dhe Rrafshi do të shpëlahej paksa nga mort ja, a s h t u si tokat e helmëta që shkripëzohen me anë të shpëlarjes. I marrë o i marrë, përsëritnin bujtësit, kurse Gjorgu sepse i kishte besuar të panjohurit. Ai me vështirësi i ktheu shpinën ujëvarës. Rruga zgjatej pa fund, gati e drejtë, me një purpur të lehtë në ska jet. Ai ngriti kryet drejt qiellit. Edhe pas pak dhe koha e besës merrte fund dhe ai do të dilte jashtë kohës kanunore. Jashtë kohës, përsëriti me vete. lu duk disi e çuditshme të dilte njeriu jashtë kohës së vet. Edhe pak, përsëriti duke ngritur kokën drejt qiellit. Trëndafilët e shtrydhur pas reve sikur ishin nxirë tani lehtazi. Gjorgu buzëqeshi me hidhërim, sikur të thoshte me vet e : S'ke ç'i bën! 351 Ndërkaq karroca, brenda së cilës ishin Vorpsët, burr r ë e grua, rendte nëpër Udhën e Madhe të Flamurëve, më e gjata e udhëve që përshkonin Rrafshin. Bjeshkët, gjysmë të zbardhura nga borima, sprapseshin gjithnjë dhe Besian Vorpsi, tek i shikonte ashtu, mendonte se ja, më në fund ata po iknin nga mbretëria e vdekjes. Syri i tij i djathtë kapte herë pas here profilin e së shoqes. E zbehtë, me një ngrirje që lëkundjet e karrocës, në vend që ta mbulonin, e theksonin më shumë, ajo h e - r ë - h e r ë i kallte frikën. Ishte krejtësisht e huaj, e t j e - tërsuar, vetëm forme trupore, shpirti i së cilës kishte mbetur atje lart. Ç'm'u desh ta sill ja në këtë Rrafsh të mallkuar, t ha ai me vete për të njëqindtën herë. Vetëm një përkitje pati me Rrafshin dhe ai ia mori. Një grime e preku mekanizmi i përbindshëm, dhe ajo grime mjaftoi që ai f i a merrte gruan, për f i a bërë robinë, në rastin më të mire, zane mali. Kërkëllima e rrotave të karrocës ishte një muzikë e p ë r s h t a t s h m e për të shoqëruar dyshimet, hamendjet dhe pendimin e t i j . E kishte vënë në provë l u m t u r i n ë e t i j, sikur të donte të m e r r t e vesh nëse e meri tonte apo jo a të lumturi. E kishte çuar nëpër portât e skëterrës atë l u m - t u r i të brishtë qysh në pranverën e saj të pare. Dhe ajo s'i qëndroi dot proves. I qetë nganjëherë, mendonte se në të vërtetë asnjë ndjenjë anësore, asnjë i t r e t ë nuk do të ishte kurrsesi në gjendje të prekte ndjenjën e Dianes ndaj tij. Në qoftë se ndodhi (medet, sa të hidhura qenë fjalët -«kjo ndodhi» !), ndodhi jo për shkak të një të treti, por për 352 shkak të diçkaje tmerrësisht të gjerë. Ishte diçka e tur bullt, që kishte të bënte me një drame milionash nëpër shekuj, ndaj dhe dukej e pariparueshme. Si flutura që mund të prekej nga një lokomotivë e zezë, ishte përkitur ajo me dramën e Rrafshit dhe kishte humbur. Herë-herë, me një qetësi prej së cilës trembej dhe vetë, ai "mendonte se ndoshta i duhej paguar kjo taksë Rrafshit. Një taksë për veprat e tij, për ato zanat dhe shtojzovallet e maleve të përshkruara në to dhe për atë lloxhën e v o g ë l ' t ë shfaqjes përballë skenës ku lot një popull i tërë i përgjakur. Por ndoshta ndëshkimi do të më gj ente kudo që të isha, gjer në Tirane, mendonte duke qetësuar veten. Sepse Rrafshi lëshonte valë gjer larg, mbi gjithë vendin dhe në të gjitha kohërat. Ashtu si valet kozmike. Ai ngriti mëngën e pardësysë dhe pa orën. Ishte mesditë. Gjorgu ngriti kryet dhe gjeti njollën e diellit, pas reve. Tamam mesditë, t h a me vete. Koha e besës kishte mbaruar. Me dy hapa të lehtë ai doli nga Udha e Madhe dhe nisi të ecte nëpër djerrine. Tani duhej të gjente një vend për të pritur rënien e territ. Rruga nga të dyja anët ishte e shkretë, megjithatë vazhdimi i ecjes nëpër Udhën e Madhe do t'i dukej atij një shkelje e kanunit. Djerrina ishte e gjatë dhe e sheshtë. Në thellësi kishte toka të punuara dhe ca drurë, po rreth e rrotull s'dukej ndonjë shpellë apo së paku ndonjë kaçubë. Sa t ë gjej skutën e pare dhe do të fshihem, mendoi ai, sikur të bindte veten se nuk po vazhdonte të ecte i zbuluar për t'u kapardisur, por ngaqë s'po gjente strehim. Djerrina dukej sikur s'do të k i s h t e fund. Në kokë ai 23 - 2 353 kishte një qetësi të çuditshme, më tepër një zbrazëti shurdhane. Ishte fare i vetëm nën qiellin që tani dukej sikur qe i anuar pakëz nga perëndimi prej peshës së diellit. Rreth e rrotull dita ishte po ajo, po ai ajër dhe po ai ndriçim i purpurt, megjithatë koha e besës kishte mbaruar dhe tani ai kishte hyrë në kohën tjetër. Me sy të ngrirë vështronte përreth. Ja pra, kjo ishte koha përtej besës. Koha eterne, që s'i përkiste më atij, pa dite, stinë, vite e të ardhme, një kohë e përgjithshme, me të cilën ai s'kishte asnjë llogari. E huaj krejtësisht, ajo s'do t'i jepte më asnjë shenjë, asnjë njohje, madje as ditën e dënimit të tij, që ishte diku përpara, në një date që s'dihej, mbi një truall dhe prej një dore që gjithashtu s'diheshin. Tek mendonte këtë, sytë e tij dalluan larg ca ngrehina të murme, që iu dukën si të njohura. Po këta janë Konakët e Rrëzës, tha me vête kur u afrua dhe pak. Prej tyre e gjer në një krua që s'i kujtohej si quhej, dihej se rruga ishte në besë. Së paku, ai kështu e dinte. Rrugët në besë s'kishin as tabela, as shenja të veçanta, megjithatë të gjithë i dinin. Për siguri ai mund të pyeste të parin kalimtar që do të ndeshte. Gjorgu shpejtoi hapat nëpër djerrine. Mendja e tij doli nga përgjumja. Ai do të arrinte gjer te rruga në besë dhe atje do të endej ca kohë, gjersa të binte mbrëmja, pa qenë nevoja të futej në ndonjë kaçube. Ndërkaq... kushedi, karroca e kadifenjtë mund të kalonte andej. Një herë, sic i kishin thënë, ajo ishte dukur në Konakët e Shalës. Po, po, ashtu do të bënte. Gjorgu ktheu kokën nga e majta, pastaj nga e djathta, u sigurua që udha, ashtu si dhe djerrina, ishte krejtësisht bosh dhe me një të ecur të lehtë kapërceu për disa caste hapësirën që e ndante nga Udha e Madhe dhe nisi të ecte nëpër të. E bëri këtë që të arrinte sa më shpejt te udha në besë, ndryshe do t'i duhej një orë ecje. Kujdes, i tha vêtes. Tani koka të bën hije nga'lindja. Por Udha e Madhe vazhdonte të ishte pa njeri. Ai eci 354 me hapa të shpejtë, pa menduar asgjë. Në thellësi të r r u - gës pa ca silueta të zeza, gati të palëvizshme. Kur u afrua dhe pak, vuri re se ishin dy malësorë me një grua të hipur mbi mushkë. — A është në besë kjo rrugë këndej, o b u r r a ? — pyeti Gjorgu kur u ndesh me ta. — Posi, o çun, — u përgjigj më i vjetri prej tyre. — Ka njëqind vjet që është në besë udha prej Konakëve të Rrëzës te Kroi i Shtojzovalles. — Falemnderit, — tha Gjorgu. — Nder paç, or çun, — u përgjigj plaku, duke i pare shkarazi rubin e zi te mënga. — E të qoftë udha mbarë! Ndërsa përpinte rrugën me hap të shpejtë, Gjorgu mendonte se ç'do të bënin valle gjakësit që i zinte dita andej-këndej nëpër Rrafsh, në qoftë se nuk do të ishin udhët në besë, streha e t y r e e vetme, ku mund t'i shpëtonin ndjekësve. Pjesa e udhës në besë s'kishte asnjë ndryshim nga udha tjetër. Po ai kalldrëm i vjetër, i dëmtuar vende- -vende nga kuajt dhe rrëkezat, po ato gropëza dhe kaçuba anëve. Megjithatë Gjorgut iu duk se kishte diçka të ngrohtë në prarimin e pluhurit të saj. Ai mori frymë thellë dhe ngadalësoi hapin. Këtu do të près mbrëmjen, mendoi. Do të pushonte mbi ndonjë gur, ose do të endej poshtë e përpjetë nëpër të gjersa të ngrysej. Sidoqoftë kjo do të ishte më mire sesa të strukej në ndonjë kaçubë te djerrina. Veç kësaj... karroca mund të kalonte këndej. Një shpresë e vakët e mbante akoma se do ta shiht e dhe një herë. Kurse ëndërrimi i tij ikte më t u t j e : ta shihte karrocën, ajo të ndalonte dhe ata që ishin brenda, t'i thoshin: ej, malësor, në qoftë se je lodhur, hip në karrocë të bësh një copë rrugë bashkë me ne... Herë pas here Gjorgu ngrinte kokën nga qielli. E shumta pas tri orësh do të ngrysej. Në rrugë kalonin malësorë të vetmuar apo në grupe të vogla, në këmbë apo mbi kuaj. Larg, në thellësi, dukeshin dy-tri njolla t ë vogla të palëvizshme. Do të ishin me siguri gjakës që, ashtu si ai, prisniri rënien e natës për të lëvizur më tutje. Në shtëpi do të jenë bërë merak, tha me vete. 355 Rrugës po afrohej një malësor, që ecte ngadalë pas një kau.. Kau ishte krejt i zi. Gjorgu ecte më ngadalë se malësor i me kaun dhe ata e arritën. — Mirëdita! — përshëndeti malësori kur u gjend përbri. — Mirëdita! — u përgjigj Gjorgu. Tjetri bëri me kokë nga qielli. — S'ecën koha, — tha. Ai kishte mustaqe të verdha, që dukej sikur e ndihmonin buzëqeshjen e t i j . Në mëngë i dukej rubi i zi. — Të ka mbaruar besa? — Po, — u përgjigj Gjorgu, — sot në mesditë. — Mua ka tri dite që më ka mbaruar, po ja, më ka mbetur pa shitur ky ka. Gjorgu e vështroi i habitur. — K am dy javë që shtegtoj me të e s'po e shes dot, — vazhdoi malësori. — Është ka i mire, tërë gjindja e shtëpisë qau kur u nda prej tij, megjithatë s'po ma bien kush. Gjorgu s'dinte ç't'i thoshte. Nuk ishte marrë ndonjëherë me shitje bagëtish. — Desha ta shes përpara se të mbyllem në kullën e ngujimit, — vazhdoi malësori. — Kemi nevojë,, or djalë, mirëpo, po nuk e shita une, s'ka njeri tjetër në shtëpi që ta bëjë këtë punë. Megjithëse tani pak shpresë më ka mbetur. Kur s'e shita dot për dy javë që kam qenë i lire, si do ta shes tani që lëviz vetëm n a t ë n ? He, si thua ti? — Ashtu është, — tha Gjorgu. — Vështirë e ke. Sytë e tij vështronin ngultazi kaun e zi që bërlykej qetësisht. Ndër mend sepse i erdhën fjalët e balades së vjetër të ushtarit që la amanetin në çastin para vdekj e s : Të fala bëjini nënësë, kaun e zi le ta shesë. — Nga je? — pyeti malësori. — Nga Brezftohti. — S'je shumë larg. Po të ecësh mire, sonte natën arrin. — Po ti? — pyeti Gjorgu. 356 — Ohu, unë jam larg, nga Flamuri i Krasniqes. Gjorgu lëshoi një vërshëllimë. — Qenke vërtet larg. Sa të arrish gjer atje, ke për t a shitur kaun me siguri. — S'e besoj, — tha tjetri. — Tani të vetmet vende ku mund ta shisja janë udhët në besë, mirëpo ato janë t ë rralla. Gjorgu pohoi me kokë. — Ja, sikur kjo udhë në besë këtu të zgjatej gjer t e kryqëzimi me Udhën e Madhe të Flamurëve, atëherë po, do ta shisja me siguri. Mirëpo ajo mbaron më përpara. — Udha e Flamurëve është afër që këndej? — S'është larg. Asaj i them udhë unë. Ç'nuk sheh njeriu të ecë nëpër të. — Vërtet, nëpër udhë njeriu sheh gjëra të çuditshme, — tha Gjorgu. — Njëherë më ka qëlluar të shikoj një karrocë... — Një karrocë e zezë me një grua të b u k u r b r e n d a? — e ndërpreu tjetri. — Ku e di ti? - thirri Gjorgu. — E pashë mbrëmë në Hanin e Kryqit. — Ç'bënin atje? — Ç'bënin? Asgjë. Karroca ishte përpara hanit. Karrocieri pinte kafe brenda. — Po ajo? . Malësori buzëqeshi. — Ata ishin brenda. Dy dite e dy net brenda në dhomë. Kështu tregonte hanxhiu. Eh, o vlla. Gruaja ishte e bukur si zanë. Të shitonte me sy. Atje i lashë mbrëmë. Sot duhet të jenë nisur. — Ku e di ti? — Kështu tha hanxhiu. Nesër do nisen. la kishte t h ë n ë karrocieri i tyre. Ca caste Gjorgu aëndroi si i shastisur. Sytë i mbant e të ngulitur mbi kalldrëm. — E nga kalon rruga? — pyeti befas. Malësori zgjati krahun përpara. — Një orë larg që këndej, kjo udhë që po ecim ne, 357 p r i t e t me Udhën e Flamurëve. Nëpër të do të ecin me siguri, në qoftë se s'kanë kaluar. Udhë tjetër s'ka. Gjorgu i mbante sytë andej nga tregonte malësori. Tjetri filloi ta ndiqte me sy habitshëm. — Po ti ç'ke me ta, o qyqan? — pyeti. Gjorgu nuk u përgjigj. Një orë larg që këndej, përsëriti me vete. Ngriti kokën për të kërkuar gjurmën e diellit në re. Kishte së paku dy orë dite. Asnjëherë gjurmët e saj s'kishin qenë kaq pranë. Ai mund ta shikonte zanën. Pa menduar gjatë, madje pa e përshëndetur bashkudhëtarin, ai u nis si i ndërkryer andej ku, sipas fjalëve të njeriut me kà të zi, kryqëzoheshi-n rrugët. Karroca e Vorpsëve vazhdonte ta linte pas me s h p e j tësi Rrafshin. Dita ishte thyer kur që larg u dukën pullazet e qytetit të vogël, majat e dy minareve dhe kambanorja e kishës së vetme të tij. Besian Vorpsi afroi kokën te xhami: ato rrugina të vogla midis ndërtesave që dukeshin qesharake, ai i mbushi aty për aty me njerëzit e qytetthit, me n ë p u n ë - sit e nënprefekturës që çonin shkresat te gjykatësi i paqit, me dyqankat, zyrat e përgjumura dhe katër-pesë t e - lefonat e t i p i t të vjetër, të vetmit telefona të qytetit, nëpër të cilat thuheshin fjalë të mërzitshme, shumica përmes gogësimash. Ai i përfytyroi të gjitha këto, dhe befas ajo bote që e priste atje poshtë, iu duk tmerrësisht e zbehtë dhe e çngjyrosur, në krahasim me atë që kishte lënë pas. E megjithatë, mendoi ai trishtueshëm, ai i përkiste kësaj bote të zbehtë dhe si i tillë s'duhej të ishte ngjit u r në Rrafsh. Rrafshi nuk ishte krijuar për të vdekshmit e zakonshëm, por për qenie titanike. 358 T y m t a r ë t e qytetit të vogël sa vente zmadhoheshin. Diana, me kokën të mbështetur te shpina e ndenjëses, r r i n t e njëlloj si më pare, e palëvizshme. Besian Vorpsit i dukej se po conte në shtëpi formen e gruas së vet, kurse vetë atë e kishte lënë diku në gjirin e maleve. Tani po ecnin nëpër djerrinën e lakuriqtë, prej ku kishte nisur shtegtimi i tyre një muaj më pare. Ai ktheu edhe një herë kokën pas, për të pare ndoshta për herë t ë fundit Rrafshin. Bjeshkët shtjelleshin përherë e më ngadalshëm, duke u larguar gjithnjë e më tepër në vetminë e tyre. Një mjegull e bardhë, misterioze ulej mbi to, si perdja mbi dramën e porsambaruar. Tamam në atë kohë Gjorgu ecte me hapa të mëdhenj në Udhën e Flamurëve, në të cilën kishte dalë një orë më pare. Në erë po ndihej dridhja e pare e muzgut, kur ai dëgjoi një britmë të prerë që i erdhi anash: — Gjorg, të fala Zef Krye... K r a h u i tij, me një lëvizje të beftë, deshi të hiqte pushkën nga krahu, por ngritja e krahut u përzie me fjalën «-qyqes», gjysma e mbiemrit të urryer, që arriti t u r b u l l në ndërgjegjen e tij. Gjorgu pa tokën të lëvizte, pastaj tabani i saj u ngrit furishëm vertikalisht, duke iu përplasur në fytyrë. Ishte rrëzuar. Një grime bota u shurdhua krejt, pastaj përmes s h u r d h ë r i s ë së saj ai dëgjoi ca hapa. Ndjeu dy duar që diçka po bënin me trupin e tij. Po më kthejnë mbarë, mendoi. Po në atë çast diçka e ftohtë, ndoshta tyta e pushkës, i preku faqen e djathtë. O zot, krejt sipas r r e - gullave. Ai u përpoq të hapte sytë. Nuk e kuptoi nëse i hapi dot apo jo, veçse në vend të gjakësit pa ca njolla të bardha bore që ende s'kishin s h k r i r ë dhe përmes tyre 359 kaun e zi që s'po shitej e s'po shitej dot. Kjo është e gjitha, mendoi, madje shumë u zgjat. Dëgjonte akoma hapat që po largoheshin dhe dy-tri h e r ë pyeti v e t e n : të kujt janë valle? lu dukën si hapa t ë njohur. Ah, po ata ishin krejt të njohur, ashtu si edhe duart që e kthyen mbarë... Janë tamam të miat, t h a me vete. Në shtatëmbëdhjetë mars, udha p r a n ë Brezftohtit... Një cast e humbi ndërgjegjen, pastaj p r a p ë dëgjoi kumbimin e hapave dhe përsëri iu duk se a t a ishin k r e jt hapat e tij dhe i s h t e ai v e t ë e askush t j e t ë r , që po v r a p o n te kështu, duke lënë pas, të s h t r i r ë midis rrugës, trupin e vet, që porsa e kishte vrarë. Dhjetor 1978. % 360 Lëkura e daulles » E shikon atë lëkurë dhie të mbërthyer në listelë? Bjeri me shkop dhe mbi të do të gjëmojnë të gjitha zhurmat e jetës. (Nga biseda në një dasmë) Një të diel marsi, në sektorin N. të linjës hekurudhore u gjei në mëngjes herët një shinë e dëmtuar. Ajo u bë shkak që treni i pasagjerëve, i cili po bënte 363 uâhëtimin e zakonshëm, te vonohej gjashtë minuta. Nga ahqyrtimi që i bëri menjëherë çështjes Drejtoria e Hekurudhave, nuk doli në fillim asgjë e qartë. Dikush kishte telefonuar në mëngjes në drejtori dhe kishte lajmëruar se linja ishte ndërprerë. Ai kishte thënë se këtë gjë me siguri e kishin bërë ca dasmorë të dehur, të cilët ai po i shikonte tani me sytë e tij, se si po mundoheshin të ndreqnin gabimin, duke montuar me shpejtësi shtnën që e kishin hequr nga vendi gjatë natës. Një makinist, që kishte kaluar me trenin e tij pas mesnatës në atë sektor dhe që u ndodh në atë kohë në drejtori, pohoi se vërtet aty afër bëhej një dasmë e madhe.' Ai i kishte dëgjuar daullen dhe zhurmat e dasmës të dy herët që kaloi atë nate me trenin e tij të mallrave. Inspektorët erdhën në përjundimin e shpejtë se, me sa dukej, pas mesnatës disave prej dasmorëve të dehur (u mor vesh se shumica e tyre ishin montatore) në pi je e sipër u shkrepi në kokë të çmontonin shinat pranë stacionit. E vërteta qëndronte krejt ndryshe. 364 Ky ishte stacioni i ri, që lidhte dy linjat e hekurudhës dhe, sic dukej, për këtë shkak nuk kishte as emër akoma. Stacioni kishte vetëm një javë që punonte. Ai kishte pasur deri tani shumë emra, por askush s'mund t ë dinte se cili nga këta do t'i ngelej më vonë, prandaj quhej sikur nuk kishte emër. Stacioni ishte si një njeri që e thërresin me epitete të ndryshme si: kuqo, bardho, kuqal, balash dhe asnjeri nuk ia di e m r i n e v ë r t e t ë. Shkaku që stacioni nuk pati një emër që në fillim, ose më mire pati shumë emra, që konkurruan me n j ë r i - t j e - 365 J t r in dhe dëmtuan njëri-tjetrin, derisa e lane pa emër, bile edhe një javë pas çeljes së tij, ndoshta ishte pozicioni i vendit, që nuk dallohej nga ndonjë k a r a k t e r i s t i kë e veçantë. Aty pranë nuk kishte asnjë fshat, apo lume, apo breg, por ishte vetëm një fushë, edhe ajo pa emër. Megjithatë shumë njerëz e quajtën «Stacioni i rushes », por ky ishte një emër shumë i përgjithshëm dhe zor se do t'i qëndronte kohës. Është e v ë r t e t ë që r r e th e rrotull kishte fshatra, por fshatrat që qenë pranë stacionit ishin në largësi të b a r a b a r t ë prej tij, kështu që asnjë nuk mund të pretendonte që t'i jepte stacionit emr i n e vet. Një objekt nga i cili stacioni mund të m e r r te emrin, ishte teqeja e r r e t h u a r me qiparisa të lartë, që çohej e vetmuar mu ndanë udhës me balte, ku linin gjurmë qerret e fshatarëve. Dhe vërtet, shumë fshatarë, sidomos pleq, e quajtën stacionin «Stacioni i t e - qesë», por as ky emër nuk zuri rrënjë. Ditët kalonin dhe ai emër përdorej rrallë e më rrallë. R r e t h një kilometer e gjysmë larg stacionit po ndërtohej një fabrikë e madhe, dhe skeletet e saj, pranë barakave prej pupuliti të punëtorëve, dukeshin në muzgun e mbrëmjes si një grumbull vijash të një kompozimi t ë çuditshëm mbi a t ë fushë të hapur. Kjo fabrikë ishte njëkohësisht edhe bërthama e një qyteti të ri, që do t ë ngrihej këtu në të ardhmen. Dhe ky stacion, tani i humbur dhe pa emër, pas ca vitesh do të ishte stacioni kryesor i këtij qyteti plot gjallëri dhe zhurmë. Mirëpo tani "për tani qyteti vetë n u k ekzistonte dhe një qytet që nuk ekziston dhe nuk ka emër për vete, nuk mund të pagëzojë dot as stacionin e vet. Është e v ë r t e t ë se diku në^zyrat e projektimit të Ministrisë së Ndërtimit, specialistët (pasi e kishin mbërthyer mire planin e saj në tryezat e tyre të p j e r r ë t a që quhen teknografë) e kishin ndarë këtë fushë djerr në k a t r o r ë të mëdhenj e të vegjël dhe kishin shënuar mbi të vija dhe shenja të panumërta, por kjo kishte ndodhur diku në zyrat e projektimit, dhe fusha nuk dinte akoma asgjë. Fusha kishte ndier vetëm hapjen e themeleve vigane të fabrikës dhe peshën e rende të plintave dhe të blloqeve prej betoni, 366 f që u ngulën thellë në trupin e saj. Kurse për .qytetin e ardhshëm, që do ta mbante më vonë mbi gjoksin e saj të rrafshtë, për ndërtesat, kinematë, gastronomet dhe rrugët me asfalt, fusha nuk dinte akoma asgjë. Si çdo gjë e xe që vjen e ngulet në një vend të panjohur, stacioni hekurudhor i kishte akoma të dobëta lidhjet e tiylhe fushën. Ai u shfaq një mëngjes i druajtur në njërin horizont të saj, ashtu sic ishin shfaqur muaj më pare barakat prej pupuliti, që ishin mysafiret e para në këtë fushë të moçme djerr. Stacioni hekurudhor ishte për fushën diçka e huaj, mysafiri më i ri dhe më i vonë i saj dhe, si i tillë, pasi kishte ngritur përballë pejsazhit të vjetër të fushës ndërtesën e tij të porsalyer me gëlqere, platformën e vogël prej cimento je, t a - belën -«Qytetarë ruhuni nga treni, pakujdesia më e vogël ju rrezikon jetën» dhe orarin e përkohshëm, ngulur me një gozhdë te dera, ai, në çastin e fundit, dukej sikur kis h t e harruar të thoshte emrin e vet dhe kishte mbetur kështu pa emër. Përsa i përket Drejtorisë së Hekurudhave, ajo, në shkresat e veta, i kishte vënë shifrën e kantierit, përderisa stacioni, bashkë me atë pjesë të hekurudhës, i s h t e akoma në ndërtim, kurse tani që mbaroi dhe gjithë a t ë javë që mbeti pa emër, ajo e quajti «Stacioni përtej stacionit të ri», që ishte stacioni i parafundit. Bile dhe çmimi i biletave gjer në stacionin pa emër ndryshoi gjatë gjithë javës, pothuaj çdo dite, dhe kjo tregonte tamam se çdo gjë ishte e përkohshme dhe s'kishte si të ndodhte ndryshe me një stacion që i përkiste një qyteti të panjohur. Kështu që stacioni ishte akoma pa emër a t ë të shtunë kur binte një shi i imët dhe nga n j ë tren i mbrëmjes zbriste një plak malësor, i gjatë, me kokë të lidhur me shami. Plaku u pengua në shinat e lagura, sapo hodhi hapat e para në tokë. Ai erdhi vërdallë një copë herë, duke ngulur sytë në errësirë në të katër anët e fushës, sikur kërkonte diçka. I erdhi rrotull lokomotivës, që s h f r y n t e avull dhe, kur lokomotiva u nis përsëri, duke tërheqifr pas vagonët e lagur dhe zhurmën ritmike të 367 saj bashkë me fenerët e forte, duke lënë fushën të zhytej në errësirë të piote, plaku u kthye nga ndërtesa e vogël e stacionit, te dera e të cilit ishte mbërthyer një llampë brenda një r r j e t e hekuri. Dera ishte e h a p ur dhe plaku hyri në sallën e vogël të n d r i ç u a r zbehtë, që ishte pa njeri dhe që dukej akoma më e zbrazët nga shkaku i bishtave të cigareve, që ishin hedhur a n d e j - -këndej në dyshemenë prej çimentoje, të bërë pis nga balta. Plaku doli përjashta dhe vështroi natën. Llampa t e pragu ndriçonte deri në një farë kufiri vendin përreth. Dukej shiu i imtë që binte dhe mjegulla që s h t r i - hej fare ulët mbi tokë. Kurse më tutje, atje ku fillonte gjysmerrësira dhe shinat nuk dalloheshin më, dukeshin ca vagone të gjatë mallrash, që ngjanin si kuaj të mëdhenj që përtypen në qetësinë e natës. Plaku eci me kujdes, sepse në çdo h a p i dukej sikur do të pengohej në shinat. Shinat këtu ishin të shumta dhe ai nuk e dinte mbi cilat kishte ecur treni që e solli. Ato ishin të njëllojta, të b a r a b a r t a dhe po aq të p a k u p t u - eshme dhe të padallueshme nga njeri kufi i errësirës te tjetri, sic ishin të padallueshme dhe të pakuptueshme shumë gjëra për plakun. Larg ai dëgjoi për herë të fundit se si klithi lokomotiva si e trembur nga nata dhe pastaj ndjeu vetëm zhurmën e bute të shiut mbi tokë. Tutje nga e djathta plaku pa drita dhe nisi të ecte më shpejt me hapa t ë gjatë në atë drejtim. lu duk sikur ndjeu një zhurmë të largët kënge, një zallahi të shurdhër, por nuk dëgjonte mire nga veshët dhe shumë gjëra që dukej sikur i dëgjonte, në të vërtetë vetëm i mendonte. Por p a p r i t u r u drodh dhe iu duk sikur u pengua në shumë shina përnjëherësh. Qëndroi një hop në vend, duke vënë dorën te veshi per t ë dëgjuar më mire. Një daulle nisi të b i n t e tamam në a t ë drejtim ku dridheshin dritat e largëta. Këndej. mendoi plaku dhe eci përpara, këndej. 368 Dasma bëhej në një nga barakat prej pupuliti. Kjo i s h t e baraka më e gjatë. Gjysma e saj shërbente si mensë, një pjesë si kënd i kuq dhe në pjesën që mbetej ishte vendosur kuzhina dhe disa zyra të administrates së kantierit. Sonte, të gjitha këto ishin mbushur plot me njerez. Tavolinat ishin vënë në një pjesë të mensës dhe në një pjesë të këndit të kuq. Zakonisht vallëzohej në mensë, por nganjëherë vallja shtrihej edhe në këndin e kuq, bile qëllonte që futej gjer në kuzhinë ose në zyrat e administrates. 2 4 - 2 369 Dasma kishte filluar që mbasdite, por v e t ëm tani që r a mbrëmja, ajo po e s h t r i n t e p u s h t e tm e saj kudo dhe po i sundonte të gjithë. Gjithë mbasditen erdhën grupe- - g r u p e të ftuarit. Një pjesë mbërritën me t r e n i n e orës dy e gjysmë dhe një pjesë me trenin e orës katër. S'kishin ardhur akoma, s'dihej pse, të ftuarit nga Shkodra. Sidoqoftë, dasma kishte filluar pa ata, dhe ai boshllëku i lehtë që krijonte gjithë mbasditen mungesa e t y r e , tani po mbushej nga muzika, nga këngët dhe nga rrëmuja e gëzuar. Baraka e gjatë prej p u p u l i t i , -me llampat e forta të vendosura në të gjitha qoshet, gjëmonte dhe llamburinte. Njerëzit lëviznin sa andej këndej. Disa sillnin shishe birre, ca të tjerë hiqnin shishet e porsazbrazura, ca punëtorë po binin stola të rinj dhe i r r e - gullonin aty ku g jenin vend bosh, duke ngushtuar të tjerët. Shkrimtari i ri D.D. dhe një gazetar që kishte a r d h u r bashkë me të, rrinin pranë njërës prej hyrjeve dhe vështronin dasmën, që posa kishte filluar. Gazetari po i thoshte shkrimtarit D.D. se fenomenet e reja shoq ë r o r e sjellin ndryshime në ritet e një populli, por, me sa duket, esenca e ritit mbetet e pandryshueshme dhe ndryshon vetëm ana e tij e jashtme. Gazetari ndodhej me shërbim në kantier dhe kishte për të shkruar një reportazh për ndërtuesit e fabrikës. — Mua më duket se ndodh e kundërta, — thoshte shkrimtari, — mua më duket se ndryshon pikërisht esenca dhe mbetet deri-diku e pandryshueshme ana e tij e jashtme. — S'ka si të j e t ë kështu, — tha gazetari, — shiko, për shembull, këtë dasmë. — Pikërisht këtë dasmë. — u përgjigj shkrimtari. Ata pinë dhe shkrimtarit i shkuan sytë përsëri tek ajo vajza simpatike me pantallona, në qoshen tjetër, që vështronte vazhdimisht në d r e j t im të tyre. Pastaj ai e harroi vajzën dhe po vështronte barakën e madhe, që gjëmonte nga zërat, këngët dhe nga orkestra. Herë pas here rrëmuja përpiqej t'i shtrinte gjymtyrët e saj 370 mes për mes dasmës, por nuk mundte" dhe tërhiqej përsëri nëpër qoshet dhe hyrjet e barakës. Orkestra nuk pushonte. Ajo ishte një orkestër e re, e krijuar dy muaj më pare nga amatorët e kantierit, dhe të gjithë ata që u binin veglave ishin entuziaztë. Ata herë merrnin valle popullore, herë vallëzim dhe xhezbandisti e përdorte daullen edhe si xhez edhe si lodër, sipas rastit. Dasmorët, që kërcenin vazhdimisht, dhe shumica e vajzave të ardhura nga Tirana, _nuk uleshin pothuaj fare nëpër tryeza. Ata vinin vërdallë, hynin nga mensa në këndin e kuq, rrinin te banaku i bufesë ose bisedonin grupe-grupe pranë hyrjeve. Shkrimtari i hodhi një sy tryezës fqinjë, ku ishin ulur ca gra tiranase në moshë të shkuar, drejtori i kantierit bashkë me vajzën e tij, dy spécialiste kinezë, një zëvendësministër, që bënte punën në prodhim, roja i nates i k a n t i e r i t dhe montatore të t j e r ë dhe të ftuar. Aty afër, një grup p r a n ë radios së këndit të kuq, mbledhur kokë më kokë, po dëgjonin lajmet. Filloi orkestra dhe e mbyti zërin e spikerit. —Dasma e pare e një qyteti që po lind, ja, kjo vetë është një ide e bukur për reportazhin tend, — tha shkrimtari. — P o r më duhet të shkruaj për ndërtuesit, për punën. Kështu e kishim në plan në redaksi. — A nuk është njëlloj? — e n d ë r p r e u shkrimtari. — A nuk j a n ë k ë t a heronjtë e punës? Ja, i ke të gjithë nëpër tavolina, në valle, te banaku i bufesë. — Ndoshta ti ke të drejtë. — Ky është qyteti më i ri i Republikës, më kupton? — vazhdoi D.D. — Në këtë qytet çdo gjë është e re, çdo gjë është «e pare». Kjo është dasma e pare, pas një viti do të lindë fëmija e pare. Ky është një qytet, ku akoma s'ka ndodhur asnjë vdekje. A e kupton, ç'gjë e bukur? — A s h t u është, — tha gazetari, — por mendoj se ti mund ta shkruash shumë më mire një gjë të tillë se sa une. Apo jo? — Ka mundësi. 371 — P e r s e ti ke s h k r u a r kaq pak per f a b r i k a t ? — pyeti gazetari. » D.D. rrotulloi gotën nëpër duar. — Të shkruash për fabrikat, — ia bëri. — Hë. Një fjalë go je. — Qetësi, flet shoku drejtor! — t h i r r i një montator i ri me fytyrë çunaku. Drejtori kishte filluar të fliste, por fjalët nuk dëgjoheshin mire. Zhurma që strukej në njërën qoshe të salles, ngrinte krye në qoshen tjetër. Drejtori vazhdonte të fliste: — Kjo dasmë po bëhet në një kohë kur kolektivi y n ë i mrekullueshëm, ashtu si gjithë punonjësit e vendit tonë, i mobilizuar me të gjitha forçat, ndodhet përpara detyrave të rëndësishme për realizimin e planit. Situata politike, si brenda dhe jashtë... Dikush po bënte një fotografi me blic. Gazetari, që kishte fotoaparatin në krah, u kujtua t ë fotografante dhe rregulloi edhe ai blicin. — U bë si konferencë shtypi, — t h a montatori me f y t y r ë çunaku. — Rudi, mjaft! Drejtori vazhdonte të fliste: — Për krah ja e iniciativës së p u n ë t o r ë v e të Vlorës, ngritja e gruas në përgjegjësi, nga ana tjetër shtimi i grevave dhe protestave të punëtorëve në vendet kapitaliste... J a s h t ë u dëgjua një bori automjeti. — Të ftuarit e Shkodrës! — thirri dikush. Drejtori e preu fjalën. Njerëzit u sulën te dyert e barakës. Boria binte vazhdimisht me triumf. — Erdhën më në fund, — t h i r r ë n shumë zëra. Por nuk ishin të ftuarit e Shkodrës. Hyri një njeri i gjatë e i shëndoshë, lyer i tëri me balte, me njërën dore të gërvishtur. — Përshëndetje! — O, Soda Kaustike! Nga dole k ë s h t u ?! — Kujtuat se nuk do të vija? — t h a ai me një zë si 372 bubullimë. Njeriu gjigant filloi të përqafohej me të gjithë. — Tri herë më rrëzoi motoçikleta nëpër pellgjet e fushës. Mezi ju gjeta. E shihni si j am bërë? — P e r s e e t h ë r r e s i n Soda Kaustike? — pyeti shkrimt a r i atë montatorin me fytyrë çunaku, që e thërrisnin Rudi. — Histori e vjet'ïr, — tha Rudi, — ka punuar në fillim në fabrikën e sodës kaustike, apo diçka e tillë, s'më kujtohet mire. Alamet trupi, apo jo? — U nisa vonë, — thoshte Soda Kaustike, — sot gjithë ditën kemi montuar. Na zuri breshri. — Punon në montimin e një radiostacioni, — i tha Rudi shkrimtarit D.D. Kur Soda Kaustike u ul në njërën nga tavolinat, drejtori u ngrit dhe deshi të vazhdonte fjalimin, por p a p r i t u r filloi orkestra dhe njerëzit u ngritën në valle. — Shoku Fejzo i ka shumë qejf fjalimet, — tha Rudi duke buzëqeshur. Shkrimtari e vështroi si i hutuar. Ai e kishte mentì j en gjetkë. — Ju jeni shkrimtari D.D.? — pyeti Rudi. — Po. — Ju mbaj mend. Ju na keni ardhur njëherë në shkollë me rastin e muajit të letërsisë. — Ashtu?! Kur e ke mbaruar shkollën? Rudi buzëqeshi vesh më vesh. — Nuk e kam mbaruar, — tha. — Rudi, eja këtu, — e thirri Soda Kaustike dhe e tërhoqi në valle. Gazetari u zhduk në njërën nga të ndarat. Pas pak doli përsëri përmes turmës së valltarëve. — E ke pare nusen? — i tha shkrimtarit. — Jo. . — Ja ku është, ajo atje. — Ajo me fytyrë të tronditur? — Po. — Thonë se në këtë dasmë nuk ka asnjeri të nuses. Ti e di historinë e kësaj martese? 373 — Diçka më treguan në drekë. — Ajo ishte e fejuar që në djep në malesi, — tha gazetari. — Po, më treguan. — Kështu që shpjegohet njëfarë tronditjeje e saj. — Natyrisht. Megjithatë tronditja më duket si shumë e madhe. Ata dëgjuan një copë herë daullen. — Të gjithë këta janë njerëzit dhe shokët e burrit, — tha gazetari. — E di kush është d h ë n d r i ? Ja, ai montatori atje, ai me flokë të drejtë. E quajnë Xhevit. — Po, po, e shoh. — Gjithë konduktorët e hekurudhës e morën vesh se këtu bëhej një dasmë, sepse të ftuarit pyesnin disa stacione më pare: «Ku është ai stacioni ku po ngrihet një fabrikë dhe ku ka një grumbull barakash prej pupuliti? » Sepse stacioni është fare i ri dhe nuk ka as emër akoma. — Ah, sa bukur, — tha shkrimtari. Në pjesën tjetër të barakës filloi përsëri të binte dauHja dhe toka dridhej nga hapat e valltarëve. Andej kishte një lëvizje të jashtëzakonshme. Shumë njerëz zgjatnin kokat dhe shumë të tjerë flisnin me n j ë r i - t j e - t r i n . Por daullja binte dhe violina nuk pushonte. Dëgjohej se si djemtë thërrisnin «hopa», duke u hedhur në valle. — Shiko, po kalon prapë nusja. Ajo është dyllë e verdhë, — tha shkrimtari. — A nuk e ndien se diçka po ndodh përreth dhe ne nuk po kuptoj më gjë? — E ç'mund të ndodhë? — tha gazetari. — Nusja nuk është e verdhë, por e zbehtë. — Ajo është shumë e tronditur. — K am qenë në një dasmë ku nuses i ra të fikët. — Këtu po ndodh diçka që ne nuk e kuptojmë, — nguli këmbë shkrimtari. — A nuk e shikon si lëvizin njerëzit? Disa prej tyre janë të alarmuar. — Muzika vazhdon të bjerë, domethënë se nuk ka ndodhur gjë. N 374 — Diçka po ndodh, — tha shkrimtari. — Po shkoj të shoh. — Rri se po shkoj une, — tha gazetari. Tjetri qëndroi në këmbë dhe vështroi dasmën. Ai i vuri veshin asaj, si njeriu që i vë veshin zhurmave të pyllit. Atij iu duk se ndjeu putrat e një kafshe të r r e - zikshme e të panjohur, që ishte afruar pa u ndier në portât e dasmës. Gazetari u duk përsëri. — E? — pyeti shkrimtari. — Interesant, — tha tjetri. — A nuk të thashë se po ndodh diçka? Po ti, si gjithmonë, je kokëfortë. Ç'po ndodh? — Në dasmë ka ardhur babai i vajzës. — S'është e mundur! — E pashë me sytë e mi. Është në njërën nga zyrat. — Vetëm ka ardhur? — Vetëm fare. — Parandiej diçka të keqe, — tha shkrimtari. — Kjo është me të vërtetë një dasmë interesante. — Ishte i lagur nga shiu. — Parandiej diçka. — Njerëzit janë të shqetësuar. Me sa duket, nuk e kuptoj n ë dot perse ka ardhur plaku. — Po ata të dy? — Nusja është e tronditur, por e mban veten. Kurse montatorit nuk i bën asnjë përshtypje. — Vërtet? — Bisedova me të një minute. Ishte fare i qetë. — Dasmë interesante, — tha shkrimtari. — E ç'gjë interesante është në qoftë se kris ndonjë sherr? Dihet pastaj si mbaron kjo gjë. Procesverbale. Policia... — Ti nuk kupton asgjë, — tha D.D. — Po nuk ke faj. Në reportazhet e tua të thata nuk hyjnë kurrë këto gjëra. — Une po shkoj të fie, — tha gazetari. — Nesër duhet të mbaroj reportazhin tim të thatë. — Mire, shko. 375 — Ti, është mire të mos përzihesh në ndonjë ngatërresë, — tha duke veshur pardesynë. Shkrimtari qeshi me vete dhe vështroi për një çast shpinën e shokut, që doli përjashta. Si mbeti vetëm, u ngrit dhe filloi të vërtitej midis dasmorëve nga mensa në këndin e kuq dhe nëpër zyrat e administrates. Tani të gjithë e kishin marrë vesh ardhjen e plâkut dhe të gjithë donin ta shikonin, por disa nga montatorët kishin bërë një gardh përpara dhomës ku ishte plaku dhe nuk linin të hynte njeri. — Largohuni, — thoshte Soda Kaustike, — nuk është mire ta kuptojë që po e shikoni me kureshtje. Kuptoni? Nuk është mire. — Hapni rrugën, po vjen drejtori. " Drejtori hyri në dhomën ku ishte plaku. Pas tij shkoi sekretari i partisë. U futën dhe dy-tre njerez të tjerë. — Ç'po bëhet atje? — Shoku Fejzo po i mban fjalim plakut. — Rudi, — tha dikush me qortim. — Pse pushoi muzika? — t h i r r i Soda Kaustike. — Le t ë fillojë muzika! Ej, orkestra! Orkestra filloi të luante përsëri. — Shkoni të vallëzoni, — thoshte Soda Kaustike, — ç'më jeni mbledhur si në dyert e stadiumit? D.D. u afrua te porta dhe u mat t'i thoshte diçka Sodës Kaustike. Ai donte që të hynte në atë dhomë të barakës ku ishte plaku, por në atë çast dera prej kompensatoje u hap dhe dolën njëri pas tjetrit të gjithë ata që ishin brenda. Fytyrat e të gjithëve ishin të menduara dhe serioze. Midis tyre ecte plaku. Ai ishte një plak i gjatë, me kokën të lidhur me një shami të madhe, që dukej si një pjesë përbërëse e ballit dhe e kafkës. Plaku ishte lagur dhe fytyra e tij e gjatë dhe e rreshkur dukej si një skulpturë druri, që, pasi ka ndenjur shumë kohë në diell dhe është plasarit u r nga era, tani e ka zënë një shi i imët. Grumbulli eci midis dasmorëve, që hapën rrugën vetvetiu. Soda Kaustike bënte shenja nervoze në d r e j t im 376 të orkestrës. Veglat e orkestrës, që dukeshin sikur po i merrte gjumi, u gjallëruan përsëri. Plaku u ul në tavolinën kryesore, në krahun e tij u ul vajza dhe pastaj të tjerët me radhë. Dikush u shpjegoi diçka kinezëve, që ishin aty pranë. Kinezët, sic duket, në fillim e kuptuan tjetër për tjetër, sepse qeshën, tundën kokën dhe thanë: — Shum mir, shum mire, ho! Ndërhyri një tjetër dhe, me fjalë e me shenja, bëri një sqarim tjetër. Kinezët u habitën dhe po e vështronin me çudi plakun. Drejtori i bënte shenja me duar dikujt. Dikush andej nga turma e dasmorëve vrapoi përjashta. — Ndoshta ka me vete arme? — S'dihet. Mund edhe të ketë! — Edhe në qoftë se nuk ka arme, një fishek do ta ketë me siguri. — Perse? — Kështu e thotë kanuni. Babai mban një fishek me vete. Në qoftë se vajza e tij shkon te burri me zemër të thyer, aherë ai u jep njerëzve të burnt këtë fishek. Kështu e thotë kanuni: «vajza dërgohet me fishek në pajë». — Me fishek në pajë? — Diçka e tillë. — Po pastaj? — Pastaj, me këtë fishek dhëndri e vret nusen, në qoftë se ajo përpiqet të ikë. — Ç'tmerr! Drejtori i thoshte diçka plakut, por ai e mbante kokën drejt dhe nuk kuptohej në dëgjonte apo jo. Edhe vajza e mbante kokën drejt. Ajo kishte një vështrim pak të trembur, aq sa mund të ishte i trembur vestitomi i saj krenar. , — Në këtë dasmë do të ketë store, — tha Rudi, duke kaluar pranë me disa shishe birre në dore. — Çfarë the, Rudi, — pyeti një vajzë me flokë gështenjë, që u gjend rastësisht përbri shkrimtarit. — Do të ketë vrasje? 377 D.D. ktheu kokën. Ishte po ajo vajzë që e kishte v ë s h t r u a r disa herë me një shikkn të gëzuar dhe të h a b i t u r njëkohësisht. Rudi i buzëqeshi vesh më vesh shkrimtarit, duke i b ë r ë një shenjë në drejtim të vajzës, sikur të thoshte «hajde mend je femre». Vajza e vështroi me inat. — Ju punoni këtu? — e pyeti vajzën D.D. — Jo. Une kam ardhur nga Tirana. — Farefis i dhëndrit? Vajza pohoi me kokë. Ajo dukej vërtet shumë simpatike. — Këtë montatorin që kaloi tani, e kam pasur në klasë, — vazhdoi ajo. — V ë r t e t ? — t h a shkrimtari, pa e pasur mendjen aty. — Ju jeni shkrimtari D.D., apo jo? — Po. Vajza deshi të gjente një moment sa më të përs h t a t s h ëm për t'i thënë diçka tjetër, por, sic duket, nuk mundi, sepse ai vazhdimisht po n d i q t e me sy diçka a t j e përtej te tavolinat. — Mua më pëlqejnë shkrimet tuaja, — i tha më në fund ajo, pa e gjetur döt momentin e përshtatshëm. Shkrimtari, sic duket, nuk e dëgjoi. Ai lëvizi p ë r p a ra për të shikuar më mire. Tani pranë plakut, midis tij dhe drejtorit, ishte ulur në tryezë motra e vogël e X h e - vitit, një vajzë dymbëdhjetëvjeçare me flokë të krehur në forme bisht kali. Ajo kishte mbështetur mjekrën në grusht dhe po e vështronte plakun nga poshtë lart, krejt e përpirë nga pamja e t i j . Malësorin, sic duket, e bezdiste ky vështrim dhe ai p a p r i t u r mori një gotë raki dhe e ktheu me një frymë. — Po pi, po pi, — u dëgjuan disa zëra të ulët e të çuditur. Orkestra po i binte një kabaje të lashtë. 378 / / / P l a k u nuk donte të kujtonte asgjë, por kujtimet i vinin valë-valë, si shtëllunga tymi, dhe ai nuk i dëbonte dot nga mendja. Ai e përbuzte gjithë këtë gëzim dhe i dukej sikur ai ishte ngritur mbi dëshpërimin dhe vetminë e tij të madhe. Të gjitha këto violina i dukej sikur luanin mbi nervat e tij dhe daullja i binte në kokë si një gjëmë. Me një vështrim të ngrirë shikonte muret e mensës dhe të këndit të kuq, të mbushura me stenda të kuqe, ku ishin ngjitur fotografi të ndryshme, tabela të emu- 379 lacionit socialist, grafikë, fletërrufe të mëdha e të vogla, parulla, afishe dhe citate nga Kongçesi i Peste dhe nga Fjalimi i 6 Shkurtit. Plakut i dukej sikur të gjitha ato fotografi, vizatime dhe shkronja të shpërndara mbi copën e kuqe që i vriste sytë, po talleshin e shqyheshin gazit me paditurinë dhe vetminë e tij. E gjithë kjo dasmë i dukej si një funeral dhe padashur i kujtohej dasma e tij e largët, gati gjysmë shekulli më pare. Nuk donte të kujtonte asgjë, por kujtimi i afrohej kokës së plakut ashtu sic i afrohet bjeshkës një re e mbushur me shi e me gjëmime. Ai donte të ikte prej saj, por reja e ndiqte. Ajo e mbështolli nga të gjitha anët. Rreth e rrotull gjëmonin zhurma të huaja, po ai nuk i dëgjonte. Ai dëgjonte zhurma të tjera, të lashta dhe plot jehona. Reja e arriti dhe filloi të zbrazej mbi të. Fotografite, shkronjat dhe tabelat dalngadalë po shndërroheshin në gurë të ftohtë, dhe atij iu kujtua kulla e g u r t ë dhe mysafirët e të ftuarit, që hynin nën dritat e pishave, gjysmë shekulli më pare, ndërsa ai me babanë dhe të vëllezërit u uronin mirëseardhjen, duke i përqafuar tè shkallët dhe u merrnin pushkët dhe kob u r e t e ua varnin në muret e kullës. Ata vinin vazhdimisht dhe muret qenë mbushur plot me arme, saqë u qe dashur të ngulnin gozhdë të tjera në katin e dytë. Qëllonte që ndonjë gozhdë e vjeter e ndryshkur nuk e mbante dot peshën e disa dyfeqeve dhe kobureve, kështu që ngulnin rishtas një të re. Ai atëherë, duke hipur e duke zbritur shkallinat e gurta, të ngushta, plot telashe. bashkë me njerëzit e shtëpisë, që u shërbenin mysafirëve, gjente kohë të ndalej pak e të vështronte me admirim pushkët e van i r à radhë-radhë, të ndryshme dhe hijerënda dhe mendonte se sa i forte ishte fisi i t y r e dhe sa i pavdekshëm. Pastai, shumë vjet më vonë, kur mbeti fill i vet ëm në kullë, shpesh vështronte gozjidët e ndjyshkura r a d h ë - r a d h ë në mur dhe mundohej të rikujtonte se ku kishin qenë varur pushkët, por nuk i sillte dot ndër mend të gjitha dhe i kujtohej vetëm si nëpër t ym maliheri i gjatë i njërit xhajë, belxhiku i t r a s h ë e i s h k u r - 380 ter i tjetrit, martina e vëllait të madh, pushka e gjatë e ungjit, një arme tjetër, që e shihte për herë të pare, dhe tytat i ngatërroheshin e i kryqëzoheshin në kujtesë, duke ia ftohur shpirtin me metalin e tyre. Ndoshta po të mos kishte qenë ai që martohej, do t'i kujtonte të gjitha llojet e armëve, sepse ai i donte shumë ato, por atë nate ishte dasma e tij dhe i kishin thënë se nusja ishte shumë e bukur. Aq e bukur, s a dhe terse. Krushqit, duke ardhur, kishin ndërruar rrugën, sepse ishin hapur fjalë se dikush kishte bërë magji dhe e kishte vendosur në udhën nga do të shkonin dasmorët. Dikush kishte bërë magji. Gjithë mëngjesin nga d r i t a r e t e ngushta të kullës ai kishte vështruar pejsazhin e ftohtë dhe madhështor të bjeshkëve, duke vrarë mendjen se ç'ishte kjo magji, si ishte dhe pse ishte. Ai vështronte padashur pushkën e v a r u r në mur dhe d i - gjej nga dëshira ta rrëmbente atë dhe të sulej nëpër udhën bojëhiri për të zbuluar magjinë. Por magjia nuk vritej me pushkë. Ajo rrinte e s t r u k u r diku nëpër gurë, e fshehtë dhe e pakapshme si një mendim i keq. Forca e saj ishte e tërthortë, me atë nuk mund të mateshe dot, sepse ajo kishte dalë nga e panjohura, dhe çdo gjë që dilte nga e panjohura dhe që nuk e kapte dot plumbi i pushkës, atij i kallte datën. Duke vështruar bjeshkët, ai mendonte se si tani në njërën anë qëndronte dasma e tij me muzikat, mishr a t e pjekura, rakinë, këngët, daullet, dhe në anën tjetër, përballë saj, si një nepërkë që ka ngritur kokën gati për të kafshuar, rrinte magjia. Perse ishte ngritur kundër dasmës së tij kjo force e zezë dhe e panjohur? Ç'kërkonte ajo? Nga kishte ardhur? Askush nuk mund t ' i përgjigjej kësaj. E f sheh ta, që dukej se ishte s h t r i rë mbi pejsazhin e gjerë gri të maleve, ngrihej një çast mbi kryqin e madh të kambanores së kishës dhe pastaj largohej tutje në horizontin e pafund. Por ja, kuajt e pare të dasmorëve u dukën në qafën e malit, në një shteg të p a r r a h u r e të vështirë. Magjia kishte mbetur diku pas, jashtë mureve të kullës, përtej 381 kufirit të dasmës së tij. Ai psherëtiu i lehtësuar kur pa kalin e bardhë të nuses, rrëmbeu pushkën dhe shtiu në e r ë me gëzim. Megjithatë e zeza udhëtonte bashkë me ta dhe, me sa dukej, ishte kudo atë natë. Ajo ishte e shtruar nëpër pllakat e gurta të oborrit, dhe njerëzit hynin e dilnin, shkelnin mbi të dhe pastaj e varnin nëpër gozhdët e v j e t r a bashkë me pushkët. E kishte ndier valle ai të zezën duke hipur e duke zbritur shkallët e ngushta të k u llës, duke kaluar dhjetëra herë pranë armëve të h e s h t u r a, në mes këngëve dhe dollive të gjata e të n g a t ë r r u a r a ? Po armët heshtnin mureve, ndërsa njerëzit brohoritnin e kërcenin, dhe e keqja ishte strukur atje, në tytat e zeza me një sy, që vështronin poshtë. Megjithatë k u r rë nuk e kishte menduar se mund të kishte në bote një gëzim pa armer Dhe në qoftë se do të ishte ndodhur në një gëzim të tillë, ai do ta kishte përbuzur. Bile edhe sikur ta dinte se nga këto arme, në dasmën e tij, do t ë bëhej një gjëmë, ai kurrë nuk do të pranonte që dasma të bëhej pa to. Ai nuk e kishte ndier të zezën, sepse ajo ishte dasma e tij. Bile atij iu duk se asgjë nuk do të ndodhte, edhe kur u grindën me fjalë një i ftuar i dehur me të vëllanë e tij të madh. Asnjë nuk e kujtonte perse nisi sherri, sepse shkaku ndoshta ishte krejt pa rëndësi. Ndos h t a të tjerët parandien ndonjë gjë, por ai e harroi menjëherë grindjen, sepse mendjen e kishte te nusja e tij e re. Natën e fundit, kur mbaroi dasma dhe po përcillnin mysafirët gjer jashtë fshatit, ndaj të gëdhirë, ndërsa ai po përkëdhelte për herë të pare në jetë një ferner, diku l a rg u dëgjua një krismë dhe pastaj, në oborrin e -kullës, një ulërimë! Ai në fillim nuk. kuptoi asgjë, por nusja, e zhveshur dhe e bardhë si mermer, ngriu në shtresa dhe u tendos sikur e goditën. Pastaj, tri dite pas dasmës gjithçka në shtëpi u vesh me të zeza dhe trupin e madh të vëllait të tij e vendosën në mes të dhomës së madhe mbi një rrasë guri. 382 Therën të gjithë bagëtinë, dhe ata që kishin për të p r e rë thonjtë, nuk i prenë, në mënyrë që të gërricnin sa më shumë fytyrën me to ditën e varrimit. Në mbrëmje, nga larg, u dëgjuan ulërimat e para, kujet dhe të t h i r r u r at e njerëzve të fisit të tij, që po vinin për varrim. Ai doli te dritarja ,e ngushtë e kullës dhe i pa se si po vinin grumbuj-grumbuj të veshur me të zeza, ngadalë, në m ë n y r ë që, sipas zakonit, të a r r i n i n në shtëpinë e të vdekurit bashkë me muzgun. Burrat ulërinin e vinin kujën dhe, kur arritën pranë oborrit të kullës, filluan të gërricnin fytyrën dhe t'i binin gjoksit, kurse përballë u dolën njerëzit e shtëpisë, duke vënë kujën edhe ata e duke u gjakosur. P a s t a j , duke mbajtur mbi krahë rrasën e rende të gurit, ku qe shtrirë kufoma, shkuan ngadalë në varreza dhe atij i kujtohej se si gjithë ata njerëz ranë përmbys mbi tokë dhe filluan të lëmonin dheun me duart e tyre, që ta merrnin kështu .me t ë mire dhe që ai të pranonte të vdekurin në gjirin e t i j. P a s t a j , prapë fisi i tij lçmonte tokën, që të p r a n o n te vëllanë tjetër dhe këtë herë toka ishte e ngrirë dhe e mbuluar me brymë, sepse qe dimër dhe era e maleve të priste. Rrasa e gurtë ishte bërë një me kufomën e kallkanosur. Ata lëmonin tokën e ashpëruar nga ngrica dhe i luteshin që të mos e n x i r r t e përjashta vëllanë e tyre në këto net të zeza dimri. Pastaj erdhën ditët e mërzitshme në kullën e ngujimit, ku ai thithte me orë të tëra çibukun e gjatë, dhe bisedat ishin po ato, dhe çdo gjë ishte e pandryshueshme, sikur koha të kishte mbetur në vend. Një pjesë e bur r a v e të fshatit, ata që kishin bërë vrasje për gjakmarrje, r r i n i n të mbyllur brenda nëpër kullat e ngujimit. Ata nuk mund të dilnin, sepse prapa portes së kullës r r i n te gjakësi. Nga frëngjitë e ngushta të kullës ata vështronin arat, ku gjithë ditën punonin grate e tyre. Nëpër udhët e shkreta të fshatit vërtiteshin • gjakësit me pushkë në krahë. Pastaj binte muzgu. Herë dukej sikur muzgu binte nga qielli, herë sikur ngjitej që poshtë nga fusha e herë sikur zbriste që lart nga mali. Nganjëherë dukej 383 sikur buronte nga të carat e hendeqeve dhe të bodrumeve. Ata v ë s h t r o n i n se si grate e tyre, duke vënë përpara qetë e lodhura, ngjiteshin ngadalë udhës së fshatit. Gratë e tyre nuk i ngacmonte askush. Gjakësit ulnin kokën kur ato kalonin pranë. Malësorët e tjerg, që në atë kohë ndodheshin nëpër pragjet e kullave, ngriheshin në këmbë me respekt, kur p ë r p a r a tyre kalonin gratë me qetë. Ata u ngriheshin në këmbë qeve. Por ditët më të zeza ishin ato kur ia jepnin kafen që poshtë gjurit. Sipas zakonit kështu i jepej kafja atij që vononte m a r r j e n e gjakut. Ai vonoi ta m e r r t e gjakun e vëllait të t r e t ë dhe prandaj, për shumë kohë, e più k ë s h t u kafen. Kush e kishte shkruar në kanun këtë rregull të tmerrshëm? Filxhani i kafes, që ia jepnin poshtë gjurit, i dukej atij i rende sa një shkëmb. Ditët në kullën e ngujimit ishin si dite feste në krahasim me këto dite. Tani ai nuk •mbyllej më në kullë. Tani ai i s h t e i lire, sepse gjakësit nuk kishin më gjak për të larë. Ata ia v r a n ë vëllanë e t r e t ë . Tani e kishte r a d h ën ai për të vrarë. Tani në kullën e ngujimit u mbyllën gjakësit dhe ai doli nëpër fshat i lire, sepse tani u bë ai gjakës. f, Por ai e vonoi marrjen e gjakuj. Ishte vjeshtë. Atij i kishte lindur fëmija e pare. Toka duhej mbjellë. Në qoftë se ai do të merrte gjakun, kjo do të thoshte që të mbyllej përsëri brenda në kullën e ngujimit dhe toka e tij të mbetej djerr. Kurse tani tokën e tij e çante p a r - menda, ndërsa toka e armiqve të tij po mbetej djerr. Ai dilte në punë që me natë dhe, duke u grahUr qeve, kalonte përbri tokave të t y r e të shkreta. Plisat e tokës së tij lëshonin avull, kurse tokat e tyre ishin të t h a ra e të rrudhosura. Tani toka e tij ishte mbjellë me grurë, kurse në barkun e ftohtë të tokës së tyre nuk kishte asgjë. Megjithatë, ata ishin të nderuar, kurse ai ishte bërë me t u r p . Ai vërtet kishte mbjellë me shumë djersë e mundime një are të madhe me grurë, por ai nuk kishte derdhur gjakun që duhej të d e r d h t e sipas kanunit. Ai pellg i vogël gjaku, që duhej të derdhej diku në 384 ndonjë rrugë apo në ndonjë shteg, kishte më vlerë se gjithë gruri i tij i florinjtë. Prandaj ata e merrnin kafen drejt e në dore kurse ai e merrte që poshtë gjurit. Kështu e più kafen gjithë dimrit. Erdhi pranvera. Sa të bëhet gruri, thoshte me vete. Sa të bëhet gruri dhe do ta marr gjakun. Gruri rritej çdo dite. Edhe pak, thoshte ai me vete, edhe pak. Sa të korr grurin, sa të mbledh duajt e fundit dhe pastaj... Tani armiqtë e tij dilnin pothuaj hapur. Ata e kishin kuptuar se për ta nuk kishte asnjë rrezik, përderisa gruri i gjakësit nuk ishte korrur. Ata kishin z b r i t u r disa herë gjer në qytet. Bile njëri prej tyre kishte guxuar të pinte një kafe në kafenenë e mbushur plot me b u r r a dhe tym. Ah, ky gruri, sa ngadalë po piqej. Tani ai hante veten me dhëmbë. Në sytë e njerëzve që nuk e donin, tani shikonte talljen. Në sytë e miqve pikëllimin. Gruri po piqej çdo dite. Ky ishte një g r u r ë i çuditshëm, me një ngjyrë tjetër dhe me një frushullimë tjetër. Apo ndoshta atij i dukej kështu. Ai kishte mbjellë dhe kishte korrur shumë grurë në jetën e tij, po g r u r ë i tillë nuk i kishte qëlluar asnjëherë. Nganjëherë, kur ishte shumë i mërzitur, vente e shtrihej në mes të ares. Sipër tij, majtas e djathtas, zhurmëronin kallinjtë. Ata prisnin sa të dremiste ai, që t ë fillonin bisedën e tyre. Ai mbyllte sytë dhe përpiqej të dëgjonte ç'thoshin ata. Në fillim t u r b u l l - t u r b u ll dhe pastaj gjithmonë e më qartë dëgjonte bisedën e kallinjve. Kjo ishte një bisedë e çuditshme, ashtu sic i s h t e i çuditshëm ky grurë dhe kjo are. Ai hapte sytë p a p r i t u r dhe vështronte r r e t h e rrotull. Kush foli? Kal l i n j të e gjelbër lëkundeshin ngadalë përpara syve të t i j . Frynte erë. Një frushkullinië alarmi përshkonte t e j p ë r t e j arën. Dukej sikur ajo ngjethej papritur. Ç'is h t e kështu ky grurë? Natën i dhimbte koka. Armiqtë e tij gati sa s'po i dilnin balle për balle. 2 5 - 2 385 Një d i t e shkoi te prifti. Donte të këshillohej me të. Prifti e dinte më mire se kushdo kanunin. Ai kishte s t u d i u â r në shkolla të larta jashtë shtetit. Ai ishte i zgjuar dhe i ditur. Do t'i thoshte diçka. Dhoma e priftit ishte plot me libra në gjuhë të huaj a . Ai shikonte i mahnitur kopertinat e bukura, lib r a t e trashë dhe revistat luksoze. Ja, me këta libra prifti gdhinte netët e gjata të dimrit. Prifti e priti mire dhe atij iu ngroh zemra. Folën për kohën, për grurin, për bagëtinë. Ai kishte dëgjuar se atje, midis librave të priftit, ishte dhe ai, libri i kanunit. Atij iu ngroh zemra nga biseda e njerëzishme e priftit dhe gati sa nuk e pyeti se cili ishte ai liber, midis gjithë a t y r e librave. Por nuk pati guxim. Në mangallin e vogël po ziente kafja. Atij i r r i h t e zemra me force. Prifti ishte i zgjuar, i ditur. Ai kishte qenë në vende të tjera, kishte p a r e gjithë botën. Ai do t'i thoshte diçka të mire. Tani fëmija ishte nëntëmuajsh dhe gruaja nuk mund të punonte dot vetëm. Ç'do të hanin në dimër? Kafja po zint e ajkë. Prifti do ta kuptonte më mire se kushdo. Sa të korrej gruri, sa të mblidheshin duajt e fundit. Pastaj... bashkë me shirat e para... Kafja u fry si një përbindësh. Prifti e hoqi xhezven nga zjarri dhe e derdhi kafen me kujdes në të dy filxhanët. Zemra i ngadalësoi të r r a h u r a t . Prifti u ul në stolin e drunjtë, përballë tij, mori njërin filxhan dhe, duke pare dyshemenë me një v ë s h t r im të përvuajtur, e n g r i t i pak këmbën e djathtë, kaloi me kujdes dorën bashkë me filxhanin nën gju dhe ia zgjati. Ai e mori. Ishte bërë dyllë i verdhë. E più kafen në heshtje dhe iku pa folur më asnjë fjalë. Ishte mesditë. Zhegu të digjte. Ai eci me shpejtësi përmes fshatit dhe doli matanë udhës, atje ku fillonin arat. U fsheh në g r u r ë dhe priti. P ë r r e t h këndonin gjinkallat. Bota dukej si e topitur nga vapa. Kallëzat e g r u r i t e ngacmonin pa pushim në vesh, në qafë, në ballin e djersitur. Ai i largonte me nervozizëm. Priti kështu dy orë. Më në fund, njeriu që duhej të vdiste, kaloi. Ec- 386 t e me armën në sup, me hapa të gjatë e të shkathët. Ai ngriti pushkën, mënjanoi me t y t ë disa kallëza (ishte n d ë r h y r j a e fundit e grurit). Në shenjestër u fut koka e n j e r i u t . Ndali frymëmarrjen dhe shtiu. Flaka përzhiti k a l l i n j t ë e grurit. Njeriu u rrëzua përmbys. Kur kaloi përsëri përmes fshatit, njerëzit që kishin dëgjuar krismën, e kuptuan ç'kishte ndodhur. Ai trokiti në portën e pare. Një vajzë e vogël e hapi dhe e futi brenda. Biseduan një copë herë me të zotin e shtëpisë dhe pastaj, njëra nga gratë solli kafen. I zoti i s h t ë p i s ë e mori filxhanin dhe, duke e vështruar me respekt, ia dha drejt në dore. Ai e più ngadalë. E ndiente veten të këputur. U ngrit, u përshëndet dhe iku. Po ngrysej kur arriti në kullën e vet. Vështroi dhe një herë r r e t h e rrotull, thithi ajrin e mbrëmjes dhe pastaj hyri dhe mbylli portën. Ngjiti shkallinat e gurta dhe e vari pushkën në një gozhdë. — Vrave? — tha gruaja. - Po. Ajo uli kokën dhe nisi të qante me dënesë. Ai po s h k u n d t e disa kallëza gruri që i kishin mbetur akoma nëpër rrobat e zeza prej shajaku. Pastaj erdhën ditët e urisë dhe të mundimit që u s h k a k t o n t e që nga larg pamja e ares me grurë. Gruri u poq, vari kokën dhe filloi të ronitej, dhe askush nuk shkoi për ta korrur, sepse gruaja ishte e sëmurë. Zogjtë uleshin mbi të trumba-trumba dhe ara i ngjante një dëshpërimi të madh e të verdhë. Pamja e saj i mundont e ata më shumë se uria. Ajo zverdhonte atje poshtë, si f y t y r a e një gruaje që ka dështuar fëmijën dhe ai një d i t e e mbylli dritaren e vogël që vështronte në atë d r e j tim. Kështu që ata nuk e pane si ranë kallinjtë njëri pas t j e t r i t , si u kalb gruri në tokë dhe si pastaj filluan shirat dhe erërat dhe çdo gjë mori fund e u kthye në balte dhe në kujtim të hidhur. Si qëlloi që mbetëm gjallë? mendoi plaku. Si u shua gjithë ai fis dhe ne mbetëm gjallë? 387 Dhe ai kujtoi netët e tjera dhe ditët e zymta në kullë, kur gozhdët rrinin të ndryshkura në mure dhe ai bisedonte me to, e i dukej se dhe ai ishte i n d r y - shkur e i thyer si një gozhdë e vjetër, ndërsa vajza e vogël luante nëpër shkallë. Por pastaj vajza u rrit dhe u bë për burrë. Pse më le, moj bijë, tha plaku pa zë. Pse? Ai uli kokën sikur e goditën me diçka të rende. Orkestra vazhdonte t'i binte kabasë së lashtë, 388 IV Nëpër tryeza ia kishin marrë këngës. Kjo ishte një këngë e re për montatorët. Akoma nuk diheshin mire autori dhe kompozitori. Bile as fjalët nuk i dinte njeri të piota, sépse kënga kishte vetëm pak d i t e që këndohej. Disa thoshin se ajo kishte dalë diku në Jug disa të tjerë thoshin se kishte ardhur nga Veriu. Një gjë ishte e vërtetë: kënga, me sa dukej, nuk këndohej kudo njëlloj, përderisa asnjeri nuk ia dinte fjalët të piota. Nëpër baraka pupuliti na shkon jeta, O montator, o zog shtegtar i pesevjeçarëvé, Ta ra ta ta ta ta ra ta ta... 389 Baraka e gjatë oshëtinte nga këngët dhe zërat. Rrëmuja përsëri përpiqej të shtrinte pushtetin e vet mbi dasmën, por tërhiqej shpejt. Dukej sikur daullja e ndillte rrëmujën të dilte nga qoshet ku ishte strukur, por pastaj, porsa rrëmuja shtrinte duart e saj për të b ë r ë përshesh çdo gjë, daullja e trembte dhe e shtypte qosheve përsëri. — Dëfrejnë shokët, — i tha roja e natës shkrimtarit D.D., që u ul aty pranë. Shkrimtari buzëqeshi dhe pohoi me kokë. — Nga të kemi? — e pyeti. — Nga Kurveleshi. J am rojë nate këtu në kantier. — Ou! — ia bëri tjetri, pak i çuditur, — që andej ke ardhur? Tjetri ia bëri «po» me kokë. — Po ti, ç'punë bën? — Merrem me shkrime. — Kërren vjersha? D.D. buzëqeshi. — Jo vjersha, po prozë. Një hesap është. Labi psherëtiu. — Je si i ziu Selfo, — tha. — Ç'ishte ky? — Ja, k ë r r e n t e vjersha si ti. Po na u vra. E vrau gjermani. Midis vallëzuesve dukeshi» herë pas here ata që fotografonin me blic. — Bëni një fotografi me shokët kriesorë, — tha labi, kur ata kaluan p a r a tyre. Njëri prej t y r e u ndal. Roja e natës tregoi me dore nga vendi ku ishin ulur drejtori, plaku, nusja, dhëndri, specialistët kinezë, zëvendësministri dhe tre-katër të tjerë. Ai që fotografonte, u afrua dhe ngriti aparatin, por befas malësori plak bëri «jo» me dore, duke mbuluar fytyrën me bërryl, në një mënyrë nervoze. — Ik, ik shpejt, — foli drejtori me gjysmë zëri. Tjetri uli aparatin dhe iku. Fytyra e malësorit ishte vrenjtur edhe më shumë. 390 Dukej sikur nëpër gjithë ato rrudha të thella vërshuan papritur përrenj të mbushur me zemërim. — S'do që të dalë në fotografi, — t h a labi, — kushedi si i duket. Kishim në fshat një xha Shero. Zët i tij qe fotografia. Njëherë iu hodh në grykë një turisti. Mezi i ndanë. Shkrimtari vështronte me vëmendje fytyrën e ashpër të malësorit. Ishte e vështirë të kuptoje në ç'iargësi ishin ngulur sytë e t i j . Kishte diçka që të n d r y d h - t e zemrën në mënyrën si e kishte lidhur shaminë në kokë. Në tryezën fqinjë kishte krisur muhabeti. — Ju kujtohet, o shokë, dita e pare, kur erdhëm në këtë fushë? — u thoshte shokëve të tij një karpent i e r i thinjur. — Diçka na kujtohet. — Ju kujtohet kur ngritëm barakën e pare dhe na zuri shiu pa mbaruar çatinë? Pastaj shiu pushoi dhe ne vazhduam punën. Dervishët e teqesë kishin dalë të gjithë te ledhi dhe po na vështronin. Ju bie ndër mend s i shikonin me habi dervishët, dhe neve na vinte për t ë qeshur me çallmat e tyre të palara? — Ishin dhe. ato dy vajzat që v ë r t i t e s h i n këndej pa punë, një e hollë me çizme rozë dhe një tjetër. — Ato që bënë fjalë me korrespondentin e ATSH-së? — Po. Ama djalë i mire ai korrespondenti, si e quanin? — S'më kujtohet. — As mua. — Po f i a mbanim mend emrin, do ta kishim ftuar në dasmë. — Shumë mire do të bënim. — Dervishët vështronin krejt të hutuar, kur sekretari i Partisë i rrethit tha se këtu do të ngrihej një qytet i ri dhe ky qytet do ta gllabëronte teqenë. Shkrimtari e hoqi mend j en nga plaku dhe po dëgjonte me vëmendje bisedën e tyre. Ai gjithmonë kishte pasur qejf të dëgjonte kur flitej për qytete të reja. Ai në përgjithësi kishte shumë dëshirë të përzihej nëpër 391 biseda ku flitej per themelime vendbanimesh, per bulevarde të porsashtruara ose per urat ku ka k a l u a r vetëm një njeri. Ky ishte një pasion i tij i vjetër dhe i natyrshëm, ashtu si pasioni i njerëzve që kanë dëshirë t ë flasin për sport apo për gjah. Tani karpentierët po tregonin ngjarje të vogla të ditëve të para. Ata ndërhyn i n dhe korrigjonin n j ë r i - t j e t r i n për datât dhe për emrat e shokëve të tyre. Duke dëgjuar bisedën e karpentierëve, ai po mendonte se është një gjë e bukur dhe e çuditshme njëkohësisht, që çdo qytet në bote ka predestinacionin e vet të lindjes. Për shembull, diku lart në Alpet shkrin dëbora. Uji, duke rrjedhur, merr një d r e j t im t ë caktuar, vrapon tatëpjetë dhe zbret në fushë, duke k r i j u a r një lumë, në brigjet e të cilit duhej të ngrihej q y t e t i i ardhshëm. Por ja, papritur, përpara rrëkesë së ujrave del një shkëmb i forte e i zymtë dhe rrëkeja ndërron drejtim. Ky shkëmb bën atë që nuk do ta bënte dot askush. Ai zhvendos një qytet të tërë me d h j e t ë r a kilométra djathtas apo majtas. Ose, diku poshtë, në thellësitë e panjohura të tokës, rrjedh nëpër damarët e dheut nafta. Ky lëng i trashë dhe i zi, që ecën poshtë në e r r ë s i r ë të përjetshmç, nuk di asgjë se është bërë shkak, që disa kilométra larg, atje lart mbi sipërfaqen e tokës, ka lindur një qytet plot dritë, bulevarde dhe zëra kalamajsh. Që nga thellësitë e tokës nafta mban në duar f a t in e këtij qyteti, ashtu si ai njeriu që mban në duar p e r i n e një baione të bardhë, e cila zbardh e lëkundet l a r t në hapësirë. Në qoftë se nafta do të rrjedhë me vrull poshtë nëpër damarët e dheut, atëherë edhe lart mbi qytet do të ketë më shumë njerëz dhe makina nëpër rrugët, më shumë koncerte dhe të diela të zhurmshme. Në qoftë se nafta do të pakësohet, edhe qyteti do të mblidhet e do të bëhet më i qetë dhe të dielat e tij do të mbushen me kafene t ë mërzitshme e me tym. Sepse k ë t a janë qytete të rinj dhe qytetet e rinj j a n ë shumë të ndjeshëm. Për këta qytete shumë njerëz r r i n ë pa gjumë, q i n d r a të tjerë p ë r k u l e n me dite të t ë r a mbi teknografët e zyrave të projektimit, duke vizatuar planimetrinë e t y r e . Për ta bien papushim telefonat, nxehen shefat 392 duke i rënë me grusht tavolinës, grinden shoferët nëpër udhët e ftohta. Për ta bisedohet në mbledhjet e qeverisë dhe të Komitetit Qendror, sepse ata j a n ë q y t e t e të rinj dhe për ta interesohen të gjithë ashtu si për fëmijët. J a s h t ë u dëgjua një bori e forte dhe e zgjatur. — Të ftuarit e Shkodrës! — thirrën katër a pesë vetë përnjëherësh dhe u sulën te dyert. K ë t ë herë ishin vërtet ata. Të qeshur, gjithë zhurmë, me dy-tri k i t a r a në duar. — Na falni, u vonuam, po s'kishim faj. Ajo skoda e kantierit na u prish katër herë udhës. E kemi zbërt h y e r pothuaj gjithë motorin. Ah, ç'udhë! Të riardhurve po u bënin vend nëpër tavolina. Kjo vazhdoi një copë herë të gjatë. — Po ky plaku, pse rri sikur i janë mbytur gjemitë? — Është babai i nuses. — Vërtet? — Qetësi, po flet shoku Fejzo, - tha Rudi, që u gj e n d aty pranë. — Propozoj të ngremë këtë dolli për a n ë t a r i n e ko- Iektivit tonë, montatorin e dalluar, shokun Xhevit, dhe për shoqen Katrinë, që sot po bashkojnë fatet e tyre në kuadrin e përpjekjeve të përbashkëta të popullit për n d ë r t i m i n e socializmit. — Drejtori u kollit pak. — Ngritja e gruas në përgjegjësi, iniciativa e pleqve të Korçës... — Filloi si zakonisht, — tha dikush. Drejtori foli disa minuta. — Është shok i pjekur, — i tha labi s h k r i m t a r i t D.D., — v e t ëm se e tepron ca me këto f jalime. Orkestra filloi të luante një muzikë vallëzimi. Fuqinë e kishin vajzat. Shkrimtari ndjeu se dikush qëndronte para t i j. — A mund të vallëzojmë? I s h t e po ajo vajza flokëgështenjë tiranase. Ai i kapi dorën e djathtë dhe ajo i vuri dorën tjetër në sup me një mënyrë të natyrshme. — Si ju quajnë? — e pyeti ai, kur u gjendën midis turmës së vallëzuesvç. 393 — Pranvera. — Në ç'shkollë mëson? — pyeti ai. — Në teknikumin e ndërtimit. Bëj vitin e fundit. P r a n ë tyre vallëzonte Rudi me një vajzë me fytyrë t ë mërzitur. Më tutje, Soda Kaustike, i mbytur në djersë, lëvizte rëndë-rëndë sipas ritmit. — A ju pëlqen nusja? — pyeti ajo. — Po. Shumë. — Po babai i saj, ç'ka ndër mend të bëjë? Ai ngriti supet. — Mendoj se asgjë. — Kurse une kam frikë se ai do të bëjë diçka. Shikojeni si i ka sytë. S'kam pare ndonjëherë sy më të egër. — Ata nuk janë të egër. Më tepër se të egër, j a në t ë hutuar. — Kështu i kanë sytë fanatikët, — tha ajo. D.D. buzëqeshi. — J e n i e sigurt? — tha ai. Vajza u skuq lehtë ngaqë iu duk se kishte folur me shumë siguri për diçka që ai, me sa dukej, nuk ishte në një mendje me të. U desh të kalonin dy-tri minuta që biseda të vazhdonte. — E shihni atë vajzën atje, atë me flokë të prerë s h k u r t ? — t h a ajo. — Ajo që kërcen gjithë mërzi? — Po. Asaj i ka ndodhur diçka e tmerrshme. Është aq e tmerrshme, saqë une nuk mund t'jua tregoj dot. Ndoshta ajo mund t'jua tregojë vetë. — P e r s e është fjala? — Ka lidhje me ca dervishë që kanë qenë këtu përpara se të ngrihej kantieri, — t h a vajza. — Tani për këtë gjë po shkruhet shumë, apo jo? Ai pohoi me kokë. — Këtu pranë ndodhet një teqe. A nuk e patë kur erdhët? Nga ana e majtë e stacionit. Qiparisët duken që larg. — Po, e kam pare, — tha ai. 394 — Dy vjet më pare, pikërisht në këtë teqe, asaj i ka ndodhur diçka e tmerrshme. Vajza uli sytë. — E marr me mend, — tha shkrimtari. — Kjo teqe, me sa di une, ka qenë vend pelegrinazhi. E marr me mend ç'mund t'i ketë ndodhur. Vajza e vështronte me sy të mëdhenj. Sytë e saj ishin fare pranë syve të tij dhe kjo gjë e shqetësonte pak. — Si e k u p t u a t ? — pyeti ajo. — Nuk është e vështirë të kuptohet, Pranvera. I s h t e hera e pare që ai i fliste me emër dhe asaj iu bë qejfi. Një copë herë ai vështroi vajzën për të cilën biseduan. — Mos e vështroni ashtu, — tha Pranvera. — Do ta kuptoj ë. R r e t h e rrotull tyre njerëzit vërtiteshin, pinin duhan, bisedonin në këmbë. —' Keni udhëtuar me trenin e Laçit? — pyeste një magazinier qukali shokët e tij. — Nuk keni u d h ë t u a r? Ah, ç'tren është ai! Treni më i çuditshëm në republikë. Atje ndodhin qyfyret më të mëdha. Kabinat mbushen plot me njerëzit më të çuditshëm: fshatarë që n g a t ë r r o j n ë stacionet, shefa kuadri, makinistë, l e t r a r ë të r i n j , nga ata që s'kanë një lek në xhep, ushtarë të liruar, priftërinj, inspektorë financash, aventurière, idiote. Nuk keni ide ç'qyfyre. Vajza buzëqeshi dhe uli sytë, sikur të thonte «për çfarë gjërash nuk bisedojnë njerëzit». P r a n ë tyre kaloi Xheviti me motrën e tij të vogël. P r a n v e r a e përshëndeti me kokë. — Anglisht flet Katrina? — pyeste vajza e vogël. — Të thashë një herë, jo, — i thoshte Xheviti, — kështu flasin në malesi. — Dua dhe une të fias si Katrina, — tha vajza me zë kapriçioz. O r k e s t r a pushoi. — Falemnderit, — tha Pranvera. 395 Ai buzëqeshi dhe u ndanë. Larg u dëgjua fishkëllima e një lokomotive. — Po kalon treni i orës t e t ë e dyzet, — tha dikush zë të lartë. — Le të dalë ndonjë në stacion. — Rudi, o Rudi, — sekush thirri. Rudi erdhi me vrap. — Shko edhe një herë gjer në stacion! Ndoshta vjen ndonjë i vonuar. Ky është treni i parafundit. — Ka dhe një në orën nëntë e pesëdhjetë. Rudi iku me vrap. 396 V Me trenin e orës 20 e 40', në një vagon të klasit t ë dytë udhëtonin, në një kupe, -dy arsimtare të reja ï s h a t i , një bashkëpunëtor shkencor i Institutit të Folklorit, një inspektor finance dhe dy fshatarë me boça t ë mëdha. Gjatë udhës, vetëm dy arsimtaret që, me sa dukej, ishin shoqe, seç bisedonin vazhdimisht, kurse bashkëpunëtori shkencor me inspektorin, pasi pane gazetat, i palosën e i futën nëpër xhepa. Fshatarët r r i n i n të heshtur, duke vështruar vazhdimisht nga dritarja përj a s h t a fushat, që mezi dalloheshin në errësirë. 397 Fshatarët drodhën nga një cigare dhe ai më i riu nxori çakmakun. Inspektori buzëqeshi dhe afroi kokën tek ai që nxor i çakmakun. — Duhet të merrni leje nga vajzat, — t h a duke qeshur. — Ndoshta nuk e durojnë dot tymin. Respekti për gratë, apo jo? — E drejtë, — tha fshatari i v jeter dhe vuri cigar en t e veshi. — Vallahi, hala s'jemi mësuar me gjëra të tilla. — S'ka gjë, s'ka gjë, — thanë vajzat, — mund të pini. — Jo, për besë, nuk po e ndezim, — tha fshatari. — Na falni, o goca! — Po ju ndizeni, — thanë ato, — ne jemi mësuese fshati, ne jemi mësuar me tymin e j i u h a n i t . Fshatarët më në fund i ndezën cigaret. — Aherë po e dredh dhe une një, — "i tha inspektori. F s h a t a ri i zgjati qesen e duhanit. — Po ti, or shok? Bashkëpunëtori shkencor tundi kokën në mënyrë mohuese. — Une nuk e pi. — Mire bën, — tha fshatari i vjetër. — Ky dreq ë s h t ë i keq fort. Thonë se edhe kancerin ky e sjellka. — Ka pesëdhjetë për qind probabilitet, — tha inspektori. — Ç'gjuhë shqipe, — murmuriti bashkëpunëtori shkencor. Inspektori e dëgjoi. — S'ke ç'i bën, — tha, duke dredhur cigaren, — zanati... — Çështja është se... — Mos u mundoni të më shpjegoni gjëra që s'i m a r r vesh. Keni ndonjë punë me llogari, për atë të t h a j . Bashkëpunëtori sikur u prek pak dhe u struk te xhami, duke vështruar fushat në mjegull. Në kupe ra 398 prapë heshtja. Dëgjohej zhurma monotone e shinave dhe h e r ë pas here fisha e lokomotivës. — Shiko, një motoçikletë, — tha njëra nga vajzat. Nga e djathta e hekurudhës, paralel me shinat, po ecte nëpër fushë një motoçikletë. Një copë herë motoçikleta eci paralel me trenin, pastaj mbeti pas dhe ata nuk e pane më. Që larg u dëgjua një daulle. Në fillim daullja u dëgjua dobët, pastaj më qartë. Dy-tri herë era, që f r y n te plot lagështirë, solli tinguj muzike bashkë me goditjen e daulles. — Se ku bëhet dasmë, — tha njëri nga fshatarët dhe vuri veshin të dëgjonte më mire. — Për hair qoftë. — Dasmë?! — tha i çuditur bashkëpunëtori shkencor, sikur u zgjua nga gjumi. — Dëgjohet daullja, — t h a fshatari, — kjo është d a u lle dasme. — Ç'dasmë mund të ketë këtu? — tha fshatari më plak. — Këtu pranë s'ka as fshat, as njerëz. — U n e nuk e di se ç'ka këtu, di v e t ëm që kjo është daulle dasme. Vërtet tani daullja dëgjohej më shumë dhe p a p r i t u r zëri i një gemete të largët çau errësirën. — Ku ndodhemi? — pyeti bashkëpunëtori shkencor. Të tjerët e vështruan pak si të habitur dhe inspektori i tha emrin e rrethit. — Ëhë, e qartë, — m u r m u r i t i bashkëpunëtori shkencor, duke u rrasur përsëri te xhami. — Nga ana zakonore pak interes, më shumë interes paraqet rituali te shtëpia e nuses, mungojnë ceremonitë e natës së katërt, që unifikohen me ato të së dytës, dhe ceremonia e së pestes është fakultative., F s h a t a r ë t e dëgjuan të habitur, kurse dy vajzat e reja kafshuan buzët që të mos qeshnin. — Ju jeni specialist në këtë lëmë? — e pyeti inspektori. — Si urdhëron, — u përgjigj tjetri pa e kthyer kokën, duke u munduar të dëgjonte sa më mire. — Ç'të jetë kjo daulle? — tha fshatari më plak. 399 — Daulle dasme, e thashë une. — Veç në u martoftë shejtani, ose dervishët e teqesë, — tha fshatari. — Këtu s'ka tjetër njeri. — Duken drita larg, — ndërhyri inspektori. — Domethënë se ka njerëz që banojnë. — Shih, shih, vërtet paska. Të gjithë vështruan pas xhamit dritat që vezullonin dobët në errësirë, sepse nata qe me mjegull. Treni po e ngadalësonte shpejtësinë dhe ata për disa caste nuk folën. Lokomotiva fishkëlleu gjatë. — Ç'stacion është ky? — pyeti njëra nga^vajzat à r s i m t a r e . — Nuk e di, — tha inspektori. — Kjo është linjë e re dhe nuk i di si quhen stacionet. Treni ecte fare ngadalë dhe, kur ndaloi si i var u r midis dy skajeve të natës, daullja u dëgjua fare mire dhe jo vetëm daullja, por edhe gërneta dhe her ë - h e r ë edhe një rrëmujë e mbytur. — Dasmë, — t h a fshatari, — e thashë une. — Për h a i r qoftë! F s h a t a ri më plak nuk foli dhe vështroi nga xhami d r i t a t p e r t e j . — Sic duket, e ngatërrova vendin, — tha. — M'u duk sikur ishim pranë teqesë së madhe. — Ç'është kjo? — thirri papritur bashkëpunëtori shkencor. — Kjo s'ka mundësi të ndodhë. Ku ndodhemi, j u lutem?! Inspektori ia përsëriti. —  jeni i sigurt? — K ë t ë e di dhe bufi, —.tha inspektori. — Më falni, nuk desha t'ju... Bashkëpunëtori nuk foli*dhe, sic duket, u prek përsëri, sepse u struk te xhami. Dy vajzat kafshuan buzët prapë që të mos qeshnin dhe fshatarët vështruan si të habitur. Dera e kupesë u hap dhe hyri konduktori i vagonit. — Hipi njeri k ë t u ? — pyeti. — J o . Ç'stacion është ky? — e pyeti njëra nga vajzat. 400 — Ky stacion akoma s'ka emër, — u përgjigj konduktori. — Ka vetëm një javë që funksionon. — A e dini ç'është kjo daulle? — pyeti vajza. — E di, — tha konduktori. — Këtu pranë, ja, tek ato dritat, i shikoni?... — Po, po. — A t y bëhet një dasmë. Ka filluar që në drekë. Krushqit kanë ardhur me trenin tonë. — E t h a s h ë une. Për hair qoftë! — tha fshatari. — Si duket, qenka dasmë e madhe, sepse daullja nuk ka pushuar fare gjithë mbasditen dhe gjithë mbrëmjen. Kështu thanë makinistët që punojnë me trenat e mallrave dhe rojtari i stacionit. — Ju lutem, t ' ju pyes, a ka mundësi? — tha bashkëpunëtori shkencor. — Posi. — Në ç'vend ndodhemi? Konduktori i tha emrin e vendit dhe inspektori i finances e vështroi me inat dhe habi njerinë që u struk t e xhami. Njëra nga vajzat mezi e mbajti gazin. — S'është e mundur! — thirri befas bashkëpunëtori shkencor. — Ç'është kjo muzikë? — Muzikë. — Në këtë vend, që ju thoni se ndodhemi, nuk i bien kështu. Une jam specialist... — S'ju ka njeri faj, — tha konduktori, — flisni më qetë. Në kupe ra heshtja dhe lokomotiva fishkëlleu. — Dasma, fejesa, — tha inspektori i finances mengadalë. — Shpenzime të kota, budallallëqe. Bashkëpunëtori shkencor u hodh nga qoshja sikur e pickuan. — Kështu ju duket juve? — pyeti. — Kështu më duket, — tha inspektori* — Të gjitha j a n ë budallallëqe. — Si guxoni të flisni kështu? — tha bashkëpunëtori shkencor me një ton të akulït. — E pse të mos guxoj? Une s'kam asnjë respekt për dasmat. Përkundrazi. 36 - 3 401 — Ju përbuzni ritualet e shenjta shekullore. — Ç'më duhen ritualet? S'marr vesh nga ritualet. Keni ndonjë gjë me llogari? Për atë të thaj. — Tmerr! — tha bashkëpunëtori shkencor. — E ç'ka të tmerrshme? Shtatëdhjetë për qind e dasmave kapin si shpenzime rreth njëzet e pesë për qind të të ardhurave vjetore të një kooperative... Bashkëpunëtori shkencor zuri veshët. — Une do të isha për ndalimin e piote të dasmave, — vazhdoi inspektori. — Ah, gjer k ë t u ! — thirri bashkëpunëtori shkencor. — Kjo është e padurueshme. Ai brofi në këmbë dhe, pasi mori me r r ë m b im pallton dhe çantën, doli duke mbyllur me force derën e kupesë. Eci në korridorin e ngushtë të vagonit, për të kërkuar një vend në ndonjë kupe tjetër. Të gjitha kup e t ë ishin plot me njerëz dhe, pasi qëndroi n j ë copë h e r ë në korridor, u fut në njërën prej t y r e , ku bënin m u - habet dhe pinin cigare të gjithë. Ata i bënë vend dhe ai u ul duke m u r m u r i t u r me vete, kurse u d h ë t a r ë t vazhduan muhabetin. — Të tillë dasmë nuk kish pare ndonjëherë qyteti ynë, — thoshte një bullafiq me fytyrë gazmore. — Dasmë e tillë bën vaki vetëm një herë në njëqind vjet, ose në dyqind e pesëdhjetë vjet, ose nuk bën vaki fare, veç në qoftë se ka bërë ndonjëherë vaki para epokës së r e ose para Krishtit, sic thonë në Perëndim. — Më falni që po ju ndërpres, për ç'krahinë e keni fjalën, — pyeti me kuriozitet bashkëpunëtori shkencor, t ë cilit, me sa duket, i pëlqeu muhabeti. Bullafiqi i tha emrin e krahinës. — Rituali i thjeshtësuar në maksimum. metamorfoza të kondicionuara nga presioni islamik, me interes etnografik mesatar, — tha me shpejtësi nëpër dhëmbë bashkëpunëtori. Ata e pane pak me habi të porsaardhurin dhe bullafiqi vazhdoi: — E tillë dasmë ndodh një herë në epokë, që t ë mos t h em një herë në disa epoka bashkë. 402 — Na e the një here' këtë, vazhdo më t u t j e! — Vazhdoj posi, — tha bullafiqi dhe filloi të tregonte për një dasmë qesharake. Në kupe piasi gazi. Ndërkaq bashkëpunëtori shkencor u ngrit i vrenjtur. — Sidoqoftë nuk bëhen të tilla shakara pa kripë me një ritual shekullor, — tha duke përplasur derën. Në kupe s h p ë r t h e u një- vale e re gazi. Bashkëpunëtori shkencor qëndroi një copë herë në korridorin e ftohtë, duke ngulur sytë në errësirën prapa xhamave. Në korridor kaloi një konduktore e re. — Shoqe, — i t h a ai, — më thoni, ju lutem, në qoftë se zbres në stacionin më të afërt, a mund të gjej ndonjë t r e n për t ' u kthyer përsëri tek ai stacioni ku bëhej ajo dasma? — Posi, — tha konduktorja. — Kalon një tren më nëntë e pesëdhjetë. — Ajo duhet të jetë një dasmë e çuditshme, — vazhdoi ai, — une nuk duhet ta humbas k ë t ë rast. Si thoni j u? Konduktorja ngriti supet. — Është një rast i rrallë, — zëri i tij befas u bë i ëmbël dhe pak ëndërrimtar, — kolegët e mi do të mahniten. Une duhet të zbres. 403 VI Rudi u kthye. — Nuk zbriti njeri, — tha, — treni ishte plot, por n u k zbriti njeri. — Ndoshta do të k e t ë me t r e n i n tjetër. — Nuk e besoj. — Edhe në qoftë se ka, le ta gjejë vetë rrugën. P ë r t e j kokave të njerëzve që hiqnin valle, shkrimt a r i D. D. pa g a z e t a r i n . la bëri me dore. — E? — ia bëri gazetari kur u afrua. — Dasma vazhdon, sic e sheh. Ti nuk fjete? 404 — Jo, — tha gazetari, — s'me zinte gjumi. Shkova ndonjë orë andej nga fabrika. Sonte, gjer në mesnatë, do të vazhdojë betonimi i plintave të reja. Ishte s h u më bukur. — Edhe une do të kaloj pak më vonë. — Dasmë interesante, apo jo? — Shumë. — Ç'bën plaku i a r d h u r? — Deri tani asgjë. Rri dhe vështron. — Qenka si konbi i Edgar Poes. — Ka dhe ai dramën e vet, — tha shkrimtari. — Ti e di që une s'jam sentimental, por sidoqoftë më dhimbset. Nuk është e lehtë për njeriun e malit të s h k ë p u t e t prej kanunit. Nganjëherë n u k kuptohet m i re ku mbaron mali e ku fillon kanuni. Gazetari dëgjonte pa ia hequr sytë. — Më kujtohet, në fillim të shkurtit, isha në Ver i , — t h a D.D. — Ke k a l u a r n d o n j ë h e r ë në Qafën e B u a - Hit? Gazetari pohoi me kokë. — A t j e dite e n a t e ulërijnë skodat. E pra, po kal o ja një mbasdite vonë. Aherë, porsa ishte h a p u r fjala se do të prisheshin fejesat e m i t u r a , të bëra sipas kan u n i t shekullor. Ne u indalëm në Qafën e Buallit për t ë pire ndonjë gjë të nxehtë. Befas, në xhade, se nga mbiu një njeri. Njeriu filloi të t h ë r r i s t e me zë të përvajshëm, të kërcënonte, të profetizonte mynxyra. -«Kët ë p u n ë e ndan vetëm plumbi», thoshte ah, «do të derdhet gjak i madh, kullat do të digjen, do të v r i t e t njer i u me njerinë». Ai vazhdoi të t h ë r r i s t e edhe kur ne i h i p ëm makinës dhe u nisëm. Sic duket, gjithë d i t ë n kis h t e bërë a t ë punë, sepse zëri i qe ngjirur. E pra, ku e kisha fjalën, kështu, si ky njeri mendonin ndoshta edhe disa të t j e r ë . Dhe vërtet, në një kohë tjetër mund t ë ndodhnin gjëra të tmerrshme. Të prisheshin p ë r n j ë - h e r ë s h mijëra fejesa. Kjo do të t h o s h t e t ë mos pushont e pushka dite me radhë dhe tymi i kullave të n x i n te në qiell d h e gjysma e Veriut të shndërrohej në s h k r e - 405 t ë t i r ë . Por g'ndodhi? Asgjë. Ca kërcënime, ca përpjekj e të v e t a i u a r a t ë dikujt për t ë ndaluar dikë, ndonjë k r i s m ë e rrallë. Bile, më duket se n u k pati asnjë k r i s - më. Por, edhe sikur të ketë, ajo do të j e t ë qesharake në v e t m i n ë e saj. — E d h e sikur krisma të dëgjohet në k ë t ë dasmë? — t h a një vajzë, që ishte a f r u a r dhe kishte_ një copë h e r ë që dëgjonte. Shkfîmtari k t h e u kokën. Ishte ajo vajza me fytyr ë të mërzitur. — Edhe sikur të ndodhë në këtë dasmë, — tha s h k r i m t a r i . Vajza tundi kokën me një gjest habie. Atë e ftoi d i k u s h për të vallëzuar dhe shkrimtari me g a z e t a r in s h k u a n te banaku t ë pinin edhe nga një birrë. Te banaku kishte shumë njerëz që po pinin më këmbë. — Të bukura janë martesat, por fundi i tyre është n j ë l l o j : pse nuk është b ë r ë gjella në drekë, pse vonov « në kafene, f a t u r a t e qirasë dhe të d r i t ë s , grindja për p a r e t në fund të pesëmbëdhjetëditëshit. Ah, i di une t ë gjitha këto. Apo jo, shoku s h k r i m t a r? D. D. k t h e u për një sekondë kokën nga njeriu që i foli dhe, pa i dhënë përgjigje, mori një gotë për të h e - d h u r birrën. — G r a t ë janë t ë çuditshme, — vazhdoi të fliste n j e r i u t e banaku. — Une, një d i t e që kisha pushim, desha të tregohesha i k u l t u r u a r dhe i b ë r a të gjitha p u n ë t e kuzhinës : l a v a enët, r r e g u l l o v a bufenë, vura Iule në tavolinën e bukës. Kur po kthehesha në drekë, isha t ë rë qejf. Kushedi sa do të j e t ë gëzuar gruaja, mendoja. Po ç'kujtoni ju se ndodhi? Gruan e g jeta duke qarë: -«I poshtër — më tha, porsa hapa derën, — maskara, t r e - go ç'femër ke futur në shtëpi». Dhe lotët vu. Më besoni? Ja, k ë s h t u më ndodhi. Ata po ktheheshin nga banaku, kur D. D. n d j e u se dikush e preku në b ë r r y l. — Më falni një minute? 406 I s h t e ajo vajza me fytyrë pak të mërzitur, për të eilen i kishte folur shoqja e s a j. — Më falni që ju shkëputa nga shoku juaj, por kisha diçka me ju. S h k r i m t a r i e vështroi. Me të v ë r t e t ë , sytë e saj boj ë hiri me një nuance kafe ishin të mërzitur. — P r a n v e r a ju foli diçka për mua, — t h a vajza. Ai pohoi me kokë. — U n e nuk do të doja që ju të s h k r u a n i t për k ë të gjë. Ë s h t ë shumë e t r i s h t u e s h m e për mua. Ai e vështroi përsëri. — Ajo u ngut që ju tregoi, — vazhdoi vajza. — Në qoftë se ju intereson kjo gjë, une mund t ' j u a t r e - goj vetë, por me kusht që t ë mos e shkruani. S h k r i m t a r i e dëgjonte duke e p a r e me sy të mend uar. Dukej sikur e kishte mend j en gjetkë. — I s h t e e t m e r r s h m e ? — pyeti papritur, d u k e vësht r u a r anash. Vajza mbylli pak sytë, sikur ata i s h k a k t u a n një dhimbje të padurueshme. — J u nuk mund ta merrni dot me mend, — tha me zë të ngadalshëm. Ajo nuk dinte ku t'i p ë r q e n d r o n - t e sytë. — Perse nëpër dasma të kujtohen h u m b j e t ? — pyeti me zë fare të ulët. Ai vështronte në dysheme dhe u pendua që e n x i - t i të fliste për këtë gjë. — Mjekrat e t y r e m ë digjnin në f y t y r ë s i furça flakësh, — vazhdoi ajo pas një heshtjeje. — Luftova si e t ë r - buar dhe ata nuk i a a r r i t ë n dot qëllimit. S h k r i m t a r i ngriti sytë pak i habitur. — A s h t u ? ! Une kujtova se. . . — J o . Ata nuk ia a r r i t ë n dot qëllimit. Megjithatë më s h k a k t u a n një t r a u m ë të forte psiqike. Net me r a dhë, më vonë, i shihja në ëndërr me ato mjekra t ë n e - veritshme. — Ajo mori frymë thellë dhe vuri pëllëmbët e d u a r v e mbi faqet. — Edhe t a n i më duket sikur i ndiej që më djegin lëkurën, — t h a me zë fare të ulët. S h k r i m t a r i vuri re se faqet dhe gusha e saj ishin jkuqur vërtet. 407 — Dëgjoni, — tha ai me një ton të shkujdesur, në mënyrë që ajo të qetësohej. — Më falni, si ju quajnë? Vajza ngriti kokën. — Mira. — Sidoqoftë, Mira, une n u k e kuptoj se si ju, v a j zë shkollare, shkuat në a t ë teqe. — Një shoqe ma mbushi mendjen. Më pëlqente një djalë, por ai siile j ftohtë me mua. Aherë ajo shoqja ime ma mbushi mendjen të veja në këtë teqe. Dy vajza i kishin t h ë n ë s e dervishët mund ta bënin njeriun të të dashuronte. Ato vajzat e kishin provuar vetë magjinë e tyre. Edhe mua, në fillim, m'u duk një gjë q e s h a r a - ke. Pastaj, se si e besova, nuk e di as vetë. Shoqja ime më tregoi për telepatinë, për valet e mendimit. Diku i kish lexuar, apo ia kishin treguar, nuk më k u j t o h et mire. Vajza vazhdoi të fliste dhe a t a u tërhoqën të dy në një qoshe p r a n ë derës. Shkrimtari vuri re se vajzat e tjera i shikonin me kureshtje. — P a s t a j më njohu me ato dy vajzat që i kishin folur të p a r â t p ë r k ë t ë gjë dhe që do të më çonin mua atje, — vazhdoi ajo. — Porsa i pashë, se si ma ndolli zemra të keqen. I mbaj mend si tani. Njëra ishte e n o lle, me ca çizme rozë, t j e t r a e shëndoshë, me sy të venger. U n i s ëm me n j ë qerre. Gjatë gjithë rrugës, ajo me s y t ë vëngër më shikonte me trishtim. Vajzës iu mbushën sytë. O r k e s t r a luante me force dhe shumë fjalë ai n uk i dëgjonte qartë, megjithatë nuk e n d ë r p r i s t e vajzën. Ajo k i s h t e nevojë të fliste. Tani gjënë më t ë t m e r r s h me e kishte t r e g u a r dhe po fliste më lirisht. Më t u t j e njerëzit vallëzonin dhe në tavolina përsër i po n g r i n i n dolli. Gazetari ia bëri d y - t r i h e r ë me dor e nga t r y e z a ku ishte ulur dhëndri, po shkrimtari nul e kishte mendjen. — P a s t a j qëndrova shumë kohë si e vdekur mb qilimin e vjetër, duke ngulur sytë mbi kubenë e zbu k u r u a r me shkrime arabisht dhe mendoja se si r a sh 408 p a p r i t u r në mesjetë dhe si kjo kube do të r ë n d o n t e për shumë kohë mbi ndërgjegjen time. Ishte mbasdite. U n g r i t a dhe dola. Nuk më pengoi askush. Jashtë nuk kish njeri. Të gjithë a t e njerëz që kishin a r d h u r b^ashkë me ne, në mëngjes, ose kishin ikur, ose po bëheshin gat i të iknin. Ato dy vajzat ishin zhdukur. Eca si e përgjumur nëpër fushën e shkretë. gjersa më mori një f s h a t a r në qerren e t i j. S h k r i m t a r i ndezi një cigare t j e t ë r. — Një dite e pashë n j ë r ë n prej atyre vajzave në autobus, por bëra sikur nuk e njoha. As ajo nuk më njohu. D. D. t h i t h t e cigaren vazhdimisht. 409 VII Bashkëpunëtori shkencor i I n s t i t u t i t të Folklorit shkonte e vinte nëpër platformën e Etacionit. P l a t f o r - ma prej çirnentoje ishte e lagur dhe e s h k r e t ë . Era të priste. Ai ngriti jakën e palltos dhe e r r a s i edhe më shumë borsalinën e madhe në kokë. Ç'është kjo që bëra? thoshte me vete. Po sikur t ë mos kalojë më asnjë t r e n ? Orari thotë se duhet të kalojë t r e n i i fundit, por . . . Ai k t h e u kokën përsëri nga tabela e madhe e orarit, sikur të bindej që ajo ishte ako- 410 ma atje. Tabela ishte prej llamarine dhe kërciste nga era. *! t*lfl Natën, në mes të fushës, në n j ë stacion të humbur e të ftohtë, në tabelën e o r a r i t të të cilit ka dy gabime ortografike, po r r i e po près një tren, që s ' d i h e t a do të vijë, ose, më mire, që dihet se s'do të vijë. Marrëzi, vazhdonte të grindej me vete bashkëpunëtori shkencor. A v e n t u r e e marrëzishme. Ah, ky pasioni për shkencën do t ë ma hajë kokën ndonjë dite, ose, që të jem më i saktë, ndonjë natë. Në mbledhjen e fundit të kolektivit disa kolegë e k i s h i n kritikuar rende bashkëpunëtorin shkencor për mbylljen në guaokën e vet, për shkëputje nga masat, p ë r tendencë teknokratike në punë. Ata e kishin krit i k u a r , se bashkëpunëtori shkencor qëndronte larg jetés, se ai qe bërë rob i skedave dhe i librave, se me qëndrimin e tij b u r o k r a t i k k i s h t e dëmtuar punën e sekt o r i t të t i j . Dhe midis këtyre akuzave piasi si bombe sensaciorif i madh: bashkëpunëtori shkencor nuk kisht e shkuar asnjëherë, qoftë edhe me shërbim, në bazë. Dhe ja, ai po bënte s h ë r b i m i n e pare të jetës së t i j. Po e fillonte këtë s h ë r b im me aventurën e rnadhe të vetmisë në një stacion të humbur, ku t ë p r ê t e r a e läget dimërore dhe ku, më pak se çdo gjëje, mund fi b e - sosh orarit. (Si mund t'i besosh një orari që ka dy gabime ortografike?) Ai mendoi që në qoftë se nuk do të kalonte asnjë t r e n , a h e r ë ai do të mbetej këtu gjithë n a t ë n dhe temp e r a t u r a do të ulej vazhdimisht, dhe pastaj . . . Çdo gjë mund të ndodhë, tha me vete i mallëngjyer, por sidoqoftë, n j ë gjë më bën të jem k r e n a r , sido që t ë ndodhë, u n e jam në krye t ë detyrës. Që l a r g . u dëgjua një si fishkëllimë e mbytur, pastaj diku, në kufirin e fundit të natës, u ndezën dy d r i - t a të fuqishme. — Po vjen, — t h i r r i ai me zë dhe filloi përsëri të endej nëpër platformë me hapa të mëdhënj. Herë pas 411 h e r e e vështronte tabelën e orarit me një shikim të t i llë, sikur t'i kërkonte ndjesë. Treni a r r i t i pas dhjetë minutash. Ai hyri në njër in nga vagonët dhe eci me hapa të mëdhenj në r r u g i n ën përmes kolltukëve plot me udhëtarë. Ky ishte t r e n i një tipi tjetër. Vagonët nuk kishin ndarje. Ata ngjanin si lokale moderne dhe ishin shumë të b u k u r . Nga qendra e zërit j e p n i n muzikë, dhe t r e n i i m b u s h u r plot k i s h t e një atmosfere të gëzueshme. Ai hoqi borsalinën dhe u ul në një vend bosh, p r a në n j ë grupi udhëtarësh, të cilët po dëgjonin me vëmendje njërin që po fliste. Bashkëpunëtori ktheu kokën i habitur. Ç'po n d o d h t e k ë s h t u ? Kjo ishte e njëjta histori, për një dasmë qesharake, që kishte dëgjuar dy orë më pare. — Më falni, — e n d ë r p r e u ai folësin, — ku e keni dëgjuar këtë histori? — Në bufenë e një 'stacioni ku u këmbyen t r e n a t. Ma tregoi një mik. — Miku juaj udhëtonte, apo. .. — I s h t e tranzit, si une. Po juve, më falni, perse ju intereson kjo gjë? — Më intereson nga ana shkencore. Jam m a r r ë ca kohë me çështjen e s h p e j t ë s i s ë së përhapjes së lajmeve nëpër popull. Është një dukuri s h u m ë i n t e r e s a n t e. — Remo, vazhdo ti, — i thanë d y - t r e . z ë r a , — e le në pikën më interesante. — Ku e lashë? * — A t y ku shoferët erdhën në dasmë me m a k i n a t e u j r a v e të zeza. Njeriu që e quanin Rem ose Muharrem, vazhdoi t ë t r e g o n t e historinë e asaj dasme q e s h a r a k e. Bashkëpunëtori shkencor mori borsalinën dhe çant ë n d h e ngadalë, pa u vënë re, u ngrit dhe eci midis ndenjëseve. Ai pa që larg një vend të lire dhe shkoi t ë ulej. Në vendet përbri r r i n i n dy djem, dy vajza dhe një fshatar plak. Njëra vajzë i t h o s h t e diçka me zë të ulët shoqes së s a j . Të t j e r ë t heshtnin. 412 — Shokë udhëtarë, — u dëgjua një zë n g a altop a r l a n t i , — në qoftë se midis jush ka nga ata që dinë ngjarje ose tregime të vogla në lidhje me fenë ose emancipimin e gruas, ju lutemi të paraqiten në qen d r ë n e zërit, për t ' i treguar në mënyrë që t'i dëgjojnë t ë gjithë udhëtarët e t r e n i t tonë. — B u k u r e paskan menduar, — tha njëri nga djemtë, — t a n i këto biseda janë të dites. Thonë se në kafe «Tirana», në k r y e q y t e t kishin pare dy shkrimtarë, që kishin gjetur një malësorë, se ku, nuk e di, ndoshta në takimin e të rejave, apo n d o s h t a në Kongresin e Bashkimeve Profesionale, dhe të dy shkrimtarët po ziheshin me njëri-tjetrin kush do t'i shfrytëzonte ato që tregonte malësorja; kurse malësorja e shkretë ishte hut u a r krejt, sepse ajo nuk e d i n t e . s e ka në bote s h k r i m t a r ë të gjallë, dhe aq më tepër n u k e d i n t e se shkrimt a r ë t mund t ë zihen në kafe «Tirana» të k r y e q y t e t i t. — S h k o tregoje këtë gjë në qendrën e zërit, — tha një udhëtar që r r i n t e më pas. Koka e tij e g j a t ë dhe e hutuar u shfaq një çast mbi mbështetësen e kolltukut, pastaj u zhduk përsëri. — D u h e n treguar gjëra më parimore, — tha djali. Koka nuk u përgjigj. — N d ë r s a po valïëzonim, ai më pyeti: a keni t e - lefon? — po i tregonte me zë të ulët njëra nga vajzat shoqes së saj. — Ta zëmë se kam telefon, i thashë une. Ju intereson shumë kjo gjë? Shumë, t h a ai. Pse? e pyeta. Kisha ndër mend t ' j u kërkoja të më jepni n u m r i n t u a j. Ose të më jepni së paku d y - t r i shifrat e para, në qoftë se jeni një tip që nuk i dorëzoni lehtë gjërat. Ai më telefonoi pastaj tri dite rresht. Ç'ka ky telefon kështu, xër, xër, gjithë ditën, si gjinkalla në gusht, thosht e gjyshja. Une ktheja kokën që të mos ia plasja gazit. Xër, xër, tha me vete bashkëpunëtori shkencor. Një onomatope i n t e r e s a n t e . Nxori bllokun dhe e shënoi. i 413 Nga altoparlantët dëgjohej një zë që fliste kundër fesë. — Fe ja ka bërë kërdinë. Si t h u a ti, xhaxho? — iu d r e j t u a inspektori njërit prej f s h a t a r ë v e. F s h a t a r i plak ngriti vetullat. — Si të them, or bir. Partia gjithmonë thotë të v ë r t e t ë n dhe ne i besojmë Partisë. Por ka pasur edhe ndonjë teqe, ku janë b ë r ë p u n ë t ë mira. — Ku, për shembull? — Po ja, diku këtu rrotull, duhet të jetë n j ë teqe. — Plaku vështroi një copë herë përjashta xhamit natën dimërore. — Diku këndej r r o t u l l , — tha prapë, — ndoshta e kemi kaluar, ndoshta jo. Teqe e vjetër fort. Këtu, gjer para një viti, vinin n j e r ë z i t nga ana e anës per hallet e tyre. — Gënjeheshin njerëzit e shkretë. — Vallahi, jo, — t h a f s h a t a r i , — nganjëherë bëhej mrekullia. Une kisha nusen e djalit. Katër vjet me radhë s'bënte fëmijë. Për këta sy nuk j u gënjej. Shkoi një n a t e e f jeti në teqe. Pas n ë n t ë muajsh lindi një d j a - l ë të shëndoshë si molla. — A s h t u ?! Djemtë vështruan njëri - t j e t r i n . Njëri u mat të thoshte diçka, por f jala i ngeli në buzë. Për disa caste u bë heshtje. Vetëm dy vajzat v a z h - donin të bisedonin me zë të ulët, si komplotiste. Nga ato që thoshin, u dëgjuan dy-tri h e r ë fjalët -«blu saks». — Nulk ju gënjej, — tha fshatari papritur, — për këta sy nuk ju gënjej! Ai i vështronte të gjithë me radhë, sikur donte t ë kuptonte, e besonin apo jo. Por f y t y r a t e t y r e k i s h in një s h p r e h j e të çuditshme, gati-gati të t r i s h t u a r. Dikush nga qendra e zërit po tregonte diçka për sektin e ruf ai ve. — P a r t i a ka të drejtë, — t h a f s h a t a r i , — por janë ca gjëra që nuk i bëjmë dot ne k a t u n d a r ë t . Për shembulî, na thonë të hamë nëpër p j a t a të veçanta, dom e t h ë n ë veç e veç. • 414 — S h u m ë m i r e ju thonë, — n d ë r h y r i njëri nga djemtë. — Po pse, o bir, t h u a s h u m ë mire? — u nxeh fshat a r i . — Q e n t ë h a n ë veç e jo njerëzit. — Po pse ne, qytetarët, qenër jemi që hamë veç? F s h a t a r i u p ë r t y p. — E pse të veçohemi për së gjalli? — tha me zë t ë bute. — Sot jemi, nesër s'jemi. Do vdesim një dite, do veçohemi. — N u k flitet kështu, or xhajë. Midis vagonit kaloi një vajzë konduktore. Dy djem fare të r i n j , që po vinin nga k o r r i d o r i , e v ë s h t r u a n nga këmbët. — Alametçe, — tha njëri. • Ç'gjuhë, tha me vete bashkëpunëtori shkencor. Nxori blokun dhe shënoi: «alametçe, fjalë e përdorur në një t r e n nate». Vajza konduktore kaloi përsëri. — Shoqe, më falni, — i tha bashkëpunëtori shkencor, — a n d a l e t treni në a t ë stacionin pa emër? — Po, ndalet vetëm një minute. Konduktorja pa orën. — P a s pesë minutash jemi atje. Bashkëpunëtori shkencor u ngrit dhe vuri borsalinën në kokë. U bëri një p ë r s h ë n d e t j e të lehtë me kokë a t y r e që kishte p ë r r e t h dhe, duke ecur midis udhëtarëve, shkoi e qëndroi më këmbë p r a n ë dyerve të vagonit. ; ••• •>] Treni ecte me shpejtësi. Prapa xhamave të dyerve vraponin si ujë i t u r b u l l t k o n t u r e t e zeza të natës. Ai vështroi një copë h e r ë përjashta si i topitur dhe mendoi sa të papritura ka j e t a njerëzore dhe se si ai, punonjës i Vjetër i I n s t i t u t i t të Folklorit, në këtë n a të të lagët, po shkonte si mysafir i paftuar në një dasmë t ë panjohur, që bëhej diku midis fushës, në një vend ku ka v e t ëm ca shina h e k u r u d h e dhe ca baraka të gjat a të çuditshme. Ai e çoi mendjen te zyrat e qeta të Institutit, atje 415 ku brenda s i r t a r ë v e të r r e s h t u a r varg njëri pas t j e t r it r r i n i n njijëra e d h j e t ë r a mijëra skeda d h e kilométra të t ë r ë s h i r i t a s h magnetofoni, ku qenë s h ë n u a r me kujdes të gjitha zakonet e popullit, duke filluar nga lindja e gjer te vdekja. Sa herë ai kishte q ë n d r u a r si i humbur p ë r p a r a rafteve gjigante me s i r t a r ë të p a n u m ë r t , duke u munduar të kuptonte gjithë gjerësinë dhe raad h ë s h t i n ë e popullit. Nëpër a t a s i r t a r ë me numra, s t u - diuesit për vite me r a d h ë kishin klasifikuar dhe grumbulluar të gjitha ritet, döket, zakonet, dasmat, funeralet, bestytnitë. Ato r r i n i n r r e s h t p ë r b r i n j ë r a - t j e t r ë s si n j ë katalog gjigant i jetas njerëzore. Atje, nëpër skedat prej kartoni të hollë dhe në s h i r i t a t e m a g n e t o f o ni ishin të gjitha: daullja që buçet gjer më mëngjes, k r u s h - qit mbi kuaj, duvaku që mbulon fytyrën e nuses, k r i s - ma e pushkës së gjakësit, ulërima e gjindjes në s h k a llët e kullës, filxhanët e përmbysur me konturet e zeza, të frikshme e të p a n j o h u r a të kafes, lugetët, p a r a - ndjenjat, magjitë, ceremonitë e pajtimeve, t r o k i t j a e mikut në mesnatë, klithma -«ah më p r e v e në besë!», vetmia e shkesit që zuri nata në udhë, f jala e k t h y er mbrapsht, plumbi pas f jalës së k t h y e r mbrapsht, i v r a r i n d a n ë udhës s ë madhe, prapë daullja që gjëmon e rrahur me shkopinj, shkesi, që k ë t ë h e r ë a r r i t i në katund në kohë, krisma e hairit, s h e r r i në dasmë, m u - r a n a t e heshtura me gurë, me një fjalë, gjithë cikl i i jetës njerëzore, që v ë r t i t e t e v ë r t i t e t nëpër shekuj si një vorbull pambarim. Tani ai po shkonte në një dasmë të çuditshme dhe pas disa ditësh, kur të k t h e h e j nga s h ë r b i m i , e v ë r t e - t a e kësaj dasme, e formuluar me k u j d e s në dy-tri fuaz a të shkurtra, do të s h k r u h e j në një skedë, d h e skeda do t ë vendosej në një nga r a f t e t e dasmave, p r a n ë mij ë r a shoqeve t ë saj më t ë vjetra. Kështu që, edhe nga kjo dasmë, do të hynte diçka në h i s t o r i n ë e madhe të popullit, a s h t u sic h y n një pikë ujë në de t. Treni u ndal dhe bashkëpunëtori shkencor zbriti në piatforme. Ai qëndroi një copë h e r ë si i h u t u a r . Lo- 416 komotiva fishkëlleu përsëri dhe treni lëvLzi, duke mar r ë me vete qindra d r i t a r e t e tij me d r i t ë dhe muzikë. Kur treni u largua, atij iu duk sikur e ndjeu më s h u më lagështinë e natës. Në platformë, përveç tij nuk zbrit i asnjeri tjetër. Ktheu kokën në të gjitha drejtimet dhe dalloi t u t j e ca d r i t a që dridheshin. Pastaj u dëgjua daullja. Duke u lagur e duke u penguar nëpër pellgjet e fushës dhe shinat e h e k u r t a , ai eci me hapa të gjatë në d r e j t im të dasmës. 2 7 - 2 i 417 Vili Në barakën ku bëhej dasma, o r k e s t r a mori një r i - t ëm të gëzuar dhe shumë p u n ë t o r ë u n g r i t ë n të vallëzonin. Shkrimtari D. D. e ktheu k a r r i g e n me shpinë nga tavolina dhe po v ë s h t r o n t e vallëzuesit. Befas ai pa nusen, që kaloi përsëri e t r o n d i t u r dhe u zhduk në n j ë r ë n nga dhomat e administrates, bashkë me d h ë n d r in dhe dy-tre montatore. Ai ndjeu përsëri atë s h u s h u r i - mën e frikshme të a l a r m i t , që u r i p ë r t ë r i v a l ë - v a l ë në t u r m ë n e dasmorëve, ashtu sic h a p e n r r a t h ë t e ujit, k u r bie një gur n ë mes. 418 — Ç'është, ç'është, — pyetën disa njerëz r r e t h e r r o t u l l . Të t j e r ë t ngrinin supet. S h k r i m t a r i u ngrit dhe çau përmes një grupi pun ë t o r ë s h drejt derës së kuzhinës. Që andej doli një i dehur me kokën të lagur quii, që thoshte se donte të d i s k u t o n t e patjetër për gjënë kryesore. — N x i r r e n i jashtë, — tha dikush. — Nga është ky? Nga ata të ngjyrosjes? — Nuk e di. — Të mblidhet kolektivi në këtë sekondë! — n g u l - t e këmbë i dehuri. — A t y r e që pinë, le t ' u bëhet në çast nga një fletërrufe, — tha dikush. — Shokë, është t u r p të dehet pun i t o r i . — Ç'po ndodh? — pyeti D. D. dy tri herë, por a s - njeri nuk e dinte. Ndërkaq vallëzimi vazhdonte dhe ai, duke u ngatërruar mes çifteve, pa përsëri P r a n v e r ën dhe i buzëqeshi., Ajo r r i n t e më këmbë bashkë me një shoqe, pranë një tavoline ku bisedonin s h t r u a r ca punëtorë. Ai i tundi kokën duke i thënë që larg «si je?»-, por asaj, ngaqë n u k e dëgjoi, iu duk sikur ai e ftoi për t ë vallëzuar dhe shkoi d r e j t t i j . Shkrimtari buzëqeshi me vete. Ajo i vuri dorën mbi sup dhe ata nisën të vallëzonin. — Më falni që po ju pyes, — tha vajza pas pak, — po ju se ç'keni n j ë shqetësim, se ç'kërkoni vazhdimisht. Ai vuri r e se ajo i kishte sytë shumë të bukur dhe pak me bisht, kështu që i dukeshin akoma më të b u kur kur shikonte anash. „ — Mos ju d u k em si i pire? — tha ai. — Ç'është e v ë r t e t a , kam pire pak. — N u k e kam për atë, — shpejtoi të thoshte vajza, — ju betohem. — Të besoj, — tha ai. Ata vallëzuan një copë herë pa folur. — Nuk më t h a t ë , pse jeni i shqetësuar? 419 — Une nuk j am i shqetësuar, — u përgjigj ai, — mua më duket se v e t ë dasma h e r ë pas h e r e bëhet e s h q e tësuar. A n u k n d i e n se si njëfarë shqetësimi bën korent nga n j ë r a derë te t j e t r a? — Si? — K am qenë shumë herë nëpër dasma, — vazhdoi ai, — dhe pothuaj nëpër të gjitha dasmat shqiptare enden gjithmonë shqetësime, alarme dhe frikëra. Ajo e vështront e me sytë è mëdhenj, të habitur. — Të d u k e t si misticizëm? — t h a ai. — S'është ashtu. — Ma shpjegoni më mire, — tha vajza, — kjo ë s h të një gjë kaq interesante. — Ndoshta une nuk e shpjegoj dot ashtu si duhet, — tha shkrimtari. — Dasmat j a n ë një gjë e vjetër sa bota. Ka mijëra vjet që në vendin tonë beben dasma. Ai n u k deshi të futej në shpjegime të tilla, që i dukeshin të n g a t ë r r u a r a , por vajza i kishte qepur sytë me vëmendje. Kur ai heshti, ajo i t h a: — Neve, vajzave, na pëlqen shumë* t ë dëgjojmë për dasmat. * S h k r i m t a r i qeshi. Edhe vajza qeshi. i — Ç'të t h em më tepër? — t h a ai. — Ndoshta une nuk e shpjegoj mire këtë gjë. Une nuk j am specialist. — Ju po më tregonit për fytyrën e shqetësuar të dasmave, — tha ajo. S h k r i m t a r i buzëqeshi, sikur të thoshte me vete: «tani u pa puna, duhet të shpjegoj diçka». — Sipas mendimit tim, fytyra e d a s m a v e tona është e shqetësuar dhe plot alarme, sepse r r e t h dasmës shqipt a r e vërtitej gjithmonë një kërcënim, një kundërshtim, diçka negative. — Ai rrudhi ballin, duke u munduar të gjente fjalët e sakta. Vajza nuk ia h i q t e sytë. — Në qoftë se do të krijonim një fjalë, më e përshtatshmja për të shprehur këtë gjë, do të ishte fjala «antidasmë». — Sa bukur! Një çopë h e r ë ai i foli p ë r dasmat e vjetra s h q i p tare. 420 — U m ë r z i t e ? — i tha pas pak duke qeshur. — Të mbajta një leksion t ë t ë r ë. — Une nuk do të mërzitesha sikur t ' j u dëgjoja gjit h ë jetën, — tha vajza. Duke u kujtuar në çast s e - ai mund t'i m e r r t e me një k u p t im më i n t im fjalët e saj, ajo u skuq në fytyrë. — Diçka po ndodh, — tha D.D. Njerëzit po grumbulloheshin në njërën nga të ndar a t . Shumë punëtorë e kishin lënë vallëzimin dhe po s h t y h e s h i n andej. — Ç'ndodh? Ç'po ndodh? Tani ishte e q a r t ë se diçka po ndodhte. Ata u afruan te njëra n g a hyrjet e b a r a k ë s ku ndodhej grumbulli më i madh i njerëzve. Disa kishin dalë përjashta, të t j e r ë t zgjatnin kökat për të pare më mire. Xheviti se nga doli dhe u zhduk përsëri. S h k r i m t a r i bashkë me vajzën më në fund dolën përjashta. Shiu kishte pushuar. Një grup montatorësh vështronin tutje, duke u munduar të dallonin diçka në errësirë. — Ja, ja, — tregonin me dore. — J a , — tha dhe vajza dhe zgjati dorën. Atij iu duk s i k u r pa një s i l u e t ë të gjatë që po l a r - gohej. — Iku? — pyesnin vazhdimisht ata që dilnin nga brenda. — Iku. — Thonë se e mallkoi Katrinen. — Nuk ë s h t ë e vërtetë. Nuk foli asnjë fjalë. — Në mensë po thoshin se do të j e t ë fyer nga skeçi. Ndoshta iu duk se skeçi qe b ë r ë për të. — Shoku Fejzo është zemëruar shumë. Dëgjova që po i b ë r t i s t e përgjegjësit të g r u p i t të amatorëve. — Me siguri nga skeçi është fyer. — Nuk dihet, — tha një tjetër. — Une dëgjova se a i ka a r d h u r në këto anë bashkë me një tjetër, me të fejuarin e Katrines, ose me shkesin. Mirëpo kanë hu- 421 mbur n j ë r i - t j e t r i n nëpër t r e n a dhe t a n i plaku shkoi ta gjejë. — V ë r t e t? — Posi. Priti sa priti në dasmë dhe tani shkoi ta gjejë vetë. — Dëgjomëni mua, u fye nga skeçi. E pashë me s y t ë e mi si iu prish fytyra dhe vuri dorën në brez. — T h u a të k e t ë arme? — S'e di. — Ata k a n ë ndër mend të bëjnë diçka. Brenda kishte filluar të binte d a u l l j a dhe pesë a gjashtë vetë ia nisën një valleje b u r r ë r i s h t e. — A d a l im p ë r j a s h t a ? — e pyeti D. D. vajzën. Ajo bëri «po» me kokë d h e u nis e p a r a d r e j t daljes. J a s h t ë ishte ftohtë. Nata ishte e läget dhe e e r r ë t. Vetëm t u t j e dukej d r i t a e vinçit të m a d h dhe, më t u tje, vezullimi i n j ë ndriçimi tjetër më të forte. — Mbahu nga k r a h ü im, — t h a D. D. — k ë t u nuk ka rrugë. Vajza i vuri k r a h u n me drojtje dhe a t a ecën një copë herë pa folur. Ishte hera e p a r e që ajo mbahej pas k r a h u t të një njeriu të h u a j . Atje t u t j e , ku ishin Uampat, toka dukej si e mbytur në avuj të bardhë. — Sa vjeç je? — pyeti ai. — Tetëmbëdhjetë. Përsëri ecën pa folur. Dy-tri h e r ë këmbët iu futën nëpër pellgje. Ata tani ishin larguar mjaft nga k a n t i e r i dhe nga b a r a k a t . Zhurmat e dasmës vinin të mfoytura. Larg u dëgjua fishkëllima e një lokomotive. — Po kalon treni. — Ky është i fundit. — Në ç'drejtim bie stacioni? — pyeti vajza. — Diku këndej. Nëpër të carat e rêve filloi të dukej herë pas h e re hëna e n g r i r ë. 422 — Ja teqeja, — t h a vajza, — tek a t a qiparisët përt e j . Ai ktheu kokën. — Bisedova me a t ë shoqen tende, — tha. — Ju pashë. Herë pas here hëna n d r i ç o n t e zbehtë mbi pellgjet me ujë. P ë r t e j , në d r e j t im të stacionit, kishte mjegull. — Kujdes, ka ujë. Ajo u mbajt fort nga k r a hu i tij dhe kapërceu pellgun. Lokomotiva fishkëlleu përsëri. U dëgjua zhurma e t r e n i t , në fillim e dobët, pastaj gjithmonë e më e fort e . — Të vjen çudi, kur mendon se pas disa vjetësh k ë t u do të jetë n g r i t u r një qytet i ri, — t h a vajza. Ai n u k foli. Diçka mendonte. — Ndoshta une do të punoj në këtë qytet, — t ha ajo. Ai buzëqeshi. — Ke pare si i tregojnë themelimet e qyteteve nëp ë r filma? — pyeti ai. — P o . Vijnë ca shokë të Komitetit të P a r t i s ë me n j ë «Gaz 69» nga Tirana, vjen një minister ose zëvendësministër, pas t y r e një kor respondent i Radios ose i ATSH-së dhe qyteti themelohet. — Ti je një v ë r e j t ë s e e hollë, — t h a ai. — K ë s h t u ka ndodhur edhe këtu? — Me siguri. — Domethënë quhet sikur qyteti është t h e m e l u a r? — N a t y r i s h t . Bile po bëhet edhe dasma e tij e par e . Tani ky është një qytet i v ë r t e t ë. Ajo qeshi. — Ndoshta këtu ku po ecim tani, do të j e t ë qendra, — t h a ajo, — kinematë, mapot, v i t r i n a t me neon. — Ndoshta. Kujdes! — tha ai pas pak, — kemi shkelur r r e g u l l a t e trafikut. Polici po i bie bilbilit. Qeshën të dy me të madhe duke i a r d h u r r r o t u ll 423 një pellgu. Tani ecnin të dy gjithë gëzim dhe imagjinonin zëra dhe zhurma. — Qyteti i a r d h s h ëm po na dërgon si paralajmër im zërat dhe zhurmat e tij. — I dëgjoj. — Një fshatar po pyet për stacionin e taksive, — t h a vajza me zë të lartë. — Ja ku po kalon taksia. Ndaloje, xhaxho! Ata qeshën përsëri. Ai imagjinoi diçka komike dhe qeshën akoma më shumë. — Will you tell me the way to the Post Office, — t h a ajo përmes të qeshurave. — Po kjo? — pyeti ai. — J a n ë miq të h u a j , — tha ajo. — Nuk i shikoni që po kërkojnë postën? — Çfarë janë? Turiste? — Ndoshta j a n ë marksistë - leniniste. — Nga kanë a r d h u r? — Nga Australia, — tha vajza, — ose nga Zelanda e Re. Qeshën përsëri dhe ikën më tutje. — Une po pyes për ty, — t h a ai papritur. — K am a r d h u r me shërbim. Kam k a t ë r orë që po t ë kërkoj n ë për qytet. Ku je? — V ë r t e t ? — tha ajo me një zë të ndryshëm, të b u te dhe ai ndjeu që ajo e vështroi në sy, por ishte errësirë dhe nuk ia dalloi dot sytë, vetëm ndjeu s u p i n e saj që u s h t r ë n g u a lehtë pas supit t ë tij dhe në këtë peshë të këndshme kishte shumë fjalë dhe tinguj d h e r r e s h t a r e s h të b a r d h a në një horizont të hapur. Ai i afroi kokën dhe e puthi në buzë. Vajza n u k kundërshtoi. Larg u dëgjua fishkëllima e t r e n i t që po largoh e j . — Kujdes, — tha ai, duke u përpjekur të fliste si më pare, me ton të shkujdesur, — r r u g a e stacionit ë s h t ë plot me njerëz. Ne po shkojmë kundër rrymës. Ai u mat të thoshte diçka tjetër, por ajo i zuri d o rën. 424 — Shikoni. — tha. Që perte j, nëpër errësirë, po afrohej një siluetë e gjatë. — R r u g a paska v ë r t e t njerëz, — t h a ai. Qëndruan në vend dhe p r i t ë n. — Ç'është ky? - tha vajza. - Plaku? — S'e di. — Sa i frikshëm duket. N j e r i u po afrohej, duke ecur në mënyrë të ç u d i t - shme. Dëgjohej zhurma e hapave të tij nëpër pellgje. — Më duket se në kokë ka një borsalinë, — tha vajza. N j e r i u po u afrohej pa i vënë re. — Ku po shkon kjo figure groteske? — tha s h k r i m t a r i me zë të ulët. I panjohuri kaloi pothuaj përbri t y r e pa i vënë r e. Ai po largohej me h a p a t e çrregullta, duke u penguar orë e çast nëpër pellgje. S h k r i m t a r i bëri një gjest habie dhe një copë h e rë a t a e ndoqën me sy. — Po shkon drejt barakës ku bëhet dasma, — t ha vajza. — Ndoshta. Po orientohet nga daullja. — Ç'të jetë, valle? Ai ngriti përsëri supet. — N u k do të h a b i t e s h a sikur të na fliste në gjuhën sanskrite, — tha duke qeshur. — Mos është shkesi? — pyeti vajza. — Në dasmë thoshin se shkesi v ë r t i t e t diku në këto anë. Ai qeshi. — Çfarë shkesi është ai? Nuk ia pe borsalinën d he çantën në dore? — Tip i çuditshëm! N j e r i u i panjohur u zhduk në drejtfcn të b a r a k a - ve. — K t h e h e m i ? — t h a vajza. — Shoqet e mia mund t ë mendojnë keq. Ata u kthyen dhe ecën në drejtinjin ku binte d a u l l - 425 ja. Tani r r u g ë n e bënë pothuaj në heshtje. Ajo, si dhe " më pare, mbahej nga k r a h u i tij dhe, duke ecur, men d o n t e se ndoshta ky qytet do të kishte zakone të t j e r a dhe se vajzat e tij do të shëtisnin me shokët e tyre, duke i zënë për krahu, pa pasur frikë nga t h a s h e - themet. Sa më shumë që i afroheshin barakës, aq më e dobët bëhej mbështetja e saj mbi k r a h u n e t i j . Kur a t a iu afruan hyrjes, vajza e hoqi k r a h u n ngadalë d h e, pa ditur as vetë perse, mori frymë thellë, si e lodhur. Brenda gjëmonte orkestra. 426 IX Bashkëpunëtori shkencor, i s p ë r k a t u r i tëri me ujë e me balte, qëndroi p ë r p a r a njërës prej hyrjeve të n d r i - çuara të barakës. Tre-katër punëtorë, që kishin dalë, sic duket, për t ' u freskuar, pinin duhan më këmbë dhe qeshnin me të madhe. Ai u mat t'i pyeste për diçka, por pastaj ndërroi mendje dhe hyri. Baraka e gjatë ishte plot me njerëz, dritë, zhurmë, këngë dhe zëra. Në n j ë r ë n nga të n d a r a t kërcenin valle, në të t j e r a t këndonin nëpër tavolina. Shumë n j e rëz ishin ulur dhe shumë t ë tjerë, sidomos vajza dhe 427 djem të rinj, r r i n i n më këmbë. Të tjerë venin e vinin p o s h t ë e lart midis stolave, sillnin shishe birre, ose h i q - n i n shishet e zbrazura, i jepnin ndonjë porosi dikujt për diçka, afronin veshin te koka e d i k u j t për të dëgjuar më mire n d o n j ë gjë dhe prapë i k n i n e zhdukeshin midis tavolinave. Ai qëndroi një copë herë duke v ë s h t r u a r me v ë r e j - t j e gjithçka dhe duke k ë r k u a r me sy d h ë n d r i n e nusen. Pastaj u mundua të dallonte cilët ishin k r u s h q i t dhe cilët njerëzit e b u r r i t , po as këtë nuk e kuptoi dot. — Me leje, shok, — i tha një vajzë me zë të hollë dhe fytyrë të merakosur. — A mund të na lozni rolin e Xhonsonit? Atë h i d r a u l i k u n që ishte caktuar, nuk po e gjej dot. Tani e ka radhën skeçi ynë. Shoku Fejzo do t ë na bërtasë në qoftë se vonohemi. — Çfarë? — Rolin e p r e s i d e n t i të S h t e t e v e të Bashkuara — t h a vajza, — pothuajse nuk ka fare fjalë. D y - t r i batut a vetëm. — Çfarë? — përsëriti bashkëpunëtori shkencor duke rrudhur ballin. — S'po e gjej dot hidraulikun, më kuptoni? Ju jeni i gjatë dhe pak a s h u m ë . . . më falni n u k desha. . . Duke pare s h p r e h j e n e fytyrës së tij, vajza iku pa e mbaruar fjalën. Bashkëpunëtori shkencor çau përmes njerëzve dhe u ul në një nga tavolinat e qoshes, n j e r ë z i t e së cilës, me sa duket, po hidhnin valle. Ai hapi çantën, nxori një fie tore të madbe dhe nisi të s h k r u a n t e me shpejtësi. «Gjendem p ë r p a r a një dasme me interes të jashtëzakonshëm nga pikëpamja shkencore. Në pamundës i të lajmëroj I n s t i t u t i n për të d ë r g u a r u r g j e n t kolegët e tjerë, pb~ regjistroj me përpikmëri gjithçka që shikoj dhe dëgjoj. Ora është njëzet e tre e njëmbëdhjetë m i n u t a . . .»• Te dera e barakës u dukën s h k r i m t a r i D. D. dhe vajza. 428 — E çfarë biseduat? — e pyetën shoqet vajzën, kur ajo erdhi dhe qëndroi më këmbë midis tyre. — Plot gjëra. — I n t e r e s a n t e? Vajza tundi kokën. Ajo e ndjeu që shoqet po e shikonin me një v ë s h t r im të veçantë dhe s'dinte ku t'i h i d h t e sytë. — Po këndej ç'bëhet? — pyeti. — Sic e sheh. — P a m ë një njeri që po vinte si i fantaksur. A hyri në dasmë? — Po. S'ka as pesë minuta. Ja, ai atje. Është ulur e po shkruan. — Vërtet? — Do të jetë ndonjë psikopat. — Dukej që në të eçur. — Na thuaj ndonjë gjë. _ Çfarë? — Ç'bisedove me të? Ajo ktheu kokën nga ajo anë ku ishin tryezat dhe e pa shkrimtarin që po ulej përsëri diku midis montatorëve. Vajza buzëqeshi me vete, sikur iu kujtua diçka. — Biseduam se si këtu do të ngrihet një qytet i r i dhe si do të mbushen rrugët me njerëz, mapo dhe taksi. Vajza buzëqeshi përsëri me vete. — Të shkëlqejnë sytë, — i tha njëra nga shoqet. — V ë r t e t ? ! — Ajo s ' d i n t e ç'të thoshte dhe uli kokën. — Po tjetër çfarë? — Si çfarë? — Të shkëlqejnë sytë, — i tha prapë njëra nga shoqet. Erdhi një montator i gjatë dhe e mori në vallëzim. Duke vallëzuar ajo pa përsëri D. D. në njërën nga t r y e z a t dhe i buzëqeshi. Ai po pinte. Shkrimtari vështronte nga tavolina fqinjë, atje ku 429 ishte drejtori, Xheviti, kinezët dhe plot të tjerë. Kat r i n a vallëzonte me Sodën Kaustike. Ajo po e m b a n te veten. Buzëqéshte dhe bisedonte. — Duhej punuar më shumë në drejtim të plakut, — thoshte drejtori. — Duhej bërë një punë sqaruese më me durim. E lame të ikte. Gabim i madh. — Ai dreq skeçi e bëri. — E kam thënë une, letërsia më shumë p r i s h punë se ndreq, — vazhdoi drejtori. — Ja, këtu po v ë r t i t e t ai shkrimtari. E shikon? la kam frikën atij. Prite kur të bëjë ndonjë t ë pabërë. U afrua Rudi me një shishe birre në dore. — Shokë, ju ftoj të ngremë një dolli për d r e j t o r in tonë, shokun Fejzo, kuadër i vlefshëm qarkullues. — Rudi, Ieri pelivanllëqet, — tha drejtori, i zymtë. — Une, shoku drejtor, une s i n q e r i s h t . .. — Rudi, mos fol me dy kuptime, si orakulli i Delfit. — P s e më krahasoni me fenomene të regjimeve kapitaliste, — tha Rudi. — J u , shoku Fejzo, në d r e j t im t ë riedukimit t i m . .. — Rudi, — t h a p r a p ë drejtori, i ngrysur. Rudi u prek. — Më fyet, — tha, — n u k e n g r i t ë t dollinë. — Eja këtu, mor shejtan, — tha drejtori, — coke! Krikllat u përplasën me zhurmë të madhe. — Ë s h t ë djalë i m i r e , — t h a d r e j t o r i , — po n u k heq dore kollaj nga h u q e t prej gagareli. Më tutje u dëgjuan të qeshura dhe midis t y r e zëri i Rudit. — E dini kush është kulmi i qylit? — J o . Na e t h u a j. — Thuaje, Rudi! — Kulmi i qylit është kur në një banket gratis ha nga pjata e shokut. Piasi e qeshura. — E dëgjoni? — tha drejtori. — Nuk heq dore kollaj nga e tij. Është një procès i gjatë. 430 Soda Kaustike solli K a t r i n e n dhe u përkul me shumë njerëzi në d r e j t im të Xhevitit. — Ou, qëkur kështu ti, Sode? Soda Kaustike u ul. — S'më pëlqen ai tip atje, — t h a duke treguar me dore b a s h k ë p u n ë t o r i n shkencor, që vazhdonte të shkrua n t e me kokën të p ë r k u l u r në tavoline. Nuk më pëlqejnë tipat që mbajnë shënime për çdo gjë. Në qoftë s e ka ndonjë pakënaqësi, le ta t h o t ë hapur. Në qoftë s e kjo dasmë nuk bëhet sipas r r e g u l l a v e (thotë s e ai na i ditka të gjitha r r e g u l l a t e dasmave që janë b ë r ë e që s ' j a n ë bërë), a t ë h e r ë le të na e thotë. Le të na k r i t i - kojë h a p u r . Apo jo, shoku Fejzo? D r e j t o r i u përtyp. — Mbase ai nuk bën mire që po mban kaq shumë shënime, po edhe ti duhet ta m a r r ë s h më s h t r u a r. — Kjo është shkencë, dhe me shkencën nuk bëhet shaka. — Po pse, shoku Fejzo, në mes të dasmës do të bëjë diplomën, apo disertacionin ky njeri? — M e r r e më s h t r u a r , — t h a drejtori. Soda Kaustike e pa që ishte e kotë të diskutont e më t u t j e dhe u kthye nga kinezët. — J u . "shoku Cin, s'keni pire fare. O, shumë keq, shumë keq. Kinezët qeshën dhe vunë d u a r t mbi gotat, kur Soda Kaustike u mat t'u h i d h t e raki. — Ne arançata, arançata. Shumë mire, ho. — A r a n ç a t a e bute. — A r a n ç a t a shumë mire. Raki keq. — Ah, shoku Cin, ma prishe qejfin. — Ne tani gjumë, — tha njëri nga kinezët, duko vënë pëllëmbën pranë veshit dhe duke mbyllur sytë. — K a q shpejt? — O, vonë, shumë vonë. Kinezët u ngritën pas pak dhe, si u përshëndetën . me të gjithë njerëzit e tavolinës, shkuan. — Sa shkoi ora? — pyeti labi. 431 — Dymbëdhjetë pa një çerek. — Edhe pak d h e do të ngrihem edhe une, — t ha labi. — Pse? — Në dymbëdhjetë djemtë lënë betonimin dhe une duhet t ë marr rojën. A n u k të t h a s h ë që j am rojë n a t e? — Po, po, më doli nga mendja, — t h a shkrimtari. — Tani do të ngrjhem, — t h a labi. — Natën e mi- . r ë , mor djalë! — Natën e mire, xha Shurko! — Natën e mire, djem! Ai kaloi midis njerëzve, m e ' t r u p i n e imët që sapo k i s h t e filluar t'i kërrusej nga mosha, dhe nga të gjitha anët i thoshin «natën e mire, xha Shurko». Shkrimtari e ndoqi me sy gjersa doli. Në skenën prej druri doli përpara perdes një v a j zë e shëndoshë d h e krejt e p u r p u r t si n j ë kënd i kuq. Ajo u m a t "te thoshte diçka, por asnjeri nuk e pa dot gjer në fund, sepse në a t ë kohë, nga hyrjet e barakës vërshuan punëtorët e betonimit. U bë një zhurmë e madhe n g a karriget, tavolinat, shishet, stolat, zër a t që p ë r s h ë n d e t n i n në kalim e sipër, shakatë e çastit d h e ftesat për t ' u ulur këtu ose atje. Orkestra filloi të binte përsëri. Daullja gjëmoi si bubullimat në maj. Gërneta i çau mes për mes bubullimat e daulles dhe u ngrit mbi to, e m p r e h t ë dhe e brishtë. — Hajde dasmë! — tha dikush që po hynte. 432 X Shkrimtari D. D. pa gazetarin që hyri dhe ia bër i me dore. — Ë? — tha gazetari. — Ku je ti? - pyeti D. D. — Po vij vërdallë. Më dhemb koka nga rrëmuja. — K am vënë re se dasmat k a n ë ca flukse dhe r e - flukse të çuditshme, — tha D. D. — Më k u j t o h e t se në shkollë mësuesi i astronomisë na tregonte për ca yje, që h e r ë fryhen e n d r i t i n më shumë, herë mblidhen e zbehen. Pikërisht si një yll i tillë është d h e dasma. 2 8 - 2 433 O r k e s t r a binte akoma, por jo me a t ë bujën e mëparshme. Bile ca punëtorë të betonimit, që ia kishin m a r r ë këngës në n j ë r ë n nga tavolinat, po mundoheshin ta m b y t n i n zërin e saj, por kjo ishte e pamundur. Vetëm h e r ë pas here kënga s u n d o n t e për një çast, por daullja e dëbonte prapë andej nga vinte, sikur e godiste me shkop, dhe kënga e s h t r u a r hapej valë-valë, duke mbus h u r gjithçka si një mjegull që zbret nga malet dhe rri pezull mbi fushë. — Kjo këngë është e shtruar, si një ëndërr, — t ha D. D. Atij për një çast i erdhi gjumë dhe iu duk sikur do të flinte vërtet, i mbështjellë nga zërat. — Une po shkoj të bisedoj pak me atë p u n ë t o r in atje, — t h a gazetari, — është k o r r e s p o n d e n t v u l l n e t a r i gazetës sonë. — Ç'ke ndër mend të shkruash? — i t h a D . D . , — «punëtorët e kantierit N., të mobilizuar me rastin e zgjedhjeve të ndihmësgjyqtarëve popullorë, kanë vënë t ë gjitha f o r ç a t . . .» Gazetari qeshi dhe iku pa u përgjigjur. Shkrimtari pa Mirën, që po vallëzonte me një pun ë t o r të gjatë. Ajo ia bëri me dore dhe ai e përshën d e t i . Pastaj i zunë s y t ë a t ë tipin e çuditshëm, që p ër n j ë kohë t ë gjatë k i s h t e mbajtur shënime atje në tryezën e qoshes. Tani ai e kishte hedhur çantën, borsalin ë n dhe pallton e madhe në një k a r r i g e dhe qe ulur e po pinte në tryezë me Sodën K a u s t i k e e ca të t j e r ë. — Inteligjencia popullorë po pi me masat, — t ha Soda Kaustike, kur shkrimtari kaloi përbri dhe i p ë r - shëndeti. Bashkëpunëtori shkencor i hodhi një s h i k im të habitur" dhe ngriti gotën. — Mezi e binden që të ulet e të pijë, — tha një k a r p e n t i e r që r r i n t e më këmbë dhe po shikonte me k u - r e s h t j e bashkëpunëtorin shkencor. D. D. kaloi ngadalë midis tryezave. — Keni qenë në Kavajë gjatë ditëve të ramazan i t ? — po u thoshte shokëve të tryezës ai magazinieri 434 qu'kali. — Nuk keni ide ç'qyfyre. Üne isha herè'n e fundit. Kisha shkuar për të t ë r h e q u r gozhdë. S'keni ide ç'bëhej. Ishte krijuar shtabi për luftën kundër agjërimit. Agjitatorët, k o r r i e r ë t , aktivistët venin e vinin poshtë e p ë r p j e t ë dite e n a t e , trokitnin d e r ë më derë, r a - portonin, telefononin. Alo, sukses, plaka Makbule më në fund hangri. Più dhe dy gota ujë. E pashë me sytë e mi. Alo, fitore, Sul Bullunga u shqep së ngrëni një gjel të tërë me pilaf. Alo, Rem Tuf ja s'bindet. Rri p ë r p a r a gjellës si i lojtur dhe seç m u r m u r i t . Ç'të bëj? Detyroje të hajë, përpiqu, n d ë r r o i gjellën. Gjer në orën 17.00 të ketë ngrënë! Si urdhëron, shoku shef. D. D. eci më tutje. — Shoku shkrimtar, uluni këtu, — i t h a dikush që u prezantua me emrin Dhori. Montatorët lëvizën stolin dhe i bënë një vend midis tyre. — Mos ju prisha muhabetin? — J o , përkundrazi. Ne kënaqemi shumë, — tha Dhori. "Fytyra e tij e madhe, me qimet e kuqërreme, tani që ishte skuqur pak nga pi ja dhe nga të nxehtët, dukej si një abazhur i ndezur. — Po u tregoja si i kaloj netët në hidrocentral, — tha Dhori. — Po u tregoja se si më kujtohen të gjithë shokët. Është e çuditshme, natën, kur ke rojën në pult in e drejtimit. Rri vetëm në sallën e heshtur plot me çelësa, susta dhe sin j aie. Qetësi. Dëgjohet v e t ëm z h u r ma e mbytur e turbinave, që v ë r t i t e n atje poshtë. Ti r r i d h e mendon, është mesnatë. Në e r r ë s i r ë t u r b i n a fërkohet me ujin dhe lind drita. — A, Dhori i dreqit, sa bukur që flet! — t h a njëri nga montatorët. Një tjetër, që me sa dukej e kishte zënë ca pija, e vështronte Dhorin me sy të mallëngjyer. — Mendoni, shokë, një njeri në pultin e drejtimit, në kohën e revizionizmit modem, kujton shokët. Ky është subjekt për drame. Apo jo, shoku s h k r i m t a r? D. D., ngaqë s'dinte ç'të thoshte, buzëqeshi. Ai pa P r a n v e r ë n , që r r i n t e më këmbë midis një grumbulli 435 shoqesh. Sytë e saj këtë h e r ë ishin të menduar, të ves h u r me një avull të lehtë, sikur t'i kishte h u k a t u r n jë qenie e çuditshme. Ai e kapi për ca sekonda v ë s h t r i - min e saj, pastaj vajza i hoqi s y t ë dhe ai pa vetëm bis h t a t e tyre, si dy bishta të shqetësuar dallëndyshesh, kur shpejtojnë të futen në foie, në kohën që po afron t u - fani. Kaloi Soda Kaustike duke s h t y r ë me bërryla njerëzit. — Ku shkoi ai? — thoshte me zë të lartë, pa iu d r e j t u a r njeriu. — Më duket se ai do të lozë vetë. K ë s h t u tha, do të shkoj të loz rolin e Xhonsonit. Soda K a u s t i k e u ndesh balle për balle me shkrimt a r i n . — Mos e patë nga iku? Është bërë tape. — Ai tipi? — Po. S'është njeri i keq. E di? S h k r i m t a r i ktheu kokën nga karrigia ku bashkëpunëtori shkencor kishte lënë gjërat e tij. — Diku rrotull *do të jetë. — Po kërkoj njëherë nga prapaskena. — Borsalina mungon, — t h a s h k r i m t a r i , — mos ka d a l ë përjashta. Po tamam në atë kohë pa përsëri atë të d e h u r in që donte të diskutonte për çështjê'n kryesore. Ai po dilt e si zakonisht nga kuzhina dhe në kokë kishte vënë k ë t ë h e r ë borsalinën e bashkëpunëtorit shkencor. — Kolektivi, — thoshte me zë të hollë, — le të mblidhet kolektivi që në k ë t ë sekondë! S h k r i m t a r i qeshi me zë të l a r t ë. T r e - k a t ë r v e t ë pranë radios po dëgjonin një emision lajmesh të jashtme t ë Radio Tiranas. N ë s k e n ë doli ajo vajza e r r u m b u l l a k t ë dhe tha t i - t u l l in e skeçit. Pastaj filloi skeçi. Bashkëpunëtori s h k e n cor luante v ë r t e t në të. Ai n d ë r h y n t e atje ku s'duhej, i m e r r e s h i n këmbët dhe i n g a t ë r r o n t e të gjitha. Njerëzit po shqyheshin gazit. 436 — Kush dreqin ia s h t i u në kokë të luante t e a t ë r? — thoshte me zemërim Soda Kaustike. Tani ai e « k o n - s i d e r o n t e bashkëpunëtorin shkencor mik të tij dhe nuk i pëlqente që po bëhej gazi i botes. Soda Kaustike pa borsalinën që po notonte diku midis kokave të njerëzve. Ai u sul në atë d r e j t im d h e ia hoqi me vrull nga koka borsalinën të dehurit. I dehuri u k t h y e me habi. Soda Kaustike e pa me përbuzje. — Të mblidhet kolektivi, — t h i r r i i dehuri me zë të hollë. — More vesh, kolektivi! — S'ke t u r p , — tha Soda Kaustike — je fryrë nga b i r r a . Me siguri presioni i barkut të ka a r r i t u r pesëmbëdhjetë amper. I dehuri e vështroi me sy të shuar. _ Merresh me eksperimentimin shkencor? Skeçi mbaroi dhe Soda Kaustike u sul të gjente mikun e tij të ri. — Perse të p ë r j a s h t u a n nga shkolla? — e pyeti D. D. Rudin, që se nga mbiu p r a n ë t i j. — Ngela në l e t ë r s i n ë shqipe. Rudi u përtyp nëpër cîhëmbë, duke thyer herë njër i n gju, herë t j e t r i n. — Rudi, pse nuk e tregon si ngele? — pyeti njëra nga vajzat. Rudi bëri një shenjë në d r e j t im të D. D., sikur të t h o s h t e : «budallaqe, nuk e kupton?» — T'jua t h em une? — tha njëra nga vajzat. — Në provimin e letërsisë shqipe, Rudi, në vend që të thosht e Naum Veqilharxhi, tha Naum Qelepirxhiu. Vajzat qeshën me zë të lartë. — Rudi, mor dreq, ku je? — thirri dikush. Ai i pëshpëriti diçka, që Rudi e p r i t i me i n t e r e s im të madh. Rudi iu afrua D. D. — Thonë se r r e t h e rrotull janë pare dy njerëz të dyshimtë. Mund të jetë shkesi me të fejuarin e Katrines. Me urdhër të shokut Fejzo po nisem bashkë me k ë t ë k a r p e n t i e r i n për t'i h e d h u r një sy s i t u a t e s. 437 Ai buzëqeshi vesh më vesh dhe çau me shpejtësi përmes njerëzve, për të a r r i t u r k a r p e n t i e r i n. V ë r t e t shkesi me t ë fejuarin e saj, mendoi s h k r i m t a r i dhe hodhi s y t ë r r e t h e r r o t u l l . Dasma vazhdonte dhe ndoshta asnjëri nga ata që vallëzonin nuk e k u j - t o n t e as shkesin, as plakun qe iku. Xheviti, përmes të q e s h u r a v e , po i mësonte një valle Katrines. Ajo h i d h te disa hapa, n g a t ë r r o h e j , vinte dorën te go ja dhe, duke k t h y e r kokën anash, shqyhej gazit. Pastaj fillonin përsëri nga e para. Në skenë doli vajza e shëndoshë. — Tani do të shikoni tipa të ndryshëm, i n t e r p r e t e r n g a montatori i Azotecit Lulzim Rama. Mbani qetësi, shokë! Fillojmë: -«Njeriu që të bën gjëmën». Montatori doli në skenë me një çantë në sqetull. I s h t e canta e bashkëpunëtorit shkencor. Gjatë kohës që bisedonte me Rudin, D. D. kishte vënë re s e canta, pallt o j a dhe borsalina, që bashkëpunëtori shkencor i kisht e l ë n ë mbi karrige, dilnin shpesh në skenë n ë p ë r skeçet dhe paroditë e ndryshme. Amatorët i m e r r n i n ato pa t ë keq, ashtu sic m e r r n i n dhe e h i d h n i n krahëve pa të keq pallton e madhe të bashkëpunëtorit ata që dilnin p ë r j a s h t a për ndonjë nevojë. Ky ishte shkaku që pallt o j a i s h t e vazhdimisht e lagur, kurse borsalina ishte l a - gur për tjetër a r s y e dhe, veç kësaj, n u k ishte lagur nga jashtë, si çdo borsalinë që del në shi, por nga brenda. Kjo ndodhte sepse borsalinën e m e r r t e h e r ë pas h e re ai i ' d e h u r i , i cili e r r a s t e paq mbi kokën e tijj që e k i s h t e qullur në të gjitha lavamanet e kuzhinës. Duke pare plaçkat e bashkëpunëtorit në skenë, s h k r i m t a r i t iu k u j t u a figura e tij e çuditshme d h e k t h eu kokën nga tryeza e Sodës Kaustike. Bashkëpunëtori shkencor ishte atje, i ulur midis montatorëye, pak i z b e h t ë në fytyrë. Shkrimtari shkoi dhe u ul në cepin e n j ë stoli. — Mos pi më, mjaft, — i thoshte Soda Kaustike. — Shoku Acid, më falni, si e keni emrin e saktë, — t h o s h t e bashkëpunëtori shkencor, duke i u m a r r ë go- 438 ja, — mos më prisni iniciativën. Ju jeni miku im më i mir e , apo jo? — Mjaft, të thashë, — i thoshte Soda Kaustike dhe i m e r r t e gotën nga dora. — Do të bëhesh për faqe të zezë, kupton? Për faqe të zezë. Valle kështu pi i n t e - ligjencia popullorë? Do të ishte mire të merrje një sy gjumë. A do të të çoj në kapanonin e fjetjes, në k r e - vatin t i m ? Mos të të vijë zor. Çarçafët janë të pastër. Si t h u a? — J o , — tha në mënyrë të p r e r ë bashkëpunëtori shkencor. — Ke pare kështu! — tha Soda Kaustike. — S h o k ë punëtorë, — filloi të fliste me një zë solemn bashkëpunëtori shkencor, — kam njëzet e t r e vjet që m e r r em me dasmat d h e k ë t ë r a k i që k am përpara, e k am r e g j i s t r u a r me mijëra h e r ë në skedat e mia. Por vetëm sot erdhi kjo nat e e l u m t u r që, për herë të pare në j e tën time prej bashkëpunëtori shkencor t ë I n s t i t u t i t të F o l k l o r i , të provoj këtë pije të çuditshme. Ç'bëhet andej nga skena? Mos duhet të luaj ndonjë roi? Ju t h o ni, se j am gati. — Mjaft, të thashë! — U n e do t'ju tregoj juve, shokë punëtorë, për dasmat e eskimezëve. Nuk ju intereson? A h e r ë do të t r a j t o j ca çështje të dasmës së banorëve të fisit Maumau të Afrikës. — Mjaft tani! Bashkëpunëtori shkencor fshiu djersën. — Në këtë fis, ditën e dasmës nusen e n g r e n ë për flokësh disa herë r r e s h t. Soda Kaustike, i merakosur, po kërkonte me sy diçka mbi kokaT e njerëzve. — P r a p ë e ka marrë borsalinën ai i dehuri, — m u r m u r i t i me inat. 439 » XI Ti më t h e se pastaj do të vijë tetori i pare i këtij q y t e t i , pastaj afishja e pare e koncertit, dikush për h e r ë të pare do të fuse poshtë dyerve të a p a r t a m e n - teve f a t u r a t e q i r a s ë dhe të dritës, do të vijë dimri i pare, dëborat do të bien dhe, nga t u r m a e madhe e njerëzve, n j ë djalë. do t'i thotë i pari një vajze: «Të près në orën gjashtë e çerek, te qoshja e postes». Kush do të jetë valle ky njeri? Këtë s'do ta m a r r ë vesh kur r ë askush. Kështu the ti. 440 Ti shtove dhe diçka tjetër dhe nuk e dije se në kohën që ti më flisje, une kisha filluar t ë ecja mbi t r o - t u a r i n e këtij qyteti. Une fillova të dashurohem pas këtij qyteti. Une dua t ë eci në t r o t u a r e t e tij. Dua të më zërë shiu papritur dhe të futem, për të mos u lagur, në hyrjen e një kafeneje dhe që prapa xhamave të m ë - d h e n j , midis njerëzve që kalojnë me shpejtësi në u d h ë - kryq, befas të të shoh ty : Ti do të kesh a r d h u r nga larg si gjithmonë d r e j t e nga udha e madhe, d h e une do të vrapoj drejt përmes bilbilave të policëve dhe ti do të më shikosh p a p r i t u r . Atëherë do të h e q ë s h syzet e diel l i t dhe do të më bëhesh befas i afërt, i afërt. Do të m'i t h u a s h a t ë h e r ë fjalët: «Kam a r d h u r me shërbim. Kam katër orë që po t ë kërkoj nëpër qytet. Ku je?» Do te m'i thuash vërtet këto fjalë, apo qysh tani i ke h a r r u a r? 441 XII Çdo h e r ë që hapen d y e r t e barakës, une kthej kokën, me s h p r e s ë se do të shoh babën. Por ai, me sa duket, nuk k t h e h e t më. Une s'e bëj veten, sepse nuk d u a që ta prish sadopak këtë gëzim. Qesh, vallëzoj, u përgjigjem shakave, e megjithatë nuk më hiqet nga mendja baba. Më duket sikur të g j i t h ë në k ë t ë dasmë e h a r r u a n fare që ai ishte këtu dhe iku prapë. Erdhi dhe iku si një hije, pa thënë asgjë. Gjatë gjithë kohës që r r i n t e përbri meje, u n e r r i ja me frikën e ikjes së t i j. 442 Kur filloi skeçi, une e ndjeva menjëherë atë që do të ndodhte, por ishte vonë. Dhe ja tani ai është përjashta. Thonë se dy njer ë z të t j e r ë janë p a r e r r e t h e r r o t u l l . Ndoshta j a n ë shkes i me fë fejuarin tim. Baba endet nëpër shi dhe ndosht a a t a e ndjekin pas dhe ai p r a p ë ikën, por a t a nuk i ndahen. Ata v e r t i t e n r r e t h dasmës sime. K ë s h t u e k am p ë r f y t y r u a r une magjinë, kur isha e vogël. Nëna më k i s h t e treguar se në dasmën e saj, njerëz të panjohur k i s h i n bërë magji. Ajo ishte munduar t ë ma shpjegont e ç'ishte kjo magji d h e une e përfytyroja a t ë në mën y r ë të turbullt, si diçka të keqe që r r i n t e rreth e rrot u l l dasmës së nënës sime dhe mundohej të futej brenda, për të heimuar çdo gjë. Edhe baba më k i s h t e t r e guar për magjinë që ishte v ë r t i t u r r r e t h dasmës së t i j. Magjia e kishte munduar shumë t r u r i n e tij atë dite. Ajo ia kishte errësuar gëzimin, sepse ajo sulej nga e r r ë s i r a d r e j t e mbi fatin e tij, mbi nënën time dhe mbi mua vetë që do të lind ja më vonë. Ai më ka t r e g u a r se atë d i t e digjej nga dëshira që të përleshej me magjinë, po ajo ishte e padukshme d h e e pakapshme. Dhe ja, sonte, pas kaq vitesh, është v e t ë baba im ai që po v ë r t i t e t r r e t h dasmës sime, i e r r ë t d h e i pakuptueshëm, si një magji e lashtë. 443 XIII — Pastaj e pamë përsëri që iku tutje qiparisave dhe qëndroi në anë të rrugës, — t h a Rudi. Drejtori dhe të tjerët e dëgjonin me vëmendje. — Ne u fshehëm prapa ledhit dhe pritëm. Ai u kthye përsëri d he eci drejt kantierit me hapa të shpejtë. Pastaj, sic duket, ndërroi mend je dhe u nis drejt stacionit të hekurudhës. Ne i rame pas. Mezi e dallonim nëpër e r r ë s i - rë. Ecte shpejt dhe na lodhi. — Një herë e humbëm fare nga sytë, — n d ë r h y ri 444 karpentieri, — por pastaj dègjuam se si papritur u r r ë - zua përtokë. Sic duket, u pengua te shinat. — E dëgjuam që shau me zë të l a r t ë , tek po ngrihej dhe, duke m u r m u r i t u r e duke share, eci d r e j t n d ë r - tesës së stacionit. — A t j e qëndroi një copë herë. — Ne nuk e vumë re që kish qëndruar dhe p a p r i t u r u gjendëm balle për balle me të. S'kam p a r e ndonjëherë fytyrë më të egër. Ai na nguli sytë dhe une desha t'i thosha njëherë: «Ç'më shikon si Makbethi?» por ky n u k më la. — Rudi, Ieri komentet letrare dhe hyr në thelbin e çështjes, — tha drejtori. — Ai na pa dhe ne, që të mos kuptohej se po e ndiqnim, bëmë sikur ishim të d e h u r , — vazhdoi karpent i e r i . — Filluam të këndonim duke zvarritur fjalët d he duke u mbajtur pas njëri-tjetrit. Ai hyri në sallën e ndërtesës së stacionit dhe ne hymë pas tij. Atje e priste, sic duket, shoku i tij. Drejtori i bëri një shenjë karpentierit që të pushonte, por ishte vonë. Kishte mbaruar vallja dhe Kat r i n a me Xhevitin qenë afruar te grupi i vogël, pa u vënë re. Ata që dëgjonin, vështruan njëri-tjetrin në sy. Drejtori nxori paqetën dhe diç po kërkonte nëpër xhepa, sic duket kishte humbur shkrepësen. — Vazhdo, — tha Katrina. Karpentieri lëvizi kokën herë në njërin drejtim, h e r ë në tjetrin, duke u munduar të buzëqeshte. — Ne po tregonim qyfyre. Me sytë e saj të mëdhenj bojë hiri ajo pa flokët e tyre të lagur. — A ia pe fytyrën? — pyeti me zë të qetë. — A k i shte n j ë lungë në anën e majtë të qafës? Të gjithë vështruan njëri-tjetrin në sy. — J o , — tha me zë të vendosur karpentieri, — nuk e pamë dot mire nga përpara. Ndoshta edhe kishte ndonjë lungë, por ne nuk e pamë dot mire nga përpara. Ai u ul në stolin e fundit, p r a n ë shokut të t i j , atje ku ishte gjysmë errësirë dhe, veç kësaj, mbështetv kokën në 445 gjunjë, kështu që nuk ia pamë dot mire fytyrën. Ne vazhdonim të hiqeshim si të dehur dhe ai na vështroi me neveri, sic duket e mori me mend që jemi dasmorë. — Katrinë, — i tha Xheviti, — përsëri ajo vallja. Eja ta mësosh. Ai e mori për dore Katrinen dhe u larguan të dy. — Vazhdo, — i tha drejtori karpentierit. — Në një nga stolat dremitnin dy fshatarë, kurse në një stol tjetër rrinin ato dy vajzat me qëndrim jo t ë mire, që v ë r t i t e s h i n më përpara k ë t u te ne. Ju k u j - tohen ato dy vajzat që rrinin gjithmonë bashkë, njëra me çizme rozë dhe tjetra e trashë, me sy të vëngër? Nuk ju kujtohen? Ato që njiheshin me dervishët dhe që d y - t r i herë i thirrët vetë ju, shoku Fejzo, dhe u t h a t ë : «O të punoni në llaç, o marrsh që këtej». — Diçka më kujtohet, — tha drejtori. — P i k ë r i s h t ato. Seç pëshpëritnin në qoshe, sic e kanë zakon vajzat. Kushedi ç'dreq udhe i kish sjellë në këtë orë të n a t ë s në stacion. Ka b u r r ë q ë ' t ' i m a r rë vesh punët e t y r e ?! — Më shkurt, — t h a drejtori. — Ne mund të r r i n im ca kohë atje, — vazhdoi karpentieri, — por, për dreq, ajo me çizme rozë më njohu dhe më tha: «Ç'kemi gjë, shoku brigadier?» Une bëra sikur s'e dëgjova, po ajo po atë avaz: «Si ia çoni me planin, shoku brigadier?» Ke pare kështu! Une prapë bëra sikur nuk e dëgjova. Po ajo s ' h i q t e dore: «Qenkeni bërë xurxull, shoku brigadier. Po nuk na thoni, ç'është kjo dasmë? Mos martohet shoku Fejzo vetë?» Më falni, — tha karpentieri. Të tjerët mezi e mbajtëm të qeshurën. — Bjeri shkurt, — tha drejtori, i ngrysur. — Ne ikëm që të mos bënim ndonjë sherr, se na hipi gjaku në kokë. Duke dalë, dëgjuam që njëri nga a t a tipa misteriozë i pyeti vajzat mos kishin pare një plak t ë gjatë me kokën të lidhur me shami. — V ë r t e t ? — pyeti shkrimtari D. D., që ishte afruar pak më pare. 446 — Ç'ishte nevoja për gjithë atë hyrje? — tha d r e j t o r i . — Kjo është themelorja. Domethënë ata kërkojnë n j ë r i - t j e t r i n. — Ndoshta kanë lënë takim dhe pastaj janë ngat è r r u a r nëpër stacione, — tha dikush. — Kjo është linjë e re dhe njeriu n g a t ë r r o h e t fare lehtë. — Ka dhe një mundësi tjetër, — tha shkrimtari, — ka mundësi që ata e kërkojnë plakun, dhe plaku e di që ata e kërkojnë dhe u largohet vetë. Drejtori e vështroi me sy hetues." — Edhe ky është një variant, — tha. Aty pranë dy v e t ë po diskutonin për librat. — E ke lexuar romanin e Dikensit, «Oliver Tuist»? — Nuk e di u n e Oliver Tuisti, apo Oliver Rokenrolli. Mos më n g a t ë r r o mua me tuistë e me rokenrollë. Ke ndonjë tango? Asaj ia loz fenë une. — Po ky është liber, jo dans. Ty të kanë d h ë në dhe distingtivin «miku i librit». — Të thashë, mos më ngatërro mua me çarlestone. — Më duket se ke pire. Une të pyeta si njeri, t i . .. — More, pa hiqmu mua me a t a tuistët, a t ë të bëç t i. Se k am p i r e une, se s'kam pire, ajo është puna ime. — Kam faj une që diskutoj me ty. — Ta t h em copë une. S'di une tuistë e hollivudë. Shitja ndonjë tjetri ato. S'ma hedh dot mua. P r a p a supit të n j ë dasmori, D.D. pa flokët e P r a n - verës. Ajo i buzëqeshi. Kur vallëzimi mbaroi, ajo u gjend afër t i j. — Ë s h t ë e vërtetë që dikush vërtitet përsëri r r e th e r r o t u l l ? — pyeti. — Kush të t h a? — Dëgjova që bisedonin dy vetë afër derës. Si mendoni ju, a mund të ndodhë ndonjë gjë? — Asgjë n u k do të ndodhë, — tha ai. — Po kush është ai që v ë r t i t e t ? — pyeti vajza. Syt ë e s a j , , p a k me bisht, dukeshin më të bukur kur ajo bëhej k u r e s h t a r e për diçka. — Kjo dasmë ë s h t ë si një zjarr i madh në fushë, 447 — t h a shkrimtari, — r r e t h saj vërtiten fanatikët, injor a n t ë t , fetarët. Ata vërtiten, por nuk guxojnë të afrohen, ashtu si bishat që nuk guxojnë t'i afrohen zjarrit t ë çobenjve. Ke pare ndonjëherë zjarre çobenjsh? — Jo. — Natyrisht, — buzëqeshi. — Akoma jo. — Pikërisht si një zjarr në fushë, — përsëriti D. D., sikur të fliste me vete. Ç'mrekulli, mendoi vajza. XIV — Ç'mizerje! — t h a njëra nga vajzat. — S'po kalon asnjë tren. — Tani s'besoj të k e t ë më as trena mallrash. — U fikëm fare. — Ti, moj dreq, u bëre shkak, — t h a ajo me çizme rozë. Dy fshatarët dremitnin akoma mbështetur mbi boçet e tyre, dhe njeriu tjetër rrinte i palëvizur në n jë stol. Fytyrën e kishte në errësirë. 29 - 2 449 — S'po pushon dhe kjo daullja, — t h a vajza me çizme rozë. — Martohet ndonjë nga vajzat e fabrikës. Njëri nga fshatarët u zgjua dhe fërkoi sytë një copë herë duke m u r m u r i t u r me vete. — U zgjua xhaxhua, — t h a trashamania, duke i buzëqeshur n j e r i u t të tretë, që r r i n t e si i n g r i r ë me fyt y r ë të egërsuar dhe që e vështronte me neveri. — Ke sahat, moj bijë? — pyeti fshatari. — Jo, — u përgjigj ajo me çizme. Në sallën e stacionit ra prapë heshtje dhe dy fshat a r ë t filluan prapë t ë gërhitnin lehtë mbi stol, kurse n j e r i u tjetër r r i n t e , si dhe më pare, i vrenjtur, në e r r ë - sirë. Që larg dëgjohej buçitja e daulles. — Kush martohet, valle? — tha njëra nga vajzat, ajo trashamania. — Si n u k i pyetëm ata dy pëllumbat që ishin bërë x u r x u l l! — Ku ta dish. Ndonjë nga ato vajzat me pan tallona. Të kujtohet si e r d h ë n në fillim? — Më kujtohet, posi. Filluan të hapnin ca themele t ë mëdha që të s h t i n i n datën. — Në fillim ngritën barakat. — Pastaj na thirri ai drejtori i tyre. Si e quanin? — Më duket, Fejzo. — Po, Fejzo. Ai na tha, ose të punonim në kantier, ose f i a mbathnim që këndej. — Ne budallaqet nuk p r a n u am të punonim. — Si ndodhi pastaj, se s'më bie ndër mend mire? — pyeti ajo trashamania. — Pastaj u r r a h ë n arixhinjtë dhe ne dolëm në gjyq si dëshmitare. — Aha, po, — t h a trashamania, — u r r a h ë n me l i - t a r natën e ramazanit. — Ti dreq i mbajtke mend mire, — tha trashamania. — Sa kohë kemi që jemi larguar këndej? — Me siguri ndonjë vit. — Çne. As gjashtë muaj s'kemi. — Vërtet? 450 F s h a t a r ë t vazhdonin të gërhitnin, me kokën të van i r anash. — Mbase bëmë gabim që ikëm këndej? — tha ajo trashamania. — Që i k ëm atëherë? Po ç'të bënim t j e t ë r ? — u përgjigj ajo me çizme. — Edhe a r i x h i n j t ë ikën. — Të kujtohet si iknin vargan, dhe gratë mbanin fëmijët në krahë si mos o zot? — Ne shqyheshim gazit, se s'na e priste mend ja që edhe ne do të iknim një dite. Një copë herë nuk folën. — Mbase bëmë gabim që ikëm, — tha prapë ajo trashamania. — Po ç'të bënim? — pyeti ajo me çizme. — Në t e qe vinin fare pak njerëz. Pastaj, qëkur u hap kantieri, edhe dervishët silleshin ftohtë me ne. — Kishin frikë. Vajza e shëndoshë mbështeti kokën mbi supin e shoqes dhe s y t ë iu bënë të menduar. — Të kujtohet si filloi kjo histori? Të kujtohet nata e p a r e në teqe? — Ëhe, — ia bëri tjetra. — Une do f i a tregoj edhe varrit, — tha me zë të ulët vajza e shëndoshë. Sytë e saj të vëngër e të pikëlluar u ngulën në perden e largët të errësirës, që s h t r i - hej përtej derës. Ajo psherëtiu dhe u mundua të përfytyronte atë mbasdite plot zagushi, tre vjet më pare, kur ato të dyja, vajza jetime pesëmbëdhjetëvjeçare, të hipura mbi qerren e një fshatari, po e bënin për herë t ë pare në jetë këtë rrugë, që zgjatej përmes fushës djerr. Me to ishte dhe një plakë. Ajo u kishte folur e nara për teqenë dhe po i conte tani atje. Fshatari këndonte mbyturazi dhe si me hundë një këngë monotone, dhe kënga e tij e zvargur, bashkë me pejsazhin e t h a t ë dhe zagushinë e mbarimit të dites, të shkaktonin një topitje të pikëlluar në s h p i r t . Larg dukeshin q'parisat e teqesë, për të cilën ato kishin dëgjuar aq gjëra të çuditshme. Kjo ishte teqeja e famshme. ku, «po të flije një natë, të rnbarohej një dëshirë». Dhe ja, tani 451 ajo po vinte bashkë me shoqen e saj, që kishte një hall t ë madh. Ajo ishte n g a t ë r r u a r me një sportist dhe kishte frikë se mos ai taUej me të. Ajo ishte jetime, trembej shumë se mos sportisti e unte. Dervishët do t ë bënin që ai ta donte më shumë. Ata dinin si ta b ë - nin k ë t ë gjë. Sportisti tani stërvitej i qetë atje në fushën e futbollit dhe as që i shkonte n ë p ë r mend se a to tani po udhëtonin nëpër një udhë që zvarrisej fushave, n ën një këngë të përgjumur. Ai s'do ta m e r r t e vesh k u r rë këtë gjë. Ato, më në fund, zbritën nga qerrja dhe, me zemër të dredhur, hynë në teqe. Atje kishte gjallëri t ë madhe. Ishte një feste fetare. Kishin a r d h u r shumë njerëz për të kaluar n a t ë n në teqe. Midis t y r e k i shte pleq me reumatizëm, gra që s'bënin fëmijë, të gjymtuar, njerëz me nerva, fanatikë me fytyra t ë zbehta, idiote që n x i r r n i n jargë nga goja, tipa të dyshimtë dhe plot t ë tjerë. Ndaj të ngrysur nisi îë binte lodra d he dervishët filluan të kërcenin si të t ë r b u a r , duke lëshuar britma t ë çuditshme. Vajzat vështronin të m a h n i t u - ra. Një valle të tillë nuk e kishin pare kurrë. Dervishët dukeshin si të magjepsur. Lodra binte vazhdimisht dhe ata kërcenin, duke tundur me një r i t ëm të përgjumur krahët, shpinën, kokën, gjithë gjymtyrët. Këmbët e zbathura përplaseshin e nërplaseshin vazhdimisht në dysheme. Kjo i s h t e një valle e t m e r r s h m e , e pafund. Ato të dyja vështronin k r e j t të n e m i t u r a dhe ndienin se ndjenjat dhe mendimet po e b r a k t i s n i n qenien e tyre, duke e lënë a t ë në p u s h t e t i n e këtij ankthi. Vallja vazhdoi pa ndërprerje disa orë rresht. Dervishët bëheshin gjithmonë e më të zbehtë. Vetëm sytë u skuqnin, sikur po u digjeshin. Ata u bënë k r e j t të verdhë në fytyrë. Pastaj filluan t ë zbardheshin. Kjo ishte më e tmerrshme akoma. Në fytyrat e tyre s'kishte asnjë pikë gjak. Aherë ata rrëmbyen ca thika të gjata e të holla dhe në s y t ë e të gjithëve filluan të shponin nofullat. Shpoheshin dhe vazhdonin të kërcenin duke t h i - r r u r : «uh», «uh». Kështu vazhduan gjer në mesnatë. Pastaj lodra papritur pushoi, u bë një heshtje e keqe dhe njerëzit, njëri pas tjetrit, u shtrinë për të fjetur, 452 Ato ishin krejt të h u t u a r a e të shastisura, sikur të kishin pire hashash. Plaka u duk dhe u zhduk përsëri. Gjithçka ndodhi pastaj si në një ëndërr të t u r b u l l t . Vet ëm në mëngjes ato e kuptuan plotësisht a t ë që kishte ndodhur. Duke dalë nga p o r t a e teqesë, kuptuan se j e ta e tyre këndej e tutje mori një d r e j t im tjetër, a s h tu s i lumi që ndërron drejtim pas një n a t e me furtunë, shi dhe bubullima. — Të kujtohet si u kthyem më këmbë dhe ti qaje gjithë rrugës? Tjetra u drodh. — Çfarë? Më trembe, — tha, — sapo më kish zënë gjumi. — T h em për atë mëngjes kur u kthyem. — P ë r dervishët e ke fjalën? Ç'i kujton mizerjet. — Megjithatë, ne erdhëm përsëri pas një muaji. — Ne filluam të bënim si ajo plaka. Sic na prishi mendjen neve ajo, ashtu dhe ne ia prishëm mendjen ndonjë tjetre. — Gjenim ndonjë budallaqe si vet ja dhe e gënjenim. — Ç'poshtërsira kemi bërë! — Mua sidomos për njërën më ka a r d h u r keq. — P ë r cilën? — Të vjen ndër mend një nxënëse e teknikumit, një vajzë simpatike me flokë të prerë shkurt, që na e prezantoi Bali? — U, po, më kujtohet. — P ë r atë më ka ardhur keq. — Më duket se e quanin Mira. — Mbase. Po asaj nuk i bënë dot asgjë. Dëgjova një dite dy dervishë që po bisedonin për t ë . Ikte si një xhind, thoshin. — I lumtë asaj! — E kam pare n j ë dite në autobus. Bëra sikur n uk e njoha. As ajo s'më njohu. — Sa poshtërsira kemi bërë. — P ë r të kënaqur ata dreq dervishë. 453 — Pastaj ata filluan të na silleshin ftohtë, — t ha vajza me sy të vëngër. — Kohët e fundit kishin frikë. — Qëkur filloi të ndërtohej ky k a n t i e r dhe kjo hekurudhë, dervishët u hutuan fare. — A s'të thashë une që në fillim, që atë d i t e kur p u n ë t o r ë t n g r i t ë n barakën e pare? — Kurrgjë n u k më the. — Qyqja! A s ' t ë thashë, që ne nga ata do të g j e j - më belane? — Më the, po mua s'më besohej. — Të kujtohet kur u ngrit baraka, që u grumbul l u a n të gjithë te ai ledhi atje dhe ai korrespondenti i ATSH-së bëri një fotografi? — Qyqja, çfarë budallai ishte ai korrespondenti! — Ne deshëm të dilnim në fotografi bashkë me ta, por ai na t h a : «Largohuni ju, shoqe!». — Çfarë budallai! — Qyshse tha ai . a t ë fjalë, mua ma ndolli zemra t ë keqen. Aha, mendova, me këta s'do ta kemi punën mire. — Kurse mua ma ndolli zemra qysh a t ë d i t e kur dervishët mallkuan qytetin që do të ngrihet këtu. Të kujtohet, atë d i t e që u b e n e piketimet e k a n t i e r i t ? Dervishët thoshin se këto toka janë vakëf dhe çdo gjë që do të n g r i h e t mbi to, allahu do ta rrafshojë prapë. — Tani më vjen ndër mend. Binin përmbys si të çmendurit, pastaj ngriheshin prapë, pastaj prapë binin, duke futur thonjtë në tokë. — Dhe mallkonin çdo gjë: udhët, ndërtesat, trenat, gjithë qytetin që do të ngrihet. — Qyqja, çfarë mallkimi! Dukej sikur do të bint e bomba atomike! — Çfarë budallenjsh! Vajzat heshtën një copë herë. — Të kishim shkuar andej nga Laçi, — tha ajo me s y të vëngër. — Uh, — psherëtiu t j e t r a . — Kudo që të verni, s'na pranojnë. 454 Prapë heshtje. Zallahia e largët e dasmës herë ndihej më shumë, herë më pak, sipas drejtimit që m e r r te era. — Dasmë e madhe, — tha pas pak. — Nuk pushon daullja. Trashamania psherëtiu, dhe ato heshtën një copë h e r ë të madhe, duke dëgjuar këngën që vinte nga larg dhe buçimën e daulles. — Si s'po vjen asnjë t r e n ! — tha trashamania. — S'besoj të ketë më trena, — u përgjigj ajo me çizme. — Ka kaluar mesi i natës. — Ku do ta kalojmë natën? Sikur të shkonim në dasmë. Mbase nuk na dëbojnë. Dy fshatarët gërhitnin lehtë, gjysmë t ë s h t r i r ë mbi stol, ndërsa njeriu tjetër pinte cigare në qoshe,- pa ua hedhur fare sytë atyre të dyjave. — Filloi shiu, — t h a trashamania. Ato dëgjuan një copë herë se si binte shiu përjashta, pastaj trashamania vari kokën mbi gjoks dhe filloi të dremiste, kurse tjetra seç mendonte d u k e vësht r u a r si e hutuar natën që n x i n t e përjashta derës. P a p r i t u r njeriu tjetër brofi në këmbë dhe iku nëpër errësirë. Larg u dëgjua një fishkëllimë lokomotive. — Ngrehu, — i tha ajo me çizme shoqes, — po vjen një' tren. 455 XV Ky ishte treni i maUrave i. orës dy e çerek pas mesnate. Në fund të vargut të gjatë të vagonëve të e r r ë t , te kabina e vogël prej druri e r o j a v e të s h ë r b i - mit, ndriçonte si zakonisht n j ë fener i zbehtë. Dy rojat, veshur me uniformen blu të punonjësve të hekurudhës, pinin cigare dhe shkëmbenin ndonjë fjalë më të rrallë, kurse njeriu i tretë, që u i s h t e l u t u r atyre ta m e r r n i n në stacionin fqinjë, rrinte i mbështjellë me pallton e madhe dhe vështronte e r r ë s i r ë n e ftohtë d i - mërore. 456 — Toka u ngop me ujë. Tani për bujqësinë do të j e t ë mire, po u hap koha. — Të mbajë nja t r i - k a t ë r javë. — Edhe më shumë duhet. Andej nga anët t o n a kanë rënë s h i r a të mëdha. — E lexove në gazetë? — Sikur të mos qenë tarracat, gjysmat e toka ve na i përfshiu erozioni. Tjetri nxori përsëri gazetën. — Merr një «Partizani»-, janë nga të Shkodrës. — Ky dreq çakmaku prapë m'u prish. Treni çante me shpejtësi hapësirën e natës. Fishkëllima e lokomotivës vinte herë pas here që tutje, si një klithmë e largët dhe e huaj. Kjo i s h t e biseda e lokomotivës me natën. Herë dukej sikur lokomotiva trembej nga nata, herë sikur gëzohej, që me farët e saj të fuqishëm i gjente përsëri shinat e njohura, të s h t r i - r a në dy vija pambarim. Larg, nga e djathta, vezulluan ca drita. . — Ata katundarët besoj se tani do të kenë mbër r i t u r në dasmë, — tha njëri nga rojat. — Me siguri. Ka t r i orë e ca që zbritën në stacion i n e ri. Që nga stacioni i ri gjer k ë t u rruga më këmbë nuk mban as dy orë e gjysmë, po të ecësh mire. — Shumë fytyra të egra kishin. Sidomos njëri. Ata folën akoma diçka tjetër për dy katundarët, që kishin zbritur tri orë e ca më pare në stacionin e r i. Disa orë më pare, kur t r e n i i mallrave po b ë n t e rejsin e kundërt, katundarët u ishin lutur r o j a v e t'i merrnin, sepse donin të a r r i n i n sa më pare në një dasmë, ku ishin ftuar. Dasma bëhej përballë stacionit pa emër (rojat e kuptuan k ë t ë nga teqeja që përmendën katundarët), ku treni i mallrave nuk ndalonte; kështu që rojat u thanë t ë zbritnin në stacionin e ri dhe që andej t ë shkonin më këmbë, duke ecur pas vijës hekurudhore. — Dy-tri herë pyetën mos k'sh hipur në t r e n i n tone një plak i gjatë me kokë të lidhur me shami, — tha njëri nga rojat. 4 5 T — Se si m'u dukën ata katundarë. Mysafirë të dyshimtë. — As faleminderit n u k thanë kur zbritën. — Ç't'i bësh, lloj-lloj njerëzish ka kjo bote. Grumbulli i dritave nga e djathta u afrua më shumë. Sic duket, ajo dasma bëhet diku këndej, tha me vete njeriu i tretë, kur ndjeu turbull midis zhurmës së binarëve, se si diku, p r a p a errësirës, binte një daul le e largët. Nga bisedat e të dy rojave ai kishte k u p - t u a r se diku, në këtë fushë, bëhej një dasmë p a k e çuditshme, ku nusja martohej pa lejen e shtëpisë dhe shokët e dhëndrit kishin a r d h u r nga të gjitha anët e republikës._ Ah, këto dasma, tha me vete pasagjeri. Si nuk vënë mend njerëzit. Ai u s t r u k përsëri në qoshe dhe dy- - t r i herë tundi kokën duke mbledhur buzët. P s e i bëni këto gjëra? I s h t e e vështirë ta merrje vesh nëse kjo frazë u m u r m u r i t prej pasagjerit, apo vetëm u mendua prej t i j . Me sa duket, fraza r r i n t e pezull midis mendimit dhe murmuritjes, dhe treni bënte një zhurmë t ë tillë monotone mbi shinat, saqë odo murmuritje e mbulonte duke e shndërruar në një mendim dhe, nga ana tjetër, çdo mendim. me zhurmën monotone të rrotave, dukej sikur e shndërronte në murmuritje. P s e i bëni këto gjëra? përsëriti pasagjeri. Sado që të përpiqeni dhe të jeni të kujdesshëm, diçka e keqe do të ndodhë. Ju tani dëfreni dhe këndoni d h e ju duket se nuk do të ndodhë gjë, por e keqja gjithmonë e gjen shtegun për t'u sulur midis njerëzve. Edhe une a s h t u kujtoja, si ju. Mendoja se mjaftonte të më dont e ajo dhe çdo gjë do të shkonte shumë mire. Edhe kur më lajmëruan të afërmit e mi që t ë ruhesha, nuk i dëgjova. Mendoja se asgjë n u k mund të ndodhte, përderisa ajo më donte aq shumë dhe une e doja edhe më shumë. Edhe një javë pasi u martuam, k u r të afërmit e mi më thanë se, sidoqoftë, duhej të kisha mendjen, sepse njerëzit e ish-të fejuarit të saj ishin egër- 458 V suar shumë, une nuk i dëgjova. Ishte po kjo daulle, që e kam akoma në vesh që nga dita e dasmës. Tamam, kjo daulle. Atëherë asgjë s'më trembte. Dhe, sa më shumë që kalonte koha, aq më tepër më dukeshin qesharake sh'qetësimet e njerëzve të mi dhe meraku i tyre. Ata bëheshin merak që une jetoja vetëm me t ë në s h t ë p i - në e vogël, në të d a l ë të fshatit. Pastaj doli n d r y s h e dhe une u pendova për të gjitha, por ishte tepër vonë dhe asgjë nuk mund të rregullohej më, sepse gjithçka kisht e mbaruar përgjithmonë. Ç'urrejtje të tmerrshme kis h i n pasur ata për a t ë ! Nga b u r o n valle g j i t h ë kjo u r r e j - t je e zezë dhe si mund të urrehet k ë s h t u një grua? I s h t e gjithë plage, e s h t r i r ë në oborr dhe vrasësit dekl a r u a n në gjyq s e ajo rrotullohej vetë në tokë nga d h e - mbja, ndërsa ata e goditnin me thikë, por gjyqi verte toi se kjo nuk ishte e vërtetë, por që a t a e r r o t u l l o - nin trupin e saj nga të gjitha anët, për ta goditur në çdo pjesë të trupit. Po këndojnë, sepse nuk dinë se ç'mund të ndodhë, a s h t u sic nuk dija une. Sikur ta dija se do të më dëgjonin, do të zbrisja tani dhe të shkoj a në këtë dasmë e t ' u thosha: Pse i bëni të gjitha këto, ç'është nevoja? Lëreni më m i r e vetë k ë t ë punë, derisa nuk ka ndodhur a s gjë e keqe, derisa diçka mund të shpëtohet akoma. Le t ë pushojë daullja, dhe nusja le të shkoj ë në shtëpi te babai i saj e të martohet sipas zakonit, dhe dhëndri të vejë në punë të tij. Përsè të ndodhin kot gjëra të këqija. A mund të ngrihet dot njeriu kundër zakonit të tmerrshëm? Jo. Më mire një dasmë më pak, sesa një m y n x y r ë më shumë. Ikni të gjithë, sa s'ka ndodhur gjë. Ikni, oburra! Shpejt! Fjalët e fundit pasagjeri i tha pothuajse me zë të l a r t ë dhe të dy rojat vështruan njëri-tjetrin. Tani treni po ngadalësonte shpej t e s i n e dhe goditjet e daulles dëgjoheshin më fort. Pasagjeri vështronte me sy të shqyer në drejtimin e dritave të largëta. Shuani dritat! Ikni andej nga erdhët! Rojat përsëri vështruan njëri-tjetrin. 459 Kjo daulle më godet mu këtu. Ç'prisni akoma? Ikni! Anash kaluan dy sinjale të gjelbra, si dy krahë të n g r i t u r nga toka. Një grumbull tullash. Një llampë në një r r j e t ë teli. Ca trarë. Një sin j al tjetër i kuq. P l a t - forma e gjatë, e lagur. Në platformë rrinin në këmbë dy vajza dhe dy fshatarë. Ata vështronin si të hutuar vagonët e errët metalikë që rrëshqitnin përpara t y r e dhe vazhdonin udhën mes për mes natës. Treni nuk u ndal në stacion. Përsëri sinjale të gjelbra. Një llampë. Ca fuçi sere. Pastaj platforma që mbeti pas, me tabelën e bardhë të orarit, që dukej s i kur u thoshte vagonëve: «Këtu nuk ndalohet. Ikni. Ikni.» Treni po e shtonte shpejtësinë. Atje t e j , në k r y e të vagonëve të qullur, lokomotiva, duke çarë natën, erën dhe shiun, që i përplaseshin me r r ë m b im në ijet e saj t ë hekurta, lëshoi përsëri n j ë klithmë. 460 XVI D. D. kishte mbështetur mjekrën mbi d o r ë n e m a j - t ë dhe po vështronte rrëmujën e dasmës. Ora ishte t re e çerek. Dasma qe në kulmin e saj. Orkestra binte pap u s h im dhe vallet plekseshin e shplekseshin njëra pas t j e t r ë s . Ato mbinin si Iule të mëdha e të çuditshme midis rrëmujës. Mbinin e r r i t e s h i n shpejt e shpejt, b r e nda pak sekondave lëshonin bisk e pétale dhe pastaj, pasi ngrinin kokën gjer në qiell, e ulnin përsëri dalngadalë e vyshkeshin, duke ia lënë vendin një valleje t ë re. Ato ishin të ndryshme, si lulet në një lendine. 461 Disa ishin të lehta e me ngjyra të ndezura e të gëzueshme, ca të tjera ishin të renda e me tone të ngrysura. D.D. vështronte si ndërtoheshin e si prisheshin vallet dhe se si mbi gërmadhat e një valleje të porsaprishur lindte e ngrihej një valle e re. Pikërisht në kohën midis dy valleve ai pa gazetar i n . — Ç'mendohesh? — i tha gazetari, duke i vënë dor ë n në sup. — Shikoj vallet. — A e di? — t h a gazetari, — thonë»se këndej r r o tull janë pare përsëri shkesi dhe i fejuari i Katrines. — Diçka më zuri veshi. — Ç'do të bësh, do të r r i s h akoma? ^ — Do të r r i , — tha shkrimtari. — U n e e di se ç'pret ti, — tha gazetari duke qeshur. — Ti prêt të ndodhë diçka. — Asgjë s'ka për të ndodhur. — Ti prêt të pëlcasë sherri. Ju shkrimtarët vdisni për një çikë sherr. Shkrimtari qeshi dhe tundi kokën. — Une do të shkoj të fie, — tha gazetari, — të k ë - shilloj të mos përzihesh në ndonjë ngatërresë. Natën e mire! — Natën e mire ! — tha D. D. Ai mbështeti përsëri dorën te mjekra dhe vështroi vallet. Ai mendonte se kjo lëvizje e çuditshme këmbësh e duarsh është alfabeti më i vjetër që ka krijuar dhe ka lexuar njeriu. Duhet të shkruaj diçka për vallet, mendoi shkrimt a r i . Ai u n g r i t dhe filloi të vërtitej midis njerëzve që mbushnin të ndarat e barakës. Përsëri u prish një valle. Rrënoja. Tym. Pluhur. Ere baruti. Ai u fut midis gërmadhave. Eci përpara. Kokën e kishte pak të r e n d e nga pija. Rreze dielli midis pluhurit. Këmbët i pengoheshin nëpër gurët e r e nde. Më në fund doli përsëri nga rrënojat dhe u gjend prapë midis dasmës. 462 ^ Përbri tij, Katrina vështronte gjithçka me sytë e mëdhenj të menduar. Në fytyrën e saj ishte përhapur diçka midis buzëqeshjes dhe hutimit. Kështu duken nganjëherë njerëzit, kur zgjohen nga një ëndërr. D. D. dëgjoi zërîn e Sodës Kaustike. — Epo, mjaft tani. Erdhi koha të flesh. — Shokë p u n ë t o r ë ! — thoshte duke zvarritur fjalët bashkëpunëtori shkencor. — Une di një mijë e gjasht ë q i n d e dyzet e pesë formula dollish. I kam të regjis t r u a r a në skedat e mia. Une i di të gjitha formulât e dollive, megjithëqë gjer më sot nuk kam ngritur asnjë dolli. — Mjaft tani, — i thoshte Soda Kaustike me zë të ulët. — Une as në dasmën time n u k kam pire nga kjo pije folkloristike, që quhet raki. Më besoni, shokë punëtorë. — Të besojmë, të besojmë, — tha dikush. — Më besoni? Aherë vazhdojmë. Banorët e fisit Tatu-Puki, ditën e dasmës. .. — Mjaft, erdhi koha të flesh, — ngulte këmbë Soda Kaustike. — Inteligjencia popullorë duhet të flejë rregullisht. Ai e mori për k r a h u bashkëpunëtorin d h e e t ë r h o - qi drejt hyrjes. Aty u kujtua, sic duket, për pallton, çantën dhe borsalinën. E la bashkëpunëtorin në një k a r r i g e dhe u sul midis njerëzve. Pallton dhe çantën i gjeti shpejt, por borsalinën e kërkoi për n j ë kohë të gl'atë. Më në fund i zuri syri a t ë të dehurin, që po d i l t e përsëri nga dera e kuzhinës. Në kokë prapë kishte vënë borsalinën dhe, ngaqë e kishte lagur kokën, uji i kullonte nëpër Hapat e veshëve. Soda Kaustike ia hoqi nga koka borsalinën, me një lëvizje të rrufeshme të dores. — Të mblidhet kolektivi! — tha i dehuri, pa e vësht r u a r fare. Ndërkaq bashkëpunëtori shkencor kishte filluar oërsëri të shpjegonte diçka për eskimezët. Soda Kaustike, pa e zgjatur më, e tërhoqi përsëri drejt daljes. Du- 463 ke dalë, bashkëpunëtori u kthye edhe një h e r ë dhe ulër i t i me s a kishte në kokë: — Alametçe! — Po kalon në banditizëm, — t h a dikush. D. D. nuk e kuptoi as vetë se si u gjend p a p r i t ur në një valle. Djkush ia kapi n j ë r ë n dore, dikush tjetrën dhe ai filloi të lëvizte këmbët sipas ritmit. Tani nuk ishte më si para disa orësh, kur njerëzit që r r i n i n nëpër tryeza, mund të shikonin se si të tjerët kërcenin valle. Tani shumë njerëz r r i n i n më këmbë, shpeshher ë brenda r r e t h i t të valles, dhe vazhdonin ndonjë b i - sedë, ose qeshnin e pinin duhan, sikur p ë r r e t h të mos ndodh t e asgjë. Kur vallja u prish, shkrimtari u vërtit një copë herë r r e t h e rrotull. Te tabela me bojë të k u q e po ngjitnin një k a r i k a t u r ë miqësore. Ata që ishin afër dhe që po zgjatnin kokën për ta lexuar diçiturën, filluan të qeshnin me të madhe. — E patë gjë shokun Fejzo? — pyeste ai k a r p e n tieri që kishte qenë në stacion, d u k e çarë midis njerëzve. — Si është puna? — tha Dhori, që u gjend a t y p r a në. — K a n ë ardhur ato dy vajzat. Rrinë përjashta te streha që të mos i lagë shiu. — Ç'vajza? Më duket se flet përçart. — Ato që ishin në stacion. Një me çizme rozë d he ajo tjetra, e shëndosha. — Po mire, le të hyjnë. S'ka nevojë të pyesësh shokun Fejzo. Kjo është dasmë. — A thua? Orkestra filloi të binte dhe dikush t h i r r i: — F u q i n ë e kanë damât. D. D. ndjeu se d i k u s h e preku në bërryl. Ktheu kokën. Ishte Pranvera. — A vallëzojmë? Ata u futën midis vallëzuesve, që vërtiteshin në një vend të ngushtë. 464 — Ku ke qenë? — e pyeti ai. — A t y në qoshe, me shoqet. Une ju kam pare disa herë. — U mërzite? — Aspak. Nga flokët e saj vinte një erë e këndshme. Atij iu duk se në k ë t ë e r ë , a s h t u si në vijën e buzëve të saj dhe në supet pak të n g r i t u r a , kishte diçka t ë s i n q e r t ë dhe besnike. Kurse në s y t ë me bisht k i s h t e diçka të r r ë s h - qitshme, që dukej sikur i t h o s h t e : «Une j am n j ë gjë, që mund të iki», dhe kjo i s h k a k t o n t e atij një shqetësim t ë këndshëm. — Sa vjeç je? — e pyeti. Ajo qeshi d u k e mënjanuar kokën. — P s e qesh? — Ë s h t ë e dyta h e r ë që ma bëni këtë pyetje. — V ë r t e t? Ajo vazhdoi të qeshte, dhe e qeshura e saj ishte p r a p ë diçka e r r ë s h q i t s h m e , e b a r d h ë dhe vezulluese, si një shkundje dëbore. — K a m p i r e pak, — t h a D. D. Një copë h e r ë vallëzuan pa folur. — J a , Mira, — t h a ajo. P r a n v e r a deshi t ' i t h o s h t e diçka, por vuri re se D. D. e kishte mendjen gjetkë dhe diçka po ndiqte me sy që pas s u p i t t ë saj. — Diçka po ndodh, — t h a ai ngadalë. — Çfarë? — pyeti ajo me zë të dobët. Ai v ë s h t r o n t e dasmën dhe n d i e n t e valet e s h q e t ë s i - mit, që fërgëllonin të padukshme e të pakapshme midis haresë. O r k e s t r a vazhdonte të b i n t e. — Çfarë po ndodh? — e pyeti vajza. Ai n u k u përgjigj. — Mos ka a r d h u r prapë babai i vajzës? — t h a ajo. — N u k besoj. Ai iku nëpër t r e n a t e natës. Ai ndjeu p u t r a t e kafshës së rrezikshme, që ishte a f r u a r përsëri te kufiri i dasmës. 3 0 - 2 465 — P a k përpara, një nga ata pleqtë, tek ajo tryeza e vogël, tha se ky q y t e t i ri kërkon k u r b a n. Ai e vështroi i p ë r q e n d r u a r. — Është t h i r r j e e legjendës, — t h a . — Që poshtë nga thellësitë, legjenda kërkon të d r e j t a t e s a j. Ajo e vështroi sikur t ' i t h o s h t e «fol akoma», por ai n u k tha gjë t j e t ë r. — Nuk e k u p t o v a a t ë punën e legjendës, — t h a vajza, p ë r t a bërë që të fliste. Ai e vështroi pa e pasur mendjen m i r e në fjalët e s a j . — Legjenda ka uri, — t h a pas pak. — Ajo është s h t r i - r ë gjerë e gjatë nëpër themelet e k a n t i e r e v e dhe prêt pjesën e saj. — Pastaj? — Ajo k ë r k o n Jqë, sipas zakonit të lashtë, jeta në k ë t ë qytet t ë r i të fillojë me një fil, d o m e t h ë n ë me vdekje. — Pse? — Sepse ajo është legjendë. Ajo n u k njeh p r o j e k te dhe plane dhe ligje teknike. Ajo njeh v e t ëm t e r r i n që e ka lindur. Duke folur, ai e ndjeu se po fundosej ngadalë në të kaluarën. Kokën e k i s h t e t ë rende. Ai n u k donte t ë s h k ë - p u t e j nga duart e saj, por kjo ishte e p a m u n d u r . Po fundosej. Duart e saj, njëra te supi, fare p r a n ë qafës, dhe t j e t r a në dorën e t i j , mundoheshin ta m b a n i n në s i p ë r - faqe si dy goma shpëtimi. Befas ai pa q i n d r a e q i n d ra themele t ë h a p u r a dhe m i j ë r a m u r a t o r e , që goditnin gur i n me çekiç, nën diellin e b a r d h ë përvëlues, dhe fytyrat e t y r e ishin të n g r y s u r a e të mërzitura, ngaqë muret rrëzoheshin shpesh dhe kullat e këmbët e u r a v e shembeshin, sepse, që t ë qëndronin më këmbë, ato kërkonin fil. Ai pa pastaj mijëra nuse, që ecnin n g a d a l ë drejt r r ë - p i r a v e ku n g r i h e s h i n m u r e t e kështjellave, apo n d a në lumenjve ku n d ë r t o h e s h i n urat; dhe t ë gjitha ato nuse mbanin në duar, mbështjellë me një boçe, bukën e dre- 466 kës, që po ua çonin b u r r a v e të t y r e ustallarë. Cila prej t y r e ishte Rozafa, që do ta muronin në themelet e k a l a - së së Shkodrës? Themelet e kalave dhe të urave zgjates h i n e zgjateshin nëpër s h e k u j . Në kohën e sotme ishin s h n d ë r r u a r në themele k a n t i e r e s h . Ata s h t r i h e s h i n pos h t ë skelave, blloqeve të betonit, vinçave, motopompave dhe atje poshtë, në fundet e themeleve, po j e p t e s h p i rt legjenda. Ajo kërkonte ushqim. Ajo kishte uri. Tani, pas qindra vjetësh, thirrja e saj ishte e dobët, megjithatë çdo njeri prej nesh e dëgjonte qoftë e d h e për një grime jehonën e saj, a s h t u sic dëgjojmë b r e s h r i n në gjumë. P e r se, duke k a l u a r përmbi d ë r r a s ë n e n g u s h t ë që është vendosur mbi themelin e h a p u r thellë, qëllon që t ë m e r r en mendtë? Sepse të t h ë r r e t legjenda. Eja t e k une, t h ë r r et ajo. Zëri vjen i largët, i s h u r d h ë r . Megjithatë ti e ndien t ë r h e q j e n e saj, r r e z i k u n dhe aherë shpejton të mbash e k u i l i b r i n , për të mos r ë n ë atje poshtë. — Te hyrja janë grumbulluar njerëz, — tha vajza mengadalë, sikur ta zgjonte nga gjumi. Aï k t h e u kokën andej. Duke vallëzuar, ata iu afruan hyrjes. Atje ishin g r u m b u l l u a r vërtet disa njerëz. Ca të tjerë kishin dalë p ë r j a s h t a dhe qëndronin nën s t r e h ë n e barakës, për të mos i lagur shiu. — Një m u r a tor t h a se e pa njërin prej t y r e p e r t e j qiparisave, — t h o s h t e dikush. — Në djall të vejë. Sidoqoftë, do të ishte mire të lajmërohej policia. — K ë t u s'ka rajon policie. — Ama, quii do të jenë bërë duke u v ë r t i t u r kaq kohë nëpër shi. P r a n v e r a dëgjonte krejt e p ë r q e n d r u a r bisedën e njerëzve. — V ë r t i t e n r r e t h dasmës, — tha ajo, sikur të fliste me vete. — E çuditshme. — K ë s h t u kanë lindur mithet per shpirtrat e ligj, — t h a D. D. 467 Befas atij iu duk se fytyra e vajzës ishte bërë e bardhë, gati e tejdukshme. — Po ti, ç'ke t i? — Asgjë, — t h a ajo. — U trembe? Ai vuri dorën e d j a t h t ë mbi s u p e t e saj d h e i p r e ku flokët mengadalë. Vajza e mbështeti kokën mbi supin e t i j . Brenda dasma vazhdonte. 468 I t XVII Une e dija që ishte ai. Që në fillim të dasmës, qysh a t ë h e r ë k u r t h a n ë se dikush v ë r t i t e j përtej stacionit h e - kurudhor, mua ma ndolli zemra se ai do t ë vinte. Ai do t ë v i n t e patjetër, une k ë t ë e prisja. S'kishte si të ndodht e n d r y s h e . Vite me r a d h ë a i ka q e n ë frika ime, por sont e është n a t a e fundit që ai më ndjek. Thonë se ka a r d h ur bashkë me të fejuarin tim, ose me ndonjë njeri tjetër nga fisi i t y r e , sepse ai gjithmonë ka bërë punën e qenit, që i tregon r r u g ë n të zotit. Ai para, i fejuari prapa. 469 Une e prisja. Edhe kur, për çùdinë e të gjithëve, h y - r i në dasmë babai, une kërkoja me sy, p r a p a shpinës së babës, atë. Ai s ' i s h t e me babën, por h i j a e tij ishte me t ë. Thonë se kanë humbur n j ë r i - t j e t r i n nëpër trena, se janë n g a t ë r r u a r nëpër stacione dhe nuk e gjejnë dot n j ë r i - - t j e t r i n , thonë se baba iku nga dasma për ta kërkuar, që pastaj të k t h e h e t në dasmë bashkë me të d h e . . . Une s ' k am frikë. Frika ime prej tij ka m b a r u a r n j ë h e r ë e p ë r - gjithmonë. Veç kësaj, asnjeri nuk m u n d ta dijë më mir e se une perse a t a të dy nuk e gjejnë dot n j ë r i - t j e t r i n. Une j am e sigurt se baba ikën prej t i j , por k ë t ë asnjeri nuk e m e r r me mend, sepse asnjeri n u k e ka dëgjuar bisedën e pushkëve a t j e në kullën tonë të vjetër. Ai tani vërtitet rreth e rrotull. Mua p ë r p i q e n t ë m 'a fshehin, që të mos më shqetësojnë, por une e ndiej a të më m i r e se kushdo. Une e ndiej kur ai afrohet dhe kur largohet. Kështu ndihet në a r e s h u s h u r i m a e gjarprit. Kallëzat e g r u r i t k t h e j n ë k r y e t nga e r a h e r ë në një d r e j tim, herë në tjetrin. Dhe gjarpri r r ë s h q e t midis tyre. Edhe sonte, në këtë dasmë, njerëzit k t h e h e n herë në n jë drejtim, herë në tjetrin, për t ë k u p t u a r nga afrohet ai. Ka tetë vjet që më ndjek kjo s h u s h u r i m ë . Sonte ajo ë s h t ë bërë më kërcënuese se kurrë. Sonte gjarpri do që t ë kafshojë. Tetë vjet jetova n ë n a n k t h i n e k ë t i j njeriu. Kjo i s h te si një magji e pazgjidhshme, një peshë që më r ë n d o n te d i t e e n a t ë në gjoks, si ai makthi kur të zë në gjumë d he t ë merr frymën. Kjo filloi qysh në a t ë d i t e vjeshte, k u r une u k t h e - va nga shkolla dhe kuptova se në kullën t o n ë kishin a r dhur mysafirë të largët. Isha dhjetë vjeç. Ngjita s h k a l l ë t dhe pashë pushkët e v a r u r a në m u r e . Nga brenda d ë - gjoheshin bisedat e b u r r a v e . Nëna me n j ë k u s h ë r i r ë n t o në po çonin raki dhe meze matanë. — Nënë, çka j a n ë k ë t a ? — pyeta. — P ë r ty k a n ë ardhë, bijë, — t h a ajo d h e më v ë s h t r oi me dhimbsuri. — E pse, nënë? 470 — Po të fejojmë, të p a s t e n a n a ! Gëzohu. Une mbeta. E ndjeva t u r b u l l se filloi për mua diçka e zymtë dhe e gjatë. — P r a n d a j ka a r d h u r d y - t r i herë ai burri me l u n gë në qafë? — Po, bijë, prandaj. Ai edhe sot ka a r d h u r. — E njoha nga pushka. Ajo pushka e s h k u r t ë r është pushka e tij? — Po bijë. Ai është shkesi. Mua përsëri m'u rrokullisën lot të tjerë, dhe nëna më përkëdheli flokët e më puthi në balle. Matanë vazhdonte biseda e b u r r a v e dhe dëgjohej tringëllima e qelqeve të rakisë. Çdo h e r ë që t r i n g ë l l i n in gotat, une ndieja se diçka brenda meje thyhej e bëhej copë-copë. I s h t e mbasdite e zymtë. Jashtë f r y n t e një e r ë e n g r o h t ë që t ë m e r r t e frymën. Une r r i j a si e h u m b u r p r a në dritares dhe vështroja pushkët e varura në mur. I kisha dëgjuar shumë h e r ë se si bisedonin pushkët me n j ë r a - t j e t r ë n , tek qëndronin të v a r u r a me t y t a t poshtë. Ato tregonin për plumbat që kishin n x j e r r ë nga grykat e t y r e të zeza, për thirrjet «ah»- p ë r p a r a vdekjes, për n j e r i u n e r r ë z u a r mbi ujin e burimit. Une isha m ë s u ar me bisedën e pushkëve, por këtë h e r ë ajo ishte më e n g r y s u r dhe më e ftohtë. «Uh, u plakëm»-, thoshte njëra pushkë, ajo më e gjata. «Pushka që s'vret, plaket shpejt». Këto fjalë i t h o s h t e pushka e s h k u r t ë r e n j e r i u t me lungë. «Të ka m a r r ë malli t ë vrasësh?» «Po, vallahi», thoshte pushka e s h k u r t ë r. «Cilin ke ndër mend të vrasësh», pyeti një maliher. Heshtje. «Cilin ke ndër mend të*vrasësh?», pyeti përsëri mal i h e r i. «Katrinen», u përgjigj pushka e s h k u r t ë r. «E pse?» 471 «Në qoftë se ajo bën ndonjë t u r p e na korit». «Në qoftë se ajo bën ndonjë t u r p e na korit, ka k u sh e vret!», t h a pushka e babës. P u s h k ë t një copë h e r ë n u k folën. Tani filluan të p ë s h p ë r i t n i n me n j ë r a - t j e t r ë n shënjestrat, t h e p a t , këmbëzat. Ato tregonin gjithfarë ngjarjesh të vogla, n d ë r s a pushkët heshtnin. «Uh, u plakëm», tha përsëri pushka me t y t ë n më të gjatë, «U bëmë si gratë. S'po qesim më tym». «Të ka m a r r ë malli të qesësh tym?» — E pse jo? Ne për a t ë p u n ë jemi bërë, për të v r a r ë . Ne s'jemi parmenda, që të mbrehemi pas qeve, ne jemi pushkë.» «Mjaft me budallallëqe», tha maliheri. «Kur të vijë d i t a për t ë qitur t ym kundër a r m i k u t , të gjitha a t ë p u në do të bëjmë.» «Po prishen zakonet e lashta. Po m e r r e t nëpër k ë mbë kanuni i maleve, kurse ne heshtim.» «Tani ne kemi punë me a r m i k u n .» «Ai që prish zakonin, është a r m i k .» « P ë r k u n d r a z i .» «Ti je i paftyrë», t h a pushka e s h k u r t ë r. «Si the, bushtër?», t h i r r i maliheri. Ato filluan të grindeshin a s h p ë r dhe une vija re se si t y t a t e t y r e mundoheshin të drejtoheshin kundër n j ë r a - t j e t r ë s , por kjo ishte k r e j t e pamundur, sepse m u - ngonin d u a r t e njerëzve që t'i d r e j t o n i n. «Mjaft!», t h i r r i me zë të n g j i r u r pushka më e moçme. «S'ju vjen t u r p ? U bëtë si gratë, k u r g r i n d e n te pusi i fshatit.» P u s h k ë t m u r m u r i t ë n edhe një copë herë nëpër d h ë - mbë dhe pastaj prapë u bë heshtje. Kisha më shumë se një orë që po dremitja. Kur b u - r r a t filluan të dilnin, u përmenda. Ata m e r r n i n njëri pas t j e t r i t pushkët dhe, duke i h e d h u r në sup, iknin, pas i përshëndeteshin me babën. 472 Ikën të gjithë. Në mur mbeti e v a r u r v e t ëm pushka e babës. «Katrin, — më t h i r r i ai. — Eja këtu. Tani ti je e fejuar. Qysh nesër nuk do të shkosh më në shkollë.» Une ia plasa t ë qarit. Baba u nxeh. Ai ma r r ë m b eu librin e këndimit", që n u k e di pse m ' u gjend në duar, d he e flaku në zjarr. Fletët filluan të digjeshin me zhurmë. U dogjën qytetet e bukura, t r e n a t , fushat, x h a d e t ë dhe deti i kaltër. Kështu mbaroi ajo dite. Ai v i n t e shpesh. Pushka e t i j dhe pushka e babës bisedonin ngadalë në mur. Bisedat e t y r e ishin të s h k u r t r a e të mërzitshme. Nganjëherë a t o bëheshin të n g r y s u r a dhe kërcënuese, k u n d ë r s h t o n in n j ë r a - t j e t r ë n , grindeshin me zëra t ë mbytur. Pastaj prapë qetësoheshin dhe flisnin n g a d a l ë e m ë r z i t s h ëm si më pare. Qysh a t ë h e r ë në j e t ë n time hyri ky njeri i t m e r r - s h ëm me një lungë në qafë. Une e ndiej se si ai v ë r t i t et nëpër fushë. Përmes buçimës së daulles dhe këngëve dhe zhurmave u n e dëgjoj vërshëllimën e gjarprit. Herë afrohet, h e r ë largohet përsëri. Vërtitu, vërtitu, sonte ë s h t ë n a t a jote e fundit. Z v a r r i t u nëpër shi, nëpër pellgje, shkes i keq! 473 XVIII Dikush e k i s h t e ftuar D. D. në valle dhe ai qe n g r i t u r . Kjo ishte një valle e vjetër b u r r ë r i s h t e , me një r i t ëm t ë rende, ku fjalët p ë r s ë r i t e s h i n e p ë r s ë r i t e s h i n vazhdimisht. Dukej sikur vargjet e këngës ishin si ca pllaka të r ë n d a hekuri, që n u k ndaheshin dot l e h t ë nga n j ë r a - t j e - t r a . Ai që e h i q t e vallen, godiste h e r ë pas h e r e fort t o k ën me thembrën e këmbës së djathtë, sikur të s h t y p t e a t je diçka të keqe dhe mizore, pastaj ngrinte kokën, buzëq e s h t e dhe t u n d t e shaminë e bardhë, s i k u r të j e p t e l a j - min e gëzuar për a t a që i s h i n larg, se e keqja u s h t y p n ën 474 thernbrën e t i j . Por ndërkaq, ndërsa ai t u n d t e s h a m i n ë e bardhë, e keqja ngrinte kokën përsëri dhe përpiqej ta kafshonte që poshtë, si gjarpri, prandaj ai kthehej prapa me fytyrë të egërsuar dhe e shkelte përsëri me t h e - mbër, akoma më me tërbim, duke thyer gjurin e duke r ë n d u a r i tëri mbi të, dhe pastaj prapë n g r i n t e kokën dhe t u n d t e me triumf s h a m i n ë e bardhë, ndërsa p r a pë e keqja përpiqej të ngrinte kokën e copëtuar dhe të kafshonte, d h e ai prapë k t h e h e j , dhe kështu vali j a vazhdont e . N d ë r s a vallëzonte, D. D. pa Katrinen, jqë bisedont e me dy-tri vajza të Tiranës. Aty afër u shfaq përsëri gazetari. — P r a p ë erdhe? — e pyeti D.D. kur mbaroi vallja. — Nuk më zinte gjumi. — A e p a t ë shokun Fejzo? — pyeste Rudi më të d j a t h t ë e më të majtë. — Si është puna? — Ky shoku ka gjetur ca pusulla të çuditshme, — t h a Rudi, duke treguar një punëtor të s h k u r t ë r . P u n ë - t o r i m b a n t e në duar ca fletë. — Shikojini, — tha. Shkrimtari mori një nga fletët dhe lexoi: «Ora 23.57' luaj rolin e Xhonsonit. Ora 00.44' luaj rolin e H r u - shovit. Ora 00.59', pasi bëj makiazhin e nevojshëm, luaj r o l in e a g j e n t i t spiun». Soda Kaustike ia piasi gazit. . — J a n ë shënimet e a t i j mikut tim, — t h a. — Na u dukën tepër të dyshimta, — t h a p u n ë t o r i. — B ë h em une garant për të, — t h a Soda Kaustike. Rudi dhe punëtori i s h k u r t ë r u larguan. — Si duken punët? — pyeti gazetari. — Mrekulli, — tha s h k r i m t a r i. — Ka plasur ndonjë s h e r r? — J o . i : — Dasmë pa sherr, gjë e r r a l l ë. R r e t h e rrotull vallëzonin. — E di ç'mendoj? — t h a D. D. — Përfytyroj një t r en 475 t ë gjatë, të gjatë, lyer me bojë të k a l t e r , ku të kenë h i - pur mijëra ish-të fejuar t ë m i t u r nga gjithë Shqipëria. — Kjo gjë mund të bëhet, — t h a gazetari. — Do tô i s h t e një ekskursion i mrekullueshëm. Në mos në një t r e n t ë kalter, a t a mund t ë hipin në një k a r v a n a u t o - busësh të «Albturistit». — Dasma po a r r i n kulmin e saj, — t h a s h k r i m t a r i. — Gjynah që s'është labi. Tani të gjithë po plekseshin në një valle të gjatë e t ë pafund. Disa nga ata që ishin në r r e t h i n kryesor të valles, s h k ë p u t e s h i n nga r r e t h i , n x i r r n i n shaminë dhe, duke e tundur atë mbi kokë, krijonin një degë t ë r e t ë v a lles. Vallja i ngjante një dredhke që s h t r i n degët e saj kudo. D. D. doli përjashta nga d e r a e prapme e barakës dhe ndezi një cigare. lu kujtua diçka dhe buzëqeshi me v e t e . Po gdhinte. J a s h t ë ishte akoma errësirë, por n ë p ër skajet e horizontit errësira po dobësohej vazhdimisht. Herë pas h e r e dukej sikur mbi t ë k a l o n t e rrëshqitazi n jë d r i t ë e d r u a j t u r , e bardhë, sikur t'i binte d r i t a e dy f a r ë - ve të largët t ë n j ë makine. Ai i nguli s y t ë fushës dhe mendoi se ndoshta në a të d r e j t im do të asfaltohej më vonë një r r u g ë e d r e j t ë me d r i t a neon anëve. Kjo r r u g ë m u n d t ë quhej «Rruga Kat r i n ë » . E pse jo? t h a ai me vete. K a t r i n a është n u s j a e p a r e e këtij qyteti. Ai përfytyroi se si d r i t a t e neonit do të mbinin nga t ë dyja a n ë t e rrugës, si k a k t u s e të b a r d h a e të ftohta mbi s h t y l l a t prej alumini. Në k ë t ë orë të mëngjesit a to do të p ë r p ë l i t n i n s y t ë e përgjumur p ë r p a r a se të s h u h e - shin dhe ndoshta në këtë orë ai do të zbriste nga t r e ni dhe, duke ecur, i përgjumur e i lodhur nga shërbimi i gjatë, nëpër udhët që akoma flinin, do të ndalej përpar a një a p a r t a m e n t i , do të n g j i t t e shkallët d h e do t'i b i n t e n j ë zileje. Ai qeshi përsëri me vete dhe t u n d i kokën. Kur ai h y r i brenda, baraka gjëmonte e dridhej e t ë r a. 476 O r k e s t r a n t ë t ishin mbytur në djersë. Montatori qS i b i n t e daulles, e k i s h t e lënë vendin e tij dhe ishte futur mu në mes të vallëzuesve, duke goditur si i t ë r b u a r me t ë dy shkopinjtë lëkurën e tendosur. Flokët e q u l l u r nga djersa i vareshin si xhufka mbi balle. Njerëzit p ë r r e th kërcenin, s h t y h e s h i n e t h ë r r i t n i n «hopa!» d h e ai i vësht r o n t e me sy të ndezur e të mjègulluar, sikur i ndillte, k u r s e a t a që u binin gërnëtave, i k i s h i n mbyllur sytë përgjysmë dhe i lëviznin gërnetat në çdo drejtim, sikur donin të mbushnin çdo kënd të botes me t i n g ü j t e t y re gërryes. Në mes të njerëzve D. D. takoi Pranverën. — O zot, ç'bëhet këtu? — t h a vajza, duke u mbësht e t u r te supi i t i j. Ai n u k u përgjigj, po vështroi si i m a h n i t u r r r ë m u - j ë n e dasmës. Ajo qëndroi pranë t i j . Ai kërkoi paqetën, po nuk e gjeti. — Po lozin menç, — t h a vajza, — Shikojini a t a të dy, shikojini si hidhen! — I shoh, - u përgjigj ai. — S'kam pare k u r r ë një festë të tillë. Vallja zgjerohej vazhdimisht. Ajo rrethonte dhe p ë r p i n t e gjithçka si një vërshim. — Mos më lini vetëm, — t h a vajza, — k am frikë të mbetëm vétëm. — Çfarë t h u a ? Nuk dëgjoj dot nga zhurma. — K am frikë vetëm, — i përsëriti ajo me force pranë veshit. Ai i shtrëngoi dorën, dhe ajo e vështroi në sy. Sytë e saj ishin p r a p ë të njomur, si një x h am që fillon të vishet nga avulli. «•Hopa!»-, t h ë r r i s t e ai që i binte daulles dhe, d u k e i t h y er pak gjunjët e duke ulur pak t r u p i n mbi ta, godist e akoma më me t ë r b im me shkopinj, ndërsa g ë r n e t a t d he violinat z v a r r i t n i n tingujt e t y r e si fije të panumërta r r e t h e rrotull, duke e mbështjellë gjithë botën me to. — E n d i e n ? — t h a ai p a p r i t u r. . - Çfarë? — pyeti ajo me zë të mekur. 3 477 — Po vjen ver dalle, — t h a ai si nëpër gjumë. — Ndih e t kudo. Vajza ia shtrëngoi fort dorën dhe u m u n d u a të k u p - t o n t e ç'bëhej. Baraka ziente dhe buçiste nga t i n g u j t e këngët, dhe v e t ëm ca njerëz me fytyra të s h q e t ë s u a r a kaluan diku në njërën nga të n d a r a t dhe pastaj dolën përjashta. — Ndihet fare afër, — t h a ai, — më afër se k u r r ë. Ajo ia shtrëngoi edhe më fort dorën. — Ç'mund të ndodhë? — pyeti me zë të tremibur, po ai n u k e dëgjoi dot nga zhurma dhe vazhdoi të v ë s h t r o n t e me sytë pak s i t ë h u t u a r dasmën që ziente d h e shqetësimin, që dukej e zhdukej në disa fytyra. Buçima e daulles atij i ngjante çdo h e r ë si një k r i s - më dhe e k t h e n t e kokën padashur, andej nga salloni, ku çdo gjë ziente dhe gjëmonte dhe hare ja kishte a r r i t ur kulmin. Herë-herë i dukej sikur goditja e daulles e s h p ë r n d a n t e alarmin, duke e trembur qoshe më qoshe dhe h e r ë - h e r ë i dukej sikur ajo e ndillte. Gërnetat gër r y e n i n a j r i n si pistoleta dhe prapë për një çast sundont e daullja. Pastaj, prapë gërnetat. Pastaj, prapë daullja. Bum-ibumjbum ! — E shikon a t ë l ë k u r ë dhie të m b ë r t h y e r në listel ë ? — i t h a shkrimtari vajzës, duke ia afruar kokën te veshi dhe duke i t r e g u a r me dore daullen. Vajza mundohej që t'i m e r r t e vesh të gjitha fjal ë t. — Në a t ë shesh të vogël gjëmojnë të gjitha zhurmat e j e t ë s . I ndien? — I ndiej, — t h a ajo. Befas atij iu duk se dëgjoi një krismë arme. — Sa b u k u r ! — t h a vajza. Zëri i saj humbi në r r ë - mujë. Askush tjetër nuk e dëgjoi krismën. 478 ( XIX Më në fund ata u gjendën balle për balle. Një copë h e r ë q ë n d r u a n në heshtje. Pastaj zërat e t y r e të ngjirur nga lagështia m u r m u r i t ë n për një kohë shumë të gjatë. Grindeshin. Dora e njërit zgjatej herë pas here në d r e j t im të barakës, ku bëhej dasma. Tjetri diç kërkon te në brez. I t r e t i , ai më i riu, u nda p r e j t y r e dhe eci nëpër fushë, duke lënë pas shpinë këngët, zërat d h e gjëmimin e d a ulles, që sa v e n t e bëheshin më t ë mbytura. Duke ikur, ai shfrynte, s h a n t e nëpër dhëmbë dhe mezi m e r r t e frymë. Këmbët iu futën në një pellg. Shau përsëri dhe k a p ë r c eu më t u t j e . Përsëri pellg. 479 Ai u bë gati të hidhej, por befas qëndroi. Tutje u dëgjua një krismë arme. Ai mbajti vesh një copë herë. P a s taj p ë s h t y u me u r r e j t j e në d r e j t im t ë barakave dhe iku më t u t j e . Duke ecur shpejt, dalloi në e r r ë s i r ë k o n t u r e t e fabrikës, që dukeshin sikur kishin mbirë nga dheu. Qëndroi, vështroi një copë h e r ë nga ajo anë, pastaj, p a p r i t u r, u sul në d r e j t im t ë fabrikës, kapërceu me zor një m u r dër r a s a s h (një gozhdë i grisi diçka dhe ai shau prapë), v r a - poi nën kolonat prej betoni dhe, si gjeti një h e k u r në t o kë, nisi të godiste me t ë r b im t ë p a r i n skelet m e t a l i k që ndeshi në gjysmë e r r ë s i r ë. Tutje, nga p o r t a e hyrjes, u dëgjua b r i t m a e rojës, Ai goditi përsëri dhe pastaj vrapoi, u hodh përsëri matanë m û r i t me dërrasa, pa e lëshuar h e k u r i n nga dora dhe u sul nëpër fushë. — Kush je, se, për ideal, t'i hodha t r u t ë në erë, — u dëgjua një zë andej nga baraka e rojës së natës. Por t a ni ai ishte larguar mjaft dhe po ikte me shpejtësi. Hekurin e mbante akoma në dore. Herë ecte, h e r ë vraponte duke gulçuar, ndërsa t u t j e, prapa shpinës së t i j , vinin valë-valë zhurmat e dasmës, si zhaurimë deti. Këmbët i ndeshën prapë në s h i n a t e hekurudhës dhe desh u rrëzua, por e mbajti veten dhe, me një kërcim, i kapërceu ato si një mace e egër. P a p r i t u r qëndroi përsëri, sikur u k u j t u a për diçka dhe u kthye. Kërkoi me këmbë nëpër e r r ë s i r ë s h i n a t dhe, si i gjeti, vështroi një herë r r e t h e r r o t u l l fushës që nxinte, pastaj u përkul mbi shinat dhe goditi nae force h e k u r i n e rende. Në k r a h dhe në t r u p ndjeu një dhëmbje të forte. Ishte kundërgoditja e metalit. Goditi përsëri. Pastaj e fut i h e k u r i n midis shinave dhe tokës dhe filloi t'i mëshonte me g j i t h ë fuqinë, d u k e gulçuar nga zori. Shinat as që lëvizën fare. E futi përsëri hekurin dhe përsëri i mëshoi me îërbim. Kockat i k ë r c i t ë n nga tendosja. Shinat p ë r s ë r i nuk lëvizën. Aherë ai, me h e k u r i n që k i s h t e në dore, filloi të r r ë m o n t e si një mace zhavorrin që s h t r i h e j nën shinat. Duke rrëmuar, gulçonte dhe shante vazhdimisht. 480 XX Kishte një orë e ca që kishte zbardhur dita. Rete, të përhime e të palëvizshme, qëndronin l a r t në qiell, sikur k i shin ndaluar për t ë kundruar botën. Platforma e stacionit ishte mbushur plot me dasmor ë t që prisnin t r e n i n për t ' u nisur dhe me ata që kishin dalë për t'i përcjellë. Njerëzit venin e vinin p ë r p a r a n d ë r - tesës së stacionit. Bisedonin, pinin cigare, vështronin p e j - sazhin. Një pjesë grumbulloheshin r r e t h grupit të monta- 481 torëve, që kishin çmontuar njërën prej shinave të h e k u - rudhës dhe tani, në vend të saj, po montonin një shinë të re. Natën dikush kishte dëmtuar hekurudhën. Një orë më pare, k u r mbërriti në stacion grumbulli i p a r e i dasmorëve që do të iknin, një nga m o n t a t o r ë t vuri re me çudi, se në një vend dukej sikur ishin dëmtuar shinat. Të gjithë u mblodhën dhe po vështronin të h a b i t u r s h i n ë n e g ë r v i s h ur dhe vendin e gërmuar nën të. Dukej sikur gjatë natës n jë kafshë e çuditshme kishte rrëmuar dhe kishte gërvishur me thonj hekurudhën. Ndërkaq m b ë r r i t ë n montatorët e t j e r ë dhe të gjithë përkuleshin, shikonin nga afër dhe disa p r e k n i n me dore shinën, si për të provuar në ishte dëmt u a r v ë r t e t aq sa dukej. Disa thoshin se shina n u k k i s h te asnjë dëmtim, të t j e r ë t dyshonin. Atëherë, aty për aty m o n t a t o r ë t vendosën që, për çdo rast, të hiqnin shinën e g ë r v i s h t u r dhe, pasi të mbushnin vendin e gërmuar, të montonin në vend të saj një tjetër. (Për fat, pak më t u t je, ndanë t r a s e s ë së h e k u r u d h ë s ishte një grumbull shinash, që, sic duket, kishin t e p r u a r që nga ndërtimi i h e kurudhës). Rudi bashkë me dy t ë t j e r ë vrapuan t ë m e r r nin veglat. Porsa e r d h ë n veglat, Xheviti, Rudi dhe k a t ër a pese montatore të tjerë filluan të punonin me s h p e j tësi. Kishte kaluar gati një orë dhe tani pritej t ë vinte t r e ni. Njerëzit shikonin orën, afroheshin t e vendi ku po montohej shina, kthenin kokën në drejtimin ku duhej të dukej treni dhe bënin parashikime. Ishin këtu të gjithë. Zëvendësministri me Sekretärin e Partisë të k a n t i e r i t venin e vinin, duke diskutuar për diçka. Ca gra të lodhura nga nata pa gjumë po dremitnin mbi stolat prej d r u r i të stacionit. Katrina, m o t r a e vogël e Xhevitit, P r a n vera dhe një grumbull i madh vajzash bisedonin dhe qeshnin me zë t ë lartë. Rudi vraponte sa andej këndej. Dikush ishte t ë r h e q u r mënjanë me Mirën. Ai i thoshte diçka, dhe ajo vështronte tutje si e përpirë nga një mendim. Kishin dalë edhe kinezët, dhe gazetari po mundohej të shpjegohej me t a për një gjë t ë n g a t ë r r u a r . Bashkëpunëtori s h k e n - 482 cor, i gjatë dhe me fytyrën krejt të zbehtë, ecte ngadalë nëpër platformë, me borsalinën e madhe të r r a s u r thellë në kokë. Labi kishte ardhur, sic duket, drejt e nga b a r a ka e rojës, sepse dyfekun e kishte akoma në krah. Ai vësht r o n t e montatorët, që punonin të m b y t u r në djersë dhe h e r ë pas here n x i r r t e orën e xhepit. Nga grumbulli i vajzave dhe grave P r a n v e r a dhe Kat r i n a k t h e n i n kokën shpesh në drejtimin e fushës, atje ku një grumbull i vogël njerëzish kishin më se një orë që v ë r t i t e s h i n në një copë vend, përkuleshin në tokë, sikur kërkonin diçka t ë humbur, r r i n i n më këmbë si q i r i n j . Atje ishin drejtor Fejzoja, shkrimtari D.D., Soda Kaustike dhe ca m o n t a t o r e të tjerë. — E çuditshme, — t h a drejtori për të k a t ë r t ë n herë. Mbi tokën e lagur dukeshin në dy-tri vende njolla të zeza gjaku. Më t u t j e ishte një gur g j i t h a s h t u i gjakosur. — K ë s h t u duhet të jetë, — t h a D.D. — Ai e ka qëlluar plakun me këtë gur, kurse plaku i ka shtirë me arme. Krismën e dëgjova vetë. — P e r s e të mos supozojmë të k u n d ë r t ë n ? — pyeti d r e j tori. — Sepse, po të qëllonte shkesi, do ta kishte v r a r ë p l a kun, — t h a shkrimtari. — Kurse plaku, i trullosur nga goditja me gur, me sa duket, nuk e goditi dot për vdekje k u n d ë r s h t a r i n . — E pastaj ? — P a s t a j do të kenë ikur andej, si dy përbindësha të plagosur. D.D. tregoi me dore në drejtim të kodrinave, atje ku horizonti ishte mbytur në mjegull. Të tjerët kthyen kokën andej. Mjegulla varej mbi relievin e tokës si një p e r de me s h u m ë pala, e r e n d e dhe e lagur. — Ndoshta andej tutje, në ndonjë grykë mali, janë përleshur përsëri, — t h a D.D. mendueshëm. Soda Kaustike vështronte gurin e mprehtë. — P l a k i mjerë! — Shkojmë, — t h a drejtori, — më duket se po vjen treni. 483 — Mos i thoni asgjë Katrines. — Duhet lajmëruar policia, sidoqoftë. — N a t y r i s h t. Që nga larg erdhi fishkëllima e zgjatur e lokomotivës. Të gjithë k t h y e n kokën andej nga po vinte treni. Njerëzit u gjallëruan përnjëherësh. Ca t u n d n i n duart, ca shamitë, ca bënin shenja nga më t ë çuditshmet. (Ndoshta ky ishte shkaku që makinistët k u j t u a n se t u r m a e njerëzve ishte e dehur, kurse në fakt njerëzit për çdo rast donin të lajmëronin që për së largu t r e n i n , se linja e hekurudhës ishte dëmtuar.) Treni u ndal në stacion dhe m a k i n i s t ë t e disa nga konduktorët u hodhën menjëherë në tokë për t ë m a r r r ë vesh se ç'po bëhej. R r e t h t y r e u mblodhën shumë dasmorë, por asnjeri nuk ishte në gjendje t ë shpjegonte dot atë që kisht e ndodhur. Në kohën që njëri nga makinistët po fliste i zemëruar me d r e j t o r i n e k a n t i e r i t dhe me ca punëtorë, t j e t r i shpejtoi të m e r r t e në telefon e p r o r ë t e vet. (Me sa duket, pikërisht ky makinist ishte ai që t h a i pari se linjën hekurudhore e kishin dëmtuar dasmorët e dehur.) Ndërkaq nga të gjitha dritaret e vagonëve njerëzit zgjatnin kokën dhe mundoheshin të merrnin vesh se ç'kishte ndodhur. Ata që ishin në platformë, ngrinin supet. Nga vagoni në vagon f l u t u r o n i n fjalë dhe supozime nga më të çuditshmet. Disa kujtonin se ishte shtypur dikush, të tjerë kujtonin se kishte ndodhur ndonjë tërmet apo përmbytje gjatë natës. Shumica pyesnin akoma, dhe askush nuk mund të s q a r o n t e dot për asgjë. Lokomotiva lëshonte herë pas here një re avulli të përhimë, t a m am si një copë qielli t ë vogël, që ngrihet m e n j ë h e r ë lart për t ' u bashkuar me qiellin e vërtetë. Ndërkaq montatorët e kishin montuar me shpejtësi shinën. Tani njerëzit po përqafoheshin, ndaheshin dhe hipnin me vrap nëpër vagone. Dëgjoheshin t h i r r j e : -«Këndej, këndej». Lokomotiva fishkëlleu. Treni u nis. Ai qe vonuar vetëm gjashtë minuta. Nga d r i t a r e t e vagonëve zgjateshin qindra duar dhe 484 shami. Po p ë r s h ë n d e t n i n j o v e t ëm dasmorët, por edhe pasag jerët dhe konduktorët, bile edhe makinistët, që pak më p a r e ishin grindur. Në njërin nga vagonët bugiti kënga: O montator, o zog shtegtar i pesëvjeçarëve... Ata që m b e t ë n në stacion, tundnin duart vazhdimisht. Treni po largohej duke m a r r ë me vete fishkëllimat bojë hiri, zhurmën e binarëve dhe këngën. 1967. 485 Nëpunësi i Pal I at it të Ëndrrave Mëngjesi ishte i lagësht e me sqotë. Ndërtesat masive, që çoheshin drejt e mbi lëvizjen e rrugës, me portalet e t y r e të renda e me kanatet e m b y l l u r a e bënin edhe më të h i r t ë fillimin e dites. Ebu Qerimi mbërtheu edhe kopsën e fundit të jakës së palltos, atë që e shtrëngonte zakonisht te gryka, vështroi fenerët e h e k u r t të rrugës me sqotën e rrallë, që u vërtitej përreth dhe ndjeu p r a p ë një drithëtirë në t r u p. Rruga, si zakonisht në këtë orë, ishte e mbushur plot 489 me nëpunës t ë dikastereve qendrore, që shpejtonin për të kapur me kohë orarin zyrtar. Dy-tri herë atij i shkoi ndër mend se mos bëri gabim që nuk mori një karrocë. Rruga gjer në Tabir Saraj ishte më e gjatë se ç'e k i s h t e m e n d u ar dhe, veç kësaj, në këtë sqotë mund t ë r r ë s h q i t j e mbi k a l l - drëm. Po kalonte përpara Bankës Qendrore. Më t u t j e dukeshin karroca t ë shumta t ë mbuluara me b r y m ë p ë r p a r a një n g r e h i n e tjetër masive, që kushedi e ç'ministrie ishte. Dikush p ë r p a r a tij rrëshqiti në t r o t u a r . Ebu Qerimi e ndoqi me sy se si u mbajt me zor në çastin e fundit për të mos r ë n ë krejt, si u ngrit aty për a t y dhe, duke mallkuar nëpër dhëmbë e duke v ë s h t r u a r herë x h y b e n e lerosur, h e r ë vendin ku rrëshqiti, iku përpara si i n d ë r k r y e r . Kujdes, ia bëri me vete Ebu Qerimi, pa e d i t u r as vetë se kujt i a drejtoi atë fjalë, të panjohurit apo vetvetes. Në të v ë r t e t ë s'kishte pse të merakosej aq shumë. Jo v e t ëm që nuk kishte ndonjë orar t ë saktë p ë r t ' u p a r a q i t u r, por nuk e dinte nëse ishte e detyrueshme të p a r a q i t e j në përgjithësi gjatë mëngjesit. Befas Ebu Qerimi u kujtua se nuk dinte asgjë për o r a r e t e Tabir Sarajit. Ra një orë diku nga e mai ta, me një tingull të bronztë, si në p u n ë t ë vet, larg në mjegull. Ebu Qerimi shpejtoi h a pat. Jakën prej gëzofi e kishte ngVitur prej kohësh, meg j i t h a t ë dora e tij bëri lëvizjen e njohur të ngritjes së saj. Në t ë vërtetë t ë ftohtët nuk e ndiente te qafa, por diku te brinjët. Futi dorën nën pallto, te xhepi i b r e n d s h ëm për të p a r e nëse e kishte aty fletën e rekomandimit. Kalimtarët në r r u g ë për një çast i u dukën më të r r a - lluar. Nëpunësit kanë m b ë r r i t u r nëpër dikasteret e tyre, mendoi me alarm, por a t y për aty e qetësoi veten: në fund t ë fundit ai s'kishte p u n ë me ta. Ai s'ishte akoma n ë punës. Larg i u duk se dalloi njërin k r a h t ë Tabir Sarajit. Kur u afrua dhe pak, e kuptoi se nuk kishte gabuar. Ishte vërt e t ai, me kupolat e zbehta, të lyera me një ngjyrë, që dik u r duhej të kishte qenë e kalter, ose, së paku, ngjyrë gurkali, dhe që tani mezi dallohej nga sqota. Kjo i s h t e një 490 nga pjesët anësore të t i j , kurse hyrja duhej të ishte nga r r u g a tjetër. Ebu Qerimi i erdhi r r o t u l l një sheshi gjysmë të s h k r e - të, ku ngrihej një xhami, me minare çuditërisht t ë hollë. Hyrja ishte vërtet nga r r u g a tjetër. Ngrehinës së madhe t ë dy k r a h ë t i humbisnin në sqotë, kurse pjesa e saj qendrore ishte e tërhequr përbrenda, sikur të qe zmbrapsur p ë r p a r a diçkaje. Ebu Qerimi ndjeu ankthin t'i rritej me shpejtësi përbrenda t i j . Një r r e s h t i gjatë hyrjesh n g r i h e shin të b a r a b a r t a përskaj njëra-tjetrës, por, kur Ebu Qerimi u afrua, pa se ato n u k ishin hyrje, por portale të m b y - l l u r a me kanate të lagura, të p ë r h a p u r a prej kohësh. Ai eci për së gjati, duke ndjekur me bisht t ë s y r i t a të r r e s h t portalesh t ë shkreta. Një njeri me xhybe se nga mbiu p r a n ë t i j. — Ku është hyrja? — pyeti Ebu Qerimi. Njeriu me xhybe tregoi me dore drejtimin e djathtë. Mënga e xhybes së tij i s h t e aq e gjerë, saqë ajo n u k mori aspak pjesë në tregimin e krahut. O zot, akoma me këto veshje, mendoi Ebu Qerimi duke ecur në drejtimin që i dha ajo dore e hollë midis asaj mënge të përbindshme. Pas një copë here ndjeu përsëri ca hapa përbri t i j . Ishte prapë n j e r iu me xhybe. — Këndej, — tha ai, — h y r j a për nëpunësit ë s h t ë k ë n dej. Ebu Qerimit i erdhi mire që tjetri e mori për nëpunës. Ai u gjend më në fund p ë r p a r a hyrjes. Kanatet e portes dukeshin më të r ë n d a se ç'ishin. Ato ishin katër, të gjitha njëlloj, i r e dorezat e rënda prej bronzi. Ebu Qerimi s h t y u njërën prej tyre, që për çudi u hap, dhe hyri në një korridor të ftohtë, tavani jashtëzakonisht i l a r t ë i të cilit e bënte të dukej si një fund grope. Nga të g j i t h a anët kishte dyer. Ebu Qerimi s h t y u dyert me r a d h ë, gjersa n j ë ra prej t y r e u hap dhe ai u gjend në një korridor tjetër, më pak t ë ftohtë. Prapa një xhamllëku ai pa më në fund njerëz. Ata r r i n i n kokë më kokë dhe duhej të i s h i n p o r t i - erët, ose, së paku, nëpunës që shërbenin atje, sepse mbanin ca si uniforma me ngjyrë t ë kalter t ë zbehtë, të p ë r a - 491 fërt me ngjyrën e kupolave të pallatit. Madje Ebu Qerimit iu duk se mbi uniformat e t y r e dalloi për një çast njolla t ë ngjashme me ato që i qe d u k u r se kishte d a l l u a r që larg mbi kupolat e që ishin të s h k a k t u a r a ndoshta nga lagështia. Po ai n u k pati kohë t ' i v ë r e n t e m i r e t ë g j i t h a këto, sepse njerëzit me uniforme e lanë bisedën që i s h i n duke b ë r ë dhe i ngritën s y t ë në mënyrë pyetëse. Ebu Qerimi hapi gojën për t ' i përshëndetur, por kaq hapur dukej në s y të e tyre pakënaqësia që u kishte n d ë r p r e r ë bisedën, saqë ai, në vend që t ë thoshte «mirëmëngjes»-, shqiptoi emr i n e nëpunësit t e k i cili duhej të p a r a q i t e j. — Ahu, për p r a n im në punë, — t h a njëri prej t y r e . — Kati i pare nga e djathta, dera njëmbëdhjetë. Si çdo njeri që kapërcen për h e r ë të pare p o r t ë n e një institucloni të rëndësishëm q e v e r i t a r e aq më tepër që v i n t e me zemër t ë ngrirë, me dyshimin që do t a pranon i n apo jo në punë, Ebu Qerimit i a donte zemra t ë këmb e n t e dy fjalë me njerëzit e pare që t a k o n t e atje, p ë r p a ra s e t ë s h k o n t e më t e j , mirëpo a t y r e kaq shumë s'u durohej t a nisnin p r a p ë atë bisedën e t y r e të mallkuar që ua kisht e n d ë r p r e r ë , saqë ai u nis drejt korridorit të brendshëm, sikur ta shtynin pas. — Ja, a n d e j , n g a e djathta, — dëgjoi pas vêtes n j ë zë. Pa k t h y e r kokën, eci andej dhe v e t ëm t r o n d i t j a e ajo d r i - t h ë t i r ë e ftohtë që ndiente në gjithë t r u p i n n u k e linin ta n d i e n t e veten të fyer. Korridori ishte i gjatë dhe i zymtë. Dyert dilnin në të me dhjetëra, të l a r t a dhe pa numra. Ai numëroi njëmbëdhjetë dyer dhe ndaloi. P ë r p a r a se t ë trokiste, do të dont e t ë pyeste për t ' u siguruar edhe një h e r ë nëse ishte v ë r t e t ajo zyra e njeriut që kërkonte. Mirëpo në a t ë korridor t ë gjatë s'dukej frymë njeriu. Ebu Qerimi u m b u s h me frymë, zgjati dorën dhe trokiti fare lehtë. Nga brenda s'erdhi asnjë zë. Ai vështroi sa djathtas ma j tas, pastaj trokiti prapë, këtë h e r ë më fort. Nga b r e nda përsëri s'erdhi asnjë përgjigje. Pas trokitjes së t r e të ai e shtyu derën dhe, për çudinë e tij, ajo u h ä p fare lehtë. I tmerruar, deshi ta mbyllte përsëri, 492 madje zgjati k r a h u n për ta k a p u r kanatin që vazhdonte t ë hapej akoma me një krismë vajtuese, por në atë çast s y t ë e tij pane se dhoma ishte bosh. Një copë h e r ë qëndroi në mëdyshje, të hynte apo t ë mos hynte në atë zyrë pa njeri. Nuk i kujtohej asnjë rregullore apo udhëzim për një rast të tillë . Dera pushoi më në fund së krisuri. Me sy të palëvizshëm ai v ë s h t r o n t e ca stola të gjatë që i s h in vendosur anash mûrit, në a t ë zyrë t ë boshatisur. Qëndroi sa qëndroi te pragu, pastaj dora i p r e k u fletën e r e - komandimit në x h e p i n e b r e n d s h ëm të palltos, mori guximin dhe hyri. Dreqi t a marrë, t h a me vete. Ndër mend solli shtëpinë e tij të madhe në Rrugën Mbretërore, fisin e tij të fuqishëm që mblidhej shpesh pasdarkave në dhomën e madhe me oxhak, dhe me një lëvizje të p a p r i t u r u ul në n j ë r in nga stolat. Për fat të keq kujtimi i shtëpisë e la shpejt dhe ia ndjeu prapë a n k t h i n e mëparshëm. Veshët i kapën një si zhurmë zërash që n u k kuptohej se nga vinin. Vështroi p ë r r e t h dhe vuri re se b r e n d a në dhomë i s h t e një d e r ë tjetër. Zërat dukej sikur vinin që p r a p a s a j . Një copë herë qëndroi, mbajti vesh, por zhurma ishte po aq e p a q a r t ë sa në fillim. Tani gjithë vëmendja i u p ë r q e n d r ua t e ajo derë, p r a p a s ë cilës atij iu d u k s e ishte ngrohtë. Mbështeu d u a r t në gjunjë dhe qëndroi gjatë ashtu, pa lëvizur. Sido që t ë ndodhte, tani ishte b r e n d a në ndërtesën ku rrallëkujt i kishte qëlluar të hynte. Thoshin se edhe ministrat mund të hynin k ë t u v e t ëm me një leje të veçantë. Dy-tri h e r ë ktheu kokën nga dera prej nga vinin zërat, por e ndiente se, edhe sikur të kalonin orë dhe dit e t ë t ë r a në pritje, ai nuk do të ngrihej për të s h t y r ë atë derë. Ai do të p r i s t e atje, i u l u r në stolin e gjatë, duke bekuar fatin që kishte mundur t ë a r r i n t e gjer në atë zyrë. Nuk e kishte menduar se mund të ndodhte kështu, kaq thjesht. Megjithëse s' k i s h t e qenë dhe aq thjesht. E pra, e qortoi veten aty për aty, një r r u g ë nëpër sqotë, ca portale t ë mbyllura, p o r t i e r ë t me uniforma ngjyrë gurkali, në vest i b u l i n e shkretë, a s'ishte e t h j e s h t ë e gjithë kjo? Megjithatë, pa ditur pse, pbherëtiu. Në atë kohë dera u hap dhe Ebu Qerimi u n g r i t në kë- 493 mbë. Dikush zgjati kokën, e pa dhe u zhduk prapë, duke e lënë deren të hapur përgjysmë. Që b r e n d a u dëgjua zëri i tij. — Në paradhomë është dikush. Ebu Qerimi nuk e kuptoi sa zgjati koha e pritjes në këmbë. Dera kishte m b e t u r gjysmë e hapur, po prej andej n u k vinin më tani zëra njerëzish, por vetëm një s h t r a k - - s h t r u k i çuditshëm. Njeriu që doli më në fund prej saj, i s h t e t r u p s h k u r t ë r . Ai mbante në njërën dore një g r u m bull shkresash, në t ë cilat Ebu Qerimit i u duk se s h k a r k o - hej për fat të mire gjysma e vëmendjes së nëpunësit. Ai e vështroi megjithatë në m ë n y r ë pyetëse. Ebu Qerimi ndjeu dëshirën t'i kërkonte në njëfarë m ë n y r ë ndjesë që e kishte n x j e r r ë nga dhoma, që me siguri ishte e ngrohtë, por shikimi i s h k u r t a n i t ishte i tillë, saqë Ebu Qerimit n u k iu hap goja, por vetëm dora e t i j , me një lëvizje të ngadaltë, nxori nga xhepi fletërekomandimin dhe, i a zgjati. Tjetri zgjati dorën e deshi ta merrte, por në çast e tërhoqi atë, sikur fleta të ishte e ndezur. Ai afroi v e t ëm kokën, lexoi për dy-tri sekonda, pastaj e tërhoqi edhe kokën. Ebu Qerimit iu duk se në sytë e t j e t r i t pa një s h k ë n d i j ë qesëndie. — Eja pas meje, — t h a nëpunësi dhe u d r e j t u a nga dera e jashtme. Ai doli i pari në korridor dhe Ebu Qerimi i shkoi pas. Një copë herë u përpoq të mbante mend r r u g ë n nga po shkonin, në mënyrë që, kur t ë dilte, të mund t ë k u j t o n te daljen, por pastaj e pa që kjo punë, veç që ishte pa kuptim, qe edhe e pamundur. Korridori ishte akoma më i gjatë se ç'i qe d u k u r në fillim. Ndriçimi i vinte i dobët nga ca korridore të t j e ra anësore, në njërin prej të cilëve ata u k t h y e n më në fund. Nëpunësi trokiti në një derë dhe hyri, duke e lënë derën t ë hapur për Ebu Qerimin. Ebu Qerimi ndenji një sekondë në mëdyshje, po tjetri i bëri shenjë ta ndiqte dhe ai hyri në zyrë. P ë r p a r a se t ë ndiente ngrohtësinë, Ebu Qerimi ndjeu aromën e zjarrit. Një mangall i madh prej bakri qe vendosur në mes të dhomës. Pas një t r y e z e druri r r i n t e një 494 njeri me fytyrë t ë v r e n j t u r , t e p ë r t ë gjatë. Ebu Qerimit iu duk se jo vetëm kur hynë, por qysh më pare sytë e tij ishin të ngulur t e dera, s i k u r t'i priste. Njeriu i shkurtër, që t a n i Ebu Qerimit po i dukej i afërt, iu afrua t j e t r i t dhe diçka i pëshpëriti te veshi. Sytë e f y t y r ë g j a t i t vazhdonin të vështronin nga dera në një m ë n y r ë të atillë që të dukej se dikush trokiste atje vazhdimisht. Ai dëgjoi sa dëgjoi pëshpërimën e nëpunësit, pastaj diçka mërmëriti, pa lëvizur asgjë në fytyrë. Ebu Qerimit iu duk se asgjë s'do të bëhej, se fleta e rekomandimit dhe të gjitha ndërhyrjet e t j e r a ishin pa vlerë përpara a t y r e syve, që kushedi pse kishin lidhje vetëm me derën. . Tamam në atë kohë diçka i thanë. Dora e t i j , d u k e u fërkuar në mënyrë armiqësore me astarin e palltos, nxori l e t r ë n e rekomandimit, por në çast sepse iu duk se lëvizja e tij e shtoi zymtësinë e atmosferës dhe vetëtimthi mendoi se mos i kishte dëgjuar gabim, ndaj deshi ta fuste përsëri letrën në xhep, por dora e nëpunësit të s h k u r t ër u zgjat pikërisht nga letra. Ebu Qerimit i erdhi zemra në vend dhe ia zgjati edhe më letrën, por gëzimi i tij qe i p a - rakohshëm, sepse nëpunësi, ashtu si edhe herën e pare, nuk e p r e k u atë. Dora e tij bëri vetëm një shenjë në ajër, s i për të treguar rrugën nga duhej të lëvizte l e t r a për të m b ë r r i t u r atje ku duhej. Ebu Qerimi, krejt i hutuar, e kuptoi më në fund se l e t r ë n duhej f i a jepte nëpunësit tjetër, që ishte padyshim s h u m ë më i l a r t ë se shoqëruesi i t i j. P ë r çudi nëpunësi i l a r t ë e mori fletën dhe, duke i s h k ë p u t u r sytë nga dera, (Ebu Qerimi e kishte humbur shpresën për diçka të tillë), nisi ta lexonte. Ndërsa ai lexonte, Ebu Qerimi nuk i a n d a n t e sytë, me s h p r e s ë s e do të parazbulonte diçka në fytyrën e t i j , por në atë çast nisi të ndodhte diçka që Ebu Qerimit po i dukej e t m e r r s h m e, mad je më tepër se kaq, i s h t e një lloj l l a h t a r e e s h u r d h ë r, e ngjashme me atë që shkaktohet zakonisht nga t ë r m e - t e t. Në të vërtetë, edhe kjo kishte lidhje me l ë k u n d j e t; z y r t a r i me fytyrë të vrenjtur, ndërsa vazhdonte leximin, po ngrihej dalngadalë nga vendi. Ngritja e tij ishte k a q e 495 ngadaltë dhe në m ë n y r ë të njëtrajtshme, saqë ishte p i k ë r i s h t kjo që e tmerroi Ebu Qerimin, ngaqë iu duk se kjo n g r i t j e nuk do të mbaronte k u r r ë dhe se zyrtari i t m e r r - shëm, që kishte në dore fatin e t i j , mu a t y në sytë e tij do t ë kthehej në një përbindësh. Ebu Qerimi ishte gati të t h ë r r i s t e «mjaft, nuk dua t ë hyj në punë, kthema atë letër, veç mos u n g r e ashtu», por në a t ë cast n g r i t j a e zyrt a r i t më në fund mbaroi. Shtati i t i j , për habinë e Ebu Qerimit, ishte mesatar. Ebu Qerimi mori frymë thellë, por lehtësimi i tij ishte i p a - rakohshëm. Pas ngritjes, nëpunësi i l a r t ë , në një m ë n y r ë po aq të njëtrajtshme, nisi t ë z h v e n d o s e j nga vendi i t i j . Ai po ecte nga tryeza për t ' i u afruar mesit t ë dhomës. Nëpunësi që e kishte sjellë Ebu Qerimin, e dinte sic duket këtë gjë dhe ishte m ë n j a n u a r për t a lënë t ë kalonte. Këtë herë Ebu Qerimi ndjeu të lehtësohej vërtet. Ishte një ngritje e t h j e s h t ë nga vendi e t r u p i t të m p i r ë nga qëndrimi i gjatë, nga vuajtja prej hemorroideve apo nga cërma, kurse ai kishte vënë kujën me veten e vet. Vërtet n u k ishte mir e me n e r v a t kohët e fundit. P ë r herë të pare atë mëngjes sytë e Ebu Qerimit v ë s h t r u a n me guximin e tij të zakonshëm sytë e një njer i u tjetër. Zyrtari e kishte akoma letrën e rekomandimit në dore. Ebu Qerimi p r i s t e që ai t'i t h o s h t e : «kam dijeni për ty, do të pranohesh në punë», ose në mos kaq, së paku diçka shpresëdhënëse, një oremtim për javët e ardhshme, apo stinët e ardhshme. Jo më kot kushërinjtë e tij të s h u m t ë kishin dy muaj e ca që kishin bërë të gjit h a përçapjet e nevojshme për p ë r g a t i t j e n e këtij t'ikimi. Kurse ai, Ebu Qerimi, qe lebetitur p a r a kohe përpara k ë tij nëpunësi të l a r t ë , i cili ndoshta kishte më shumë nevoj ë t a m b a n t e m i r e me fisin e tij të fuqishëm, sesa vetë Ebu Qerimi me të. Ndërsa e vështronte, Ebu Qerimi ndihej kaq i qetë, saqë një çast iu duk se l ë k u r a e fytyrës së tij ishte e aftë të pillte madje edhe një buzëqeshje. Dhe ai do ta bënte me siguri një gjë të tillë, sikur të mos ndodhte diçka mizorisht e papritur. Në këmbë, përpara t i j, z y r t a r i i rëndësishëm e palosi me kujdes letrën e reko- 496 mandimit dhe, në kohën që Ebu Qerimi priste fjalën e t i j të mire, t j e t r i e grisi atë në katër copa. Ebu Qerimi u drodh. Ai hapi gojën, për të t h ë n ë diçka apo ndoshta t h j e s h t për të përballuar nevojën për ajër, por, sikur të mos mjaftonte grisja e letrës, zyrtari bëri një hap drejt mangallit dhe i hodhi copat e saj në të. Një flakë e shpejtë lodruese kaloi një çast mbi p r u s h i n e përgjumur, që dukej si i thinjur nga shtresa e hirit, pastaj u shua, duke l ë n ë pas letrën e shkrumbuar. — Në Tabir Saraj nuk pranohen rekomandime, — t ha z y r t a r i me një zë të tillë, që Ebu Qerimit i kujtoi tingullin e orës së vetmuar në mesnatë. Ebu Qerimi kishte ngrirë në këmbë. Ai nuk e kupt o n t e se ç'duhej të bënte: të r r i n t e akoma aty, të ikte menjëherë, të protestonte, apo t ë kërkonte ndjesë. Sikur të k u p t o n t e njërën prej ideve të t i j , nëpunësi i s h k u r t ë r që e kishte shoqëruar, doli qetësisht nga zyra, duke e lënë Ebu Qerimin v e t ëm për v e t ëm me zyrtarin. Ata ishin tani balle për balle në të dyja anët e mangallit. Por kjo nuk vazhdoi gjatë. Me po ato lëvizje të n g a d a l t a me të cilat k i s h t e ardhur gjer atje, në një kohë që Ebu Qerimit iu d u k pambarimisht e gjatë, zyrtari u tërhoq përsëri mbrapsht gjer në vendin e vet, pas tryezës, por nuk u ul. Ai vetëm u kollit lehtë si përpara një fjalimi dhe, duke vështruar herë derën, herë Ebu Qerimin, tha: — Në Tabir Saraj nuk pranohen rekomandime, sepse një gjë e tillë, domethënë rekomandimi, është në k u n d ë r - s h t im me thelbin e Tabir Sarajit. Ebu Qerimi nuk kuptoi asgjë. — Jo hyrja e-ndikimeve të jashtme, por, përkundrazi, mbyllja e t y r e , jo depërtimi, por izolimi, pra, jo rekomandimi, por mosrekomandimi është një nga k r i t e r e t bazë t ë Tabir Sarajit. Megjithatë që sot t i pranohesh në p u në në Pallatin e Endrrave. Ç'është kështu? tha me vete Ebu Qerimi. Sytë e t i j , si për t ' u s i g u r u a r edhe një herë, v ë s h t r u a n m b e t u r i n a t e fletës së shkrumbuar mbi përgjumjen e p r u s h i t plak. — Po, ti qysh tani je i p r a n u a r këtu, — p ë r s ë r i t i z y r t a - 3 2 - 2 497 " r i , që, sic duket, e kishte k a p u r v ë s h t r i m i n e Ebu Qerimit. Ai u mbush me frymë dhe, pasi mbështeti d u a r t mbi t r y e z ë (vetëm tani Ebu Qerimi vuri re se syprina e t r y e - zës ishte plot me dosje), filloi të fliste: — T a b i r Saraji, ose Pallati i Ëndrrave, sic e quajnë në gjuhën e sotme, është një nga institucionet më të r ë n d ë - sishme të shtetit t o n ë t ë madh perandorak. Ai pushoi disa caste, duke e vështrua r Ebu Qerimin në një m ë n y r ë t ë tillë, sikur t ë donte të m e r r t e vesh se gjer në ç'shkallë ishte në gjend je i porsaardhuri të k u p - tonte fjalët e t i j. — Bota e ka njohur edhe më pare rëndësinë e ë n d r r a ve dhe rolin që kanë l u a j t u r ato në fatet e shteteve dhe të sundimtarëve, — vazhdoi ai. — Ti ndoshta ke dëgjuar për Orakullin e Delfit në Greqinë e vjetër, për ëndërrshpjeguesit e famshëm romakë, asyrë, perse, mongole e t ë tjerë. Në librat e vjetër tregohen me radhë gjithçka që kanë bërë ata për paralajmërimin dhe parandalimin e fatkeqësive, ose për ato që s'kanë mundur të bëjnë, sepse n u k u kanë besuar, ose u kanë besuar tepër vonë, me një fjalë për gjithë ato ngjarje, sinjali për të cilat u d ë r - gua më p a r e dhe r r j e d h a e të cilave ndryshoi apo nuk ndryshoi nga zbërthimi i këtij sinjali. E gjithë kjo t r a d i t e ka qenë padyshim e rëndësishme, por ajo s'është veçse diçka e zbehtë në k r a h a s im me funksionimin madhështor të Tabir Sarajit. Sepse, i pari në historinë e botes, shteti y n ë p e r a n d o r a k e ngriti në një nivel të ri shpjegimin e ëndrrave, duke e z y r t a r i z u a r atë. Ebu Qerimi dëgjonte i mahnitur fjalët e nëpunësit të l a r t ë . Ai akoma s'e kishte marrë veten nga gjithë ato që i kishin ndodhur atë mëngjes, dhe këto fraza, sa të r r j e - dhshme aq edhe të ngatërruara, binin tani mbi të si për t ë mbushur kupën. — J o ëndrra të v e t m u a r a të njerëzve të veçantë, që për një arsye ose një t j e t ë r shpalleshin të privilegjuar në k ë t ë sfere dhe që kishin praktikisht monopolin e parathënies me anë të sinjaleve hyjnore, por Tabir Total-in, domethënë ëndrrat e gjithë shtetasve, pa përjashtim, vuri 498 si d e t y r ë të sistemonte e të s h q y r t o n t e Pallati y n ë i Ëndrrave,. i krijuar me interesimin e d r e j t p ë r d r e j t ë të sulltanit sovran. Kjo ishte një ndërmarrje madhështore, përp a r a së cilës gjithë orakujt e Delfit, apo kastat e p r o f e t ë - ve e magëve të dikurshëm dukeshin të vegjël e qesharake. Ideja e sovranit për krijimin e Tabir Totalït u mbës h t e t në faktin që allahu e hedh ëndrrën sinjalizuese mbi globin tokësor në po atë m ë n y r ë t ë shkujdesur, sic hedh y l b e r i n apo rrufenë, apo afron befas një kometë, që kushedi nga ç'thellësira të mistershme të kozmosit e ter-- heq. P r a ai e hedh sinjalin e tij mbi glob, pa vënë re se ku bie ai sinjal, sepse nga largësia ku ai është, s'ka nge të m e r r e t me hollësira të tilla. Është detyra jonë të q ë m t o j - më se ku bie kjo ëndërr, ta gjejmë atë midis miliona e m i l i a r d a ëndërrave të tjera, ashtu sic mund të g j e n d e t një m a r g a r i t a r midis një s h k r e t ë t i r e me rërë. Sepse një ënd ë r r e tillë, e rënë si një shkëndijë e humbur në njërin nga t r u t ë e miliona njerëzve që flenë, mund të p a r a n d a - lojë fatkeqësinë e shtetit e l e sovranit, të shmangë luftën apo mortajën, të lindë ide të reja. Prandaj ky P a l l a t i Ënd r r a v e nuk është ëndërr, por një nga bazat e s h t e t i t . Këtu, më mire se nga çdo studim, procesverbal, r a p o r t inspektorësh, relacion policie apo guvernatorësh të pashallëqeve, kuptohet gjendja e vërtetë e parandorisë. Sepse në k o n t i n e n t i n e p ë r n a t s h ëm të gjumit gjendet d r i t a dhe t e r r i i njerëzimit, mjalti dhe helmi, madhështia dhe mjerimi i t i j . Gjithçka që është e t u r b u l l t dhe e rrezikshme, apo që do të jetë e tillë pas disa vjetësh apo pas disa shekujsh, e j e p s h e n j ë n e pare në ëndrrën e njeriut. Asnjë pasion apo mendim i mprapshtë, rrebesh apo katastrofë, r e b e l im apo krim nuk është e mundur të mos dërgojë hij e n e vet shumë kohë më p a r e se t ë shfaqet ai v e t ë në bote. Ndaj porosia e padishahut sovran është e t i l l ë që asnjë ëndërr, e pare qoftë edhe në kufijtë më të l a r g ë t të s h t e t i t , qoftë edhe nga robi më i humbur i allahut, të mos mbetet j a s h t ë shoshitjes së Tabir Sarajit. Kurse porosia t j e t ë r akoma më e rëndësishme është që pasqyra e dalë si r r j e d h im i mbledhjes, s i s t e m i m i e studimit të ëndrrave 499 t ë dites, të javës apo të muajit, të j e t ë e s a k t ë dhe jo e p ë r - çudnuar. Për këtë, veç punës së madhe për përpunimin e m a t e r i a l i , një rëndësi të madhe ka mbyllja e piote e Tab i r Sarajit ndaj çdo ndikimi të jashtëm. Sepse pikërisht j a s h t ë Tabir Sarajit ka forca t ë ndryshme, që për një arsye ose një t j e t ë r janë të i n t e r e s u a r a të futin ndikimin e t y re këtu, në m ë n y r ë që qëllimet, idetë apo mendimet e t y re t ë paraqiten pastaj gjoja si sinjale të s h e n j t a të hedhura nga allahu mbi t r u t ë e fjetur njerëzore. Ndaj në Tabir Saraj nuk pranohen rekomandimet. Padashur sytë e Ebu Qerimit e vështruan fletën e shkrumbuar të rekomandimit, që, e holluar edhe më, l ë - kundej tani si hije mbi prushin e mangallit. — Ti do të punosh në sektorin e seleksionimit, — v a zhdoi z y r t a r i me po atë ton. — Ti mund ta nisje punën në s e k t o r ë më të parëndësishëm, ashtu sic nisin zakonisht fillestarët, por ti do të fillosh p u n ë n drejt e në seleksionim, sepse pëlqehesh prej nesh. Rrëshqitazi njëri sy i Ebu Qerimit vështroi lodrimin e fletës së shkrumbuar, sikur t ' i t h o s h t e : akoma s'je zhdu- ' k u r? — K ë r k e s a e p a r e dhe kryesore që kërkohet prej teje, — vazhdoi t j e t r i , — është sekreti i piote. K u r r ë të mos h a rr osh se Tabir Saraji është një institucion krejtësisht i mbyllur. Ai ngriti njërën nga d u a r t prej tryezës dhe, duke m ë - njanuar njërin gisht prej të tjerëve, bëri një shenjë kërcënimi në ajër. — S h u m ë njerëz e shumë r r y m a kanë dashur të infilt r o j n ë këtu, por Tabir Saraji s'ka rënë k u r r ë në grackë. I vetmuar ai qëndron midis zallahisë njerëzore, i veçuar, j a s h t ë korenteve dhe grind j eve për pushtet, i mbyllur për këdo dhe i papërzier me askënd. Të gjitha ato që të t h a shë, mund t'i harrosh, por një gjë s'duhet të harrosh k u r r ë , biri im, porosinë për mbajtjen e sekretit. Kjo s'është porosi. Ky është u r d h r i i madh i Tabir Sarajit. Dhe tani fillo nga puna. Në korridor do të pyesësh ku . ndodhet 500 sektori i seleksionimit. Sa të m b ë r r i s h ti, atje do të jenë lajmëruar për gjithçka. Me hair. Ebu Qerimi e kishte kokën akoma të t r u l l o s u r kur doli në korridor. S'kishte asnjë frymë njeriu që ta pyeste se nga duhej të ecte për të mBërritur në seleksionim, ndaj nisi të ecte kuturu. Në veshë kishte akoma coperà të fjalimit t ë nëpunësit t ë lartë. Ç'është kështu? t h a d y - t r i her ë me" vete dhe lëvizi kokën, sikur të donte të shkëputej prej t y r e . Por ato, në vend që t ë shqiteshin, e n d i q n i n pas me këmbëngulje. Madje në atë shkreti korridoresh, i dukej se ato, të p ë r p l a s u r a e të shumëfishuara nëpër m u r et dhe kolonat, tingëllonin akoma më zymtë. Ti do të fillosh p u n ë n d r e j t e në seleksionim, sepse ti pëlqehesh prej nesh. Ebu Qerimi, pa e d i t u r as v e t ë pse, shpejtoi hapat. Se- -leksi-onim, përsëriste me vete fjalën që tani, në vetmi, i tingëlloi akoma më çuditshëm. Në thellësi të korridorit dalloi një siluetë, që nuk kuptohej mire në ikte apo vinte d r e j t tij. Ebu Qerimi deshi t'i bënte zë, apo së p a - ku t'i jepte një shenjë, por silueta ishte tepër larg. Atëh e r ë shpejtoi hapat dhe ishte gati të vraponte, të t h ë r r i s te, veç të a r r i n t e atë n j e r i , që i dukej tani si i vetmi s h p ë - t i m t a r në atë korridor t ë pashpresë. Tek ecte kështu, gati më vrap, diku nga e majta dëgjoi një grumbull hapash të rende. Ngadalësoi ecjen dhe mbajti vesh. Hapat po vinin nga një korridor anësor që dilte në korridorin e madh. Zhurma e tyre ishte e r r e g u l l t dhe kërcënuese. Ebu Qerimi k t h e u kokën dhe e pa grumbullin e vogël të njerëzve që po ecnin t ë heshtur, të gjithë me ca dosje t ë mëdha në duar. Kapakët e dosjeve kishin të njëjtën ngjyrë të zbehtë gurkali, si kupolat e ngrehinës dhe uniforma e p o r t i e - rëve. — Ju lutem, a m u n d të më thoni, si mund të shkoj në seleksionim? — pyeti me zë të d r u a j t u r Ebu Qerimi, kur grupi kaloi anash t i j. —_Kthehu mbrapsht, andej nga ke ardhur, — i t h a një zë pakëz i ngjirur. — Dukesh që je i ri. Ebu Qerimi priti sa tjetri mbaroi një kollitje të gjatë, për të dëgjuar se duhej të kthehej në korridorin e ka- 501 t ë r t në anën e djathtë, për të g j e t u r shkallët që do t a n g j i t - nin në k a t i n e dytë, ku duhej pastaj t ë pyeste përsëri. — F a l e m n d e r i t , zotni, — t h a Ebu Qerimi. — S'ka gjë, — t h a i panjohuri. — Khu, khu, — dëgjoi Ebu Qerimi pas shpinë kollitjen e tij dhe pas saj fjalët: më duket se jam ftohur keq. Ebu Qerimit i u desh më t e p ë r se një çerek ore për ti gjetur Seleksionimin. Atje ndërkaq e prisnin. — Ju jeni Ebu Qerimi? — i tha njeriu i pare që takoi atje, pa e lënë atë të hapte gojën. Ebu Qerimi bëri «po» me kokë. — Ejani me mua, — t h a t j e t r i , — shefi ju prêt. Ebu Qerimi eci i b i n d u r pas t i j . Ata kaluan nëpër ca salla që komunikonin me n j ë r a - t j e t r ë n , në tryezat e gjat a të të cilave me dhjetëra njerëz r r i n i n të përkulur mbi dos"je të h a p u r a. Askush n u k tregoi as kureshtjen më të vogël për Ebu Qerimin dhe shoqëruesin e t i j , hapat e të cilëve tingëllonin shkoqur mbi dysheme. Shefi r r i n t e pas një t r y e z e të gjatë, njëlloj si të t j e r a t, p ë r p a r a dy dosjeve. Njeriu që shoqëronte Ebu Qerimin, iu afrua dhe i t h a diçka t e veshi. Ebu Qerimi pati p ë r s h t y - pjen se shefi n u k dëgjoi asgjë. Sytë e tij vazhdonin të p ë r - pinin fletën e shkruar të dos j es, dhe një çast Ebu Qerimit iu duk se në anët e a t y r e syve m b ë r r i n t e si një dallgë e dobësuar pjesa anësore e një t m e r r i , qendra e të cilit duhej të ishte larg. Ebu Qerimi priste që shoqëruesi i tij të përkulej p r a pë te veshi i shefit dhe t'i pëshpëriste të njëjtën gjë, por 502 t j e t r i s'kishte ndër mend ta b ë n t e një gjë të tillë. Fare i qetë, ai p r i s t e që shefi të shkëputej nga dos ja. Kjo vazhdoi gjatë. H e r ë - h e r ë Ebu Qerimit i dukej se shefi n u k do t ' i ngrinte s y t ë k u r r ë nga ajo dos j e d h e a t a do t ë r r i n i n a t y në këmbë me orë t ë t ë r a , ndoshta gjer në m b a - rimin e o r a r i t zyrtar e ndoshta edhe më tepër. Përsëri ishte qetësi e thellë. Veç fëshfërimës së l e h t ë të fletëve që ktheheshin, s'dëgjohej asgjë. Ebu Qerimi vuri re ndërkaq se shefi n u k lexonte më, vështrimi i tij r r i n t e si i n g r i rë pezull mbi dosjen, pa asnjë fokus. Sic duket, mendohej për atë që kishte lexuar. Kjo vazhdoi po aq gjatë, sa leximi. Më në fund shefi fshiu s y t ë me duar, sikur të hiqte prej t y r e një perde të fundit dhe i ngriti drejt Ebu Qerimit. Dallga e dobësuar e t m e r r i t ishte fashitur plotësisht në to. — Ti je i p o r s a a r d h u r i? Ebu Qerimi pohoi me kokë. Pa thënë asgjë, shefi u ngrit dhe eci përpara, mes për mes tryezave të gjata. Dy t ë tjerët i s h k u a n pas. Ata kaluan nëpër ca salla që Ebu Qerimit herë i dukeshin si sallat në të cilat kishte kaluar një herë, e h e r ë si të tjera. Vendin e tij të punësiai e dalloi që larg. Ishte një dosje e pahapur, pas së cilës n u k kishte asnjeri. Shefi ndaloi p r a n ë saj dhe i tregoi me gisht një vend midis tryezës dhe karriges bosh. — Ky ë s h t ë vendi yt i punës, — t h a. Ebu Qerimi vështroi dosjen e pahapur me kapakë të kaltëremë. — Seleksionimi ka s h u m ë salla si kjo, — t h a shefi, duke b ë r ë një lëvizje të gjerë me k r a h u n e djathtë. — Ky është një nga sektorët më të rëndësishëm të Tabirit. Ekziston mendimi se gjoja thelbi i Tabir Sarajit është I n t e r pretimi. Por kjo s'është e v ë r t e t ë . I n t e r p r e t u e s i t hiqen si aristokracia e Tabirit. Ata na shikojnë me njëfarë nënçmimi, për të mos thënë me përbuzje, ne seleksionuesit. Por duhet ta dish se k r e n a r i a e t y r e është e kotë. Çdo nje- 503 r i që ka dy para mend, e kupton menjëherë se pa ne, pa Seleksionimin, I n t e r p r e t i m i mbetet si mulliri pa ujë. Baza e punës së t y r e v a r e t nga ne. Baza e suksesit. Shefi bëri një lëvizje me dore. Nejse. Ti do të punosh vetë k ë t u dhe do ta kuptosh mire këtë gjë. Udhëzimet kryesore besoj se i ke marrë. Une nuk do të t ë tregoj sot gjithë s t r u k t u r e n e punës, që mos të të rëndoj me gjëra të parakohshme qysh ditën e pare. Do t ë t ë tregoj v e t ëm aq sa m u n d t ë t ë duhet në fillim. Të t j e r a t do t ' i mësosh shkallë-shkallë. Kjo këtu është salla e pare e Seleksionimit. Shefi bëri prapë një lëvizje r r o t u l l o r e me dore. — Midis nesh ne e quajmë k ë t ë me shaka Salla e Qiqrave, — vazhdoi ai, — sepse këtu bëhet spastrimi i pare i ëndrrave. Me një fjalë këtu nis gjithçka. Këtu... Ai mbylli sytë përgjysmë si për të gjetur fillin e këp u t u r të mendimit. — Nejse, — ia bëri pas pak. — Që të j em i saktë, duhet të t h em se spastrimi i pare bëhet nga seksionet e bazës. Ato janë r r e t h një mijë e nëntëqind në gjithë p e r a n d o r i në dhe secili prej t y r e ka nënseksionet e veta, dhe të gjitha këto, përpara se t'i nisin ëndrrat për në qendër, u bëjnë një spastrim paraprak. Por ai është i pamjaftueshëm. Spastrimi i pare i v ë r t e t ë fillon këtu. Ashtu sic ndahet gruri nga egjra, a s h t u ndahen këtu ë n d r r a t me vlerë nga ato pa vlerë. P i k ë r i s h t kjo ndarje, ky qërim përbën thelbin e Seloksionimit. Kupton? Vështrimi i shefit sa vente gjallërohej. Fjalët që në fil l im i gjente me sa duket me vështirësi, tani i vinin më tepër se ç'i duheshin për mendimet e t i j , ndaj ai sa vente e shpej t o n t e të folurën, si të donte t'i vinte në p u n ë që të gjitha. — P i k ë r i s h t ky është thelbi i punës sonë, — vazhdoi, — të qërohen prej dosjeve gjithë ë n d r r a t pa vlerë. E para, ë n d r r a t me motive private, që s'kanë asnjë lidhje me s h t e - tin. E dyta, ë n d r r a t e shkaktuara nga uria, mbingopja, të ftohtët, të nxehtët, sëmundjet etj., me një fjalë, që kanë lidhje me mishin e njeriut. E t r e t a , ë n d r r a t kallpe, dome- 504 t h ë n ë ëndrrat që s'janë pare vërtet, por që janë stisur prej njerëzve për a r s y e karrierizmi, ose t ë s a j u a r a nga gën j e s h t a r ë t maniakë. Të t r i a këto kategori duhet të past r o h e n nga dosjet tona. Mirëpo kjo është një fjalë goje. Hm, S'është aq l e h t ë t ' i gjesh. Mundet që një ëndërr të të duket me k a r a k t e r t h j e s h t intim, ose e nxitur nga shkaqe banale, si uria apo reumatizmi, kur ajo ka në t ë v ë r t e t ë një lidhje të d r e j t p ë r d r e j t ë me çështjet e shtetit, më t e p ë r se fjalimi i p o r s a m b a j t u r i ndonjë anëtari të qeverisë. Pra, për të ndier këtë gjë, duhet përvojë dhe pjekuri. Një gabim në gjykimin e ëndrrës dhe gjithçka shkon së p r a p t h i , më kupton? Më një fjalë, puna jonë s'është aspak hamallëk, sic m u n d t'i duket dikujt. Tonin e talljes së h i d h u r në zërin e tij e zëvëndësoi p r a p ë një e folur më e qetë, kur nisi t'i shpjegonte punën konkrete që do të bënte. Vetëm në sy i kishte mbetur akoma diçka nga t m e r r i i fillimit. — P ë r v e ç këlsaj salle ka edhe të tjera, sic e pe vetë, — vazhdoi ai. — Për të k u p t u a r më mire punën që do të bësh, do të t ë duhet që në fillim t ë kalosh një dite ose dy në çdo salle. Pasi ta bësh këtë, pra, pasi të fitosh një ide t ë përgjithshme se ç'është Seleksionimi, do të kthehesh p r a p e këtu, në Sailen e Qiqrave, dhe do të shikosh se puna do të vejë më mbarë. Por këtë do ta bësh javën që vjen. Kurse sot do të fillosh këtu. Ai u zgjat mbi tryezë, afroi me njërën dore dosjen dhe i hapi kapakët ngjyrë gurkali të zbehtë. — J a , kjo do të j e t ë dosja jote e pare. J a n ë një k o n t i - gjent ëndrrash të m b ë r r i t u r a në datën nëntëmbëdhjetë t e t o r . Lexoji një për një me kujdes, kryesorja është t ë mos ngutesh. Kur dyshon, qoftë edhe një grime, se ëndrra mund të mos j e t ë kallpe, lëre, mos u ngut t a heqësh. Pas t e j e është qëruesi, apo, sic i t h o n ë sot, kontrollori tjetër. Ai do të ndreqë lëshimin tend. Dhe pas tij vjen qëruesi t j e t ë r , e kështu me radhë. Në të v ë r t e t ë e gjithë kjo salle nuk m e r r e t veçse me këtë gjë. Hajde pra, me hair. Ai e vështroi një grime Ebu Qerimin, pastaj i k t h eu s h p i n ë n dhe u largua. Ebu Qerimi mbeti një copë h e r ë në 505 këmbë, pastaj ngadalë, duke u përpjekur të mos bënte zhurmë, zhvendosi pak karrigen, u fut midis saj dhe t r y - ezës dhe me po atë kujdes u ul. Dosjen e hapur e kishte përpara. Ja pra, qe p ë r m b u - shur dëshira e tij dhe e fisit të t i j . Ai tani i s h t e i p r a n u ar në Tabir Saraj, madje i ulur në një karrige, p ë r p a r a t r y - ezës së punës, një nëpunës i v ë r t e t ë i p a l l a t i t misterioz. t T p ë r k u l edhe pak mbi dosjen, gjersa s y t ë e tij dalluan shkronjat dhe nisi t'i lexonte mengadalë. Në fletën e t r a s h ë ishin shënuar numri i dosjes dhe data. Më posht ë shënimi: «U mor në dorëzim nga Sukrullaku. P ë r m b an 63 ëndrra.» Me gisht të m p i r ë k t h e u fletën. Ndryshe nga fleta e pare, e dyta ishte e m b u s h u r me një tekst të dendur. Tre r r e s h t a t e pare qenë nënvizuar me bojë jeshile dhe qëndronin pak të ndarë nga t é k s t i tjetër. Ebu Qerimi lexoi: «Ëndërr e pare nga nëpunësi Jusuf, i zyrës postare të J e - nisheherit, nënprefektura e Kërk-Kilisë, Pashallëku i Qystendilit, më 3 shtator t ë këtij viti, ndaj të gdhirë.» Ebu Qerimi i shkëputi sytë nga teksti i nënvizuar. Më 3 shtator, mendoi si i mpirë. A ishte e m u n d u r që kjo gjë të kishte ndodhur vërtet, që ai ishte tani nëpunës i Tabir Sarajit, i ulur në k a r r i g e n e punës, duke l e x u a r ënd r r ë n e shtetasit Jusuf të zyrës postare të Jenisheherit, hë nënprefekturën e Kërk-Kilisë, Pashallëku i Qystendilit, për të vendosur për fatin e saj, nëse ajo do të hidhej në koshin e plehrave apo do të h y n t e për p ë r p u n im në m e - kanizmin e madhërishëm të T a b i r i t? Vaia e gëzimit i shkaktoi të n g j e t h u r a në shpinë. E uli kokën përsëri dhe nisi t ë lexonte t e k s t i n : «Tri d h e l p ra t ë bardha, në minaren e xhamisë së nënprefekturës...» Befas tringëllimi i një zileje e bëri të dridhej. Ai ngriti kokën sikur ta kishin goditur. Vështroi djathtas, majtas dhe mbeti gojëhapët. Gjithë ata njerëz, që gjer a t ë h e r ë dukeshin si të b ë r ë njësh me karriget, të vënë si në gjumë nga dosjet që kishin përpara, tani ishin shkëp u t u r befasisht nga magjepsja, qenë n g r i t u r në këmbë, 506 bënin zhurmë, flisnin, lëviznin karriget, ndërsa tingulli i ziles vazhdonte të përshkonte tejpërtej sallat. — Ç'është? — ia bëri Ebu Qerimi. — Ç'po ndodh? — Pushimi i mëngjesit, — iu përgjigj fqinji i t i j. (Ku kishte qenë gjer a t ë h e r ë ky fqinj?) — Pushimi i m ë ngjesit, — përsëriti ai. — Ah, po ti qenke i ri, n u k i di akoma oraret. S'ka gjë, do t ' i mësosh. Nga të gjitha anët njerëzit ngriheshin, lëviznin midis tryezav e të gjata drejt dal j es. Ebu Qerimi deshi të vazhdonte leximin, por s'ishte e mundur. E shtynin nga të g j i t h a anët, i preknin karrigen. «Tri dhelpra të bardha...»- ai mezi lexonte, por ndërkaq ndjeu një zë mu te rrëza e veshit: — Ka kafe atje poshtë, salep të ngrohtë, nuk është e mundur mos të të pëlqejë asgjë. Ebu Qerimi nuk a r r i t i f i a shikonte fytyrën atij që i foli. Ai u ngrit nga karrigia, mbylli kapakun e dosjes dhe u drejtua si gjithë të t j e r ë t drejt daljes. Në korridorin e gjatë s'ishte nevoja të pyeste se ku duhej shkuar. Të gjithë ecnin në një drejtim. Nga k o r r i - doret anësore përherë e më tepër dilnin njerëz, që i s h t o - heshin rrjedhës së korridorit kryesor. Ebu Qerimi u fut në rrjedhë. Supet e njerëzve e preknin nga të dyja anët. Ai po mahnitej nga numri i nëpunësve të Tabir Sarajit. Ishin me qindra, ndoshta me mijëra. Zhurma e hapave u shtua sidomos nëpër shkallë. Pas zbritjes së p a r e u bë p r a p ë një ecje e gjatë, pastaj pat i një zbritje të re. Zhurma e hapave sa Vente bëhej më e shurdhër. Dritaret sa vente zvogëloheshin. Ebu Qerimi p a t i ndjesine se po zbritnin në bodrume. Tani njerëzit l ë - yiznin pothuajse ngjitur me njëri-tjetrin. Përpara se të mbërrinin, u ndj e era e kafes dhe era e këndshme e s a l e - p i t . Kishte diçka të ngjashme me mëngjeset e shtëpisë s ë t y r e të madhe. Ebu Qerimi ndjeu prapë një valë gëzi- !mi. Ai pa që larg banakët e gjatë, pas të cilëve me d h j e - t ë r a banakierë jepnin filxhanët me kafe e taset e salepit, që akoma lëshonin avull. Ebu Qerimi e la veten të s h t y - hej drejt banakëve. R r e t h e rrotull tij gumëzhinin zëra, 507 ndihej zhurma e rrufisjes së kafes apo të selepit, dëgjoh e s h i n kollitje, gërgama të lehta të fytit, tringëllima të monedhave të vogla. Atij iu duk se një pjesë e njerëzve i s h i n me rrufë, apo ndoishta dukej kështu, ngaqë pas disa orësh heshtjeje të piote gurmazet e nxirrnin zërin akoma të paqëruar mire. i I vënë pa d a s h j e n e tij në radhë, p r a n ë njërit prej banakëve, Ebu Qerimi as sbtyhej përpara, as t ë r h i q e j pas. E ndiente se të t j e r ë t e kalonin, zgjatnin d u a r t sipër kokës së tij për t ë m a r r ë kafen apo për t ë dhënë paret, por ai s'kitshte ndër mend të zemërohej aspak për një gjë të itillë. Në të v ë r t e t ë as i hahej, as i p i h e j . R r i n t e a t y si i l ë - toundur nga dallgët, vetëm që të b ë n t e edhe ai si gjithë të t j e r ë t. — Ti s'ke për të pire gjë, sic e ke zënë, — dëgjoi një. zë prapa supit, — Më 1er m u a të kaloj, së paku. i Ebu Qerimi u mënjanua m e n j ë h e r ë për ta l ë n ë njer i u n të kalonte. Tjetri, ngaqë i bëri sic duket p ë r s h t y p je gatishmëria e tij për t'i hapur udhë, k t h e u kokën me k u - reshtje. Ishte një f y t y r ë e gjatë, e k u q ë r r e m t ë , me ca mollëza të mëdha prej njeriu të mire. Një grime sytë e t i j pane Ebu Qerimin me vëmendje. — Nëpunës i ri? Ebu Qerimi b ë r i -«po» me kokë. — Dukesh menjëherë. Ai përparoi e d h e nja dy hapa d r e j t b a n a k u t dhe k t h eu kokën nga Ebu Qerimi. — Çfarë do të m a r r ë s h ? Kafe? Salep? Ebu Qerimi deshi t'i t h o s h t e : «falemnderit, asgjë», por kjo se si iu duk e pazakonshme. A nuk r r i n t e aty për t ë bërë si gjithë t ë t j e r ë t e për të mos t ë r h e q u r vëmendjen e askujt? — Kafe, — t h a me zë të ulët, duke i lëvizur buzët në mënyrë të tillë, që tjetri të k u p t o n t e fjalën. Me njërën dore Ebu Qerimi po kërkonte në xhepa monedha të vogla, po ndërkaq i porsanjohuri i kishte k t h y e r sjipinën dhe kishte a r r i t u r banakun. Ndërsa r r i p te hë pritje, veshët e Ebu Qerimit kapnin p a d a s h u r coperà 508 nga bisedat e njerëzve r r e t h e rrotull. Ato ishin të grimcuara sì nga një mokër e madhe, po herë-herë, midis zallahisë, kapeshin fjalë, madje edhe fraza të t ë r a që m o k ra s'i kishte t h ë r r m u a r dot gjatë r r o t u l l i m i t të saj e që do ta bënte këtë gjë me siguri në r r o t u l l i m i n tjetër. K r e j t i habitur, ai ua vinte veshin këtyre frazave. S'kishte asgjë në t o nga puna në Tabir Saraj. Flitej për gjithçka t ë përditshme dhe banale, për t ë f t o h t ë t në rrugë, d i e s i n e e kafes, garât e kuajve, llotarinë shtetërore, gripin që kishte r ë n ë në kryeqytet, por asnjë fjalë për atë që bëhej në këtë ndërtesë. Do t ë besoje më t e p ë r që k ë t a njerëz p u n o n i n në zyrën e kadastrës, apo kushedi në një ministri tjetër, sesa t ë ishin nëpunës t ë P a l l a t i t t ë f amshëm t ë Ëndrrave, i n s t i - tucionit më misterioz të perandorisë. Ebu Qerimi pa dashamirësin e tij të dilte nga r a d h a e njerëzve, duke mbajtur me kujdes, për të mos i p ë r p l a s ur në supet e njerëzve, dy filxhanë me kafe. — Dreq, sa e bezdisshme është kjo radhë, — ia bëri ai dhe, pa ia dhënë akoma filxhanin e kafes Ebu Qerimit, eci përpara me po atë lëvizje të kujdesshme, në k ë r k im t ë ndonjë tryeze t ë lire, midis d h j e t ë r a apo qindra t r y e z a - ve të vendosura në bodrum. Ato ishin të zhveshura e pa ndenjëse dhe shërbenin vetëm sa për të m b ë s h t e t u r bër r y l a t gjatë pirjes së kafes apo salepit, dhe sidomos për t ë lënë filxhanët dhe taset bosh. Njeri u që mbante filxhanët e kafes, ndaloi më në fund t e një t r y e z ë boshe dhe i vuri filxhanët mbi s y p r i n ë n e saj, p r a n ë ca taseve bosh. Ebu Qerimi me druajtje i zgjati monedhat e vogla, të cilat g j a t ë g j i t h ë kohës i kishte s h t r ë - nguar në grusht. Tjetri bëri një shenjë mohimi me dore. S'ka nevojë, — tha, — n j ë gjë kaq e vogël. — Po pse, — ia bëri Ebu Qerimi nëpër dhëmbë, — s i doqoftë... — Të k am qerasur, — t h a tjetri, — ç'e zgjat për një gjë kaq të vogël. — F a l e m n d e r i t! Ai zgjati dorën dhe mori filxhanin. Në dorën t j e t ër kishte akoma monedhat e vogla prej bakri. 509 — K u r je e m ë r u a r ? — e pyeti t j e t r i. — Sot. — V ë r t e t ? Urime! Epo atëherë, paske h a k që... — ai s'diti si ta m b a r o n t e frazën dhe vuri filxhanin në buzë. — Në ç'sektor? — pyeti pas pak. — Në seleksionim. — Në seleksionim? — ia bëri t j e t r i me habi. F y t y r a e t i j u çel edhe më. — Paske filluar s h u m ë - s h u m ë mire. Zakonisht të r i n j t ë e fillojnë k a r r i e r ë n në Recepsion, madje edhe më poshtë, nga kopisteria. Papritur, Ebu Qerimit iu zgjua dëshira të mësonte sa më shumë për Tabir Sarajin. Diçka u t h y e në frenimin e t i j. — Seleksionimi është një sektor i rëndësishëm, apo j o ? — t h a ai. Tjetri e vështroi me vëmendje. — Po, t e p ë r i rëndësishëm. Sidomos për një të r i . .. — Çfarë? p — Desha të them, sidomos si fillim për n j ë të ri, më kupton? — P o në përgjithësi? Jo për një të ri, po në p ë r g j i t h ë - si. — Po... natyrisht... edhe në përgjithësi ai quhet një sektor mjaft serioz. S'mund të t h em i parëndësishëm. Madje t e p ë r i rëndësishëm... Tani i s h t e Ebu Qerimi q ë ' n u k i a h i q t e sytë. — N a t y r i s h t që ka edhe sektorë më të rëndësishëm. — P ë r shembull I n t e r p r e t i m i? Tjetri, krejt i habitur, e largoi filxhanin nga goja. — Pa shih, pa shih, s'qenke a s h t u sic dukesh, — ia bëri duke buzëqeshur. — Paske mësuar mjaft gjëra qysh ditën e pare. Ebu Qerimi deshi t'i përgjigjej edhe ai me buzëqeshje buzëqeshjes së tjetrit, por shpejt e kuptoi se dëshira e t i j ishte një luks i parakohshëm. Lëkura e fytyrës së t ij nuk i s h t e s h k r i r ë akoma nga ngrirja e atij 'mëngjesi të j a - shtëzakonshëm. — S i g u r i s h t Interpretimi është thelbi i Tabir Sarajit, — t h a t j e t r i . — Ai është qendra nevralgjike, si të them, 510 t r u r i i t i j , sepse atje merr k u p t im gjithçka që bëjnë sekt o r ë t e tjerë, gjithë përgatitja, mundi... - Ebu Qerimi dëgjonte si në ethe. — A t a quhen a r i s t o k r a t ë t e Tabirit? T j e t r i mblodhi buzët mendueshëm. — Po, pikërisht. Në mos aristokratët, aty afër... Megjithëse... — Çfarë? — Mos kujto se mbi ta s'ka të t j e r ë. — E kush j a n ë të t j e r ë t ? — Ebu Qerimi po h a b i t e j edhe v e t ë me guximin e t i j. Bashkëfolësi e vështroi me qetësi. — T a b i r Saraji është gjithmonë tmë shumë se ç'duket, - t h a . ! I \ Ebu Qerimi deshi ta pyeste se ç'kuptim kishte kjo, po frika se mos po e t e p r o n t e e frenoi. — Veç Tabirit të zakonshëm është edhe Tabiri Sekret, — vazhdoi tjetri, — që m e r r e t me përpunimin e ëndr r a v e që njerëzit nuk i dërgojnë vetë, por që s h t e t i , me anë të mjeteve dhe m ë n y r a v e të t i j , i shtie në dore. Besoj se e kupton që ky është një sektor jo më pak i r ë n d ë s i s h ëm se Interpretimi. — Sigurisht, — ia bëri Ebu Qerimi, — megjithëse... — Çfarë? — A nuk përfundojnë në I n t e r p r e t im qoftë ë n d r r a t e a r d h u r a vetë, qoftë ato të Tabir Sekretit? — P o . Ndoshta nga sektorët e t j e r ë që j a n ë të dyzuar, domethënë që njëri ka t ë bëjë me Tabirin Legal, t j e t r i me T a b i r i n Sekret, duke filluar nga Mbledhja, Transportimi, Recepsioni, Kopisteria, Seleksionimi, Interpretimi është unik për krejt Tabir Sarajin. Megjithatë kjo s'do të t h o të se ai është më lart se Tabir Sekreti në përgjithësi. — Po ndoshta s'është as më poshtë. — Ndoshta, — t h a t j e t r i . — Në të v ë r t e t ë ata të dy kanë një lloj rivaliteti. — Me një fjalë ata dy sektorë janë a r i s t o k r a t ë t e Tabirit. T j e t r i buzëqeshi. 511 — Meqë të pëlqen shumë kjo fjalë, ashtu është. Ai rufisi edhe një herë filxhanin, megjithëse në të s'kishte më kafe. Por mos kujto se ata përbëjnë majen më t ë lartë, — t h a . — Edhe mbi ta ka të tjerë. Ebu Qerimi ngriti sytë për të kuptuar nëse tjetri t a - 11ej, apo e kishte seriozisht. — E ç'janë k ë t a? — Bashëndrrorët. — Si? — B a s h ë n d r r o r ë t , Sektori i Bash-Ëndrrës. — Ç'është ky? Tjetri e 'uli zërin. — Ndoshta s'është mire që bisedojmë kështu, — tha, — megjithëse ti, a s h t u si edhe une, je njeri i b r e n d s h ëm i Tabirit, veç kësaj, këto janë çështje të ndërtimit, administrates dhe k ë t u besoj se s'ka ndonjë sekret, a? — A s h t u besoj edhe une, — t h a Ebu Qerimi. Dëshira e tij për të mësuar qoftë edhe diçka tjetër, i s h t e e papërballueshme. — Të lutem, më t r e g o edhe diçka, — i tha me zë të bute. — Une, a s h t u sic t h e ti, j am njeri i b r e n d s h ëm këtu, nëna ime ë s h t ë n g a familja e Qyprillinjve. — Nga familja e Qyprillinjve? Habia në fytyrën e bashkëfolësit nuk e çuditi Ebu Qerimin. Ai qe mësuar me të, sa herë që dikush merrte vesh për fisin e t i j. — Që kur më t h e se je caktuar të punosh drejt e në Seleksionim, e m o r a me mend që je nga ndonjë familje e afërt për shtetin, por, të t h em të drejtën, nuk më shkoi mendja kaq larg. — Ë s h t ë nëna ime vajzë nga Qyprillinjtë, — saktësoi Ebu Qerimi, — u n e k am t j e t ë r mbiemër. — S'ka rëndësi, — tha tjetri. — S'ka s h u m ë rëndësi. Ebu Qerimi e vështroi me vëmendje. — Si qe ajo p u n a e Bash-Ëndrrës? — pyeti. Tjetri u mbush me frymë, por, sikur ta ndiente që gjithë ajo frymë ishte e t e p ë r t për volumin e ulët të zërit * 512 qe: do te n x i r r t e , e s h f r y u një pjesë të saj jashtë, p ë r p a ra se të fillonte të fliste. — Çdo të premte, ndoshta ke dëgjuar, nga mijëra e mijëra ëndrrat e m b ë r r i t u r a e të përpunuara këtu gjatë javës, i paraqesin sovranit vetëm njërën, atë më të rëndësishmen. Kjo është Bash-Ëndrra. — Diçka kam dëgjuar, po fare turbull, si punë legjende, — t h a Ebu Qerimi. — E pra, ajo s'është legjendë, por e vërtetë, dhe për t ë punojnë disa qindra vetë, bashëndrrorët, sic quhen. E kupton tani sa lart qëndrojnë ata në k r a h a s im me të gjithë ne të tjerët? Ç'mekanizëm gjigant, tha me vete Ebu Qerimi për Tabirin. — Ata nuk i sheh asgjëkund, — tha tjetri. — Madje edhe vendin për pirjen e kafes e të salepit ata e kanë veç. — Veç, — përsëriti Ebu Qerimi. Tjetri hapi gojën të vazhdonte, por befas tingulli i një zileje, i njëjtë me atë që lajmëroi pushimin e mëngjesit, e preu në mes çdo gjë. Ebu Qerimi nuk a r r i t i të pyeste ç'ishte kjo zile, sepse gjithçka u bë e q a r t ë përnjëherësh. Zilja s'kishte mbaruar akoma së rëni, kur gjithë ajo masë njerëzish kis h t e nisur të dyndej me shpejtësi drejt daljeve. Ata që s'kishin a r r i t u r të pinin kafen apo salepin, e k t h e n i n atë me një frymë, të tjerë, që sapo e kishin m a r r ë te banaku dhe s'mund ta pinin se i s h t e tepër e nxehtë, e linin mbi t r y e z ë pa e pire dhe iknin nga sytë këmbët. Bashkëfolësi i Ebu Qerimit e kishte lënë fjalën përgjysmë, e k i s h t e përs h ë n d e t u r me kokë a t ë dhe i kishte kthyer shpinën. Në çast in e fundit Ebu Qerimi bëri një lëvizje drejt tij, sikur t a ndalte, sikur ta pyeste për diçka të fundit, por ndërkaq e shtynë nga e majta, pastaj nga e djathta dhe ai e humbi t j e t r in nga sytë. Ndërsa dilte, duke ecur kuturu sipas rrjedhës, Ebu Qerimit iu kujtua se nuk e kishte p y e t u r as se si e kishte emrin. Së paku, ta kisha pyetur në ç'sektor punonte, tha 3 3 - 2 J 513 me vete me hidhërim. Pastaj e qetësoi veten me mendimin se kishte për ta gjetur të nesërmen përsëri gjatë pushimit të mëngjesit dhe kishin për të folur prapë bashkë. Rrjedha e nëpunësve sa vente dobësohej dhe Ebu Qerimi më kot u përpoq të njihte ndonjë fytyrë nga ato që kishte pare në Seleksionim. Atij iu desh të pyeste dy herë, gjersa ta gjente vendin e punës. Hyri me hapa të kujdesshëm, duke u përpjekur të mos ndihej. Përreth po shuhej një zhurmë e fundit karrigesh. Njerëzit pothuajse kishin zënë vend të gjithë pas tryezave të gjata. Duke ecur me maja të këmbëve, Ebu Qerimi iu afrua vendit të tij, zhvendosi karrigen me kujdes dhe u ul në të. Ca caste qëndroi pa lëvizur, pastaj uli sytë mbi dosje, lexoi fjalët: •«Tri dhelpra të bardha në minaren e xhamisë së nënprefekturës... », por në çast e ngriti kokën përsëri, sikur ta kishin thirrur nga larg me një sinjal të çuditshëm, krejt të dobët, gati të përvajshëm, të ngjashëm me thirrjen për ndihmë, apo thjesht me një dënesë. Ç'është, ç'është, pyeti brenda për brenda vêtes gjithë qenia e tij. Pa ditur as vetë perse, sytë i vajtën te dritaret e mëdha, që po i shikonte për herë të pare. Pas xhamave të tyre, si një gjë e njohur, po tepër e largët tashmë, ai pa sqotën. Ajo vërtitej jashtë hutueshëm, në mëngjesin që ishte gjithashtu i largët, si nga një jetë tjetër dhe që ndoshta ia kishte dërguar atë sinjal të fundit. Me një ndjenjë të turbullt faji, ai i hoqi sytë andej dhe uli kokën mbi dosje, por, para se të niste përsëri leximin, psherëtiu thellë: O zoti perëndi! 514 Ishte e marte mbasdite. Donte akoma edhe një orë që t ë mbaronte orari zyrtar. Ebu Qerimi ngriti kokën nga dosja dhe fërkoi sytë. Kishte një javë që kishte filluar punën dhe akoma nuk po mësohej dot me leximin e gjatë. Fqinji i tij nga e d j a t h t a lëvizi në karrige, por pa e n d ë r p r e r ë leximin. Në tryezën e gjatë dëgjohej herë pas here fëshfërima e fletëve që ktheheshin. Askush nuk e kishte ngritur kokën nga dosjet. Ishte muaji nëntor. Dosjet sa vente bëheshin më të 515 trasha. Ishte periudha e zakonshme e fluksit të ëndrrave. Kjo ishte një nga gjërat kryesore që kishte mësuar Ebu Qerimi gjatë javës së pare në punën e re. Ëndrra shikoheshin gjithmonë dhe ëndrra dërgoheshin gjithmonë, dhe këslftu do të ishte në jetë të jetë ve, por megjithatë kis h t e periudha që ato shtoheshin, ashtu sic kishte p e r i u d ha që edhe pakësoheshin. Tani ishte një periudhë vërshimi. Ato m b ë r r i n i n me dhjetëra mijëra nga të gjitha ska jet e perandorisë në Tabir Saraj. Dhe kështu do të vazhdonte g j e r . n ë fund të vitit. Dosjet do të fryheshin e do të fryheshin pa pushim, bashkë me shtrëngimin e të ftohtit. P a s t a j , pas Vitit të Ri do të kishte njëfarë pakësimi gjer në pranverë. Me bisht të syrit Ebu Qerimi vështroi edhe një h e rë fqinjin e tij të djathtë, pastaj atë të majtin. Lexonin valle vërtet, apo bënin sikur lexonin? Ai vuri dorën te tëmthi dhe i uli sytë mbi fletë, por, në vend të shkronjave, nuk shikonte veçse ca si miza, humbur në mjegull. Jo, s'është e mundur të lexohet më, tha me vete. Të gjithë a t a që mbanin kokat ulur mbi dosje, me siguri nuk lexonin më, por shtireshin. Kjo ishte vërtet një punë skët e r r e . Me ballin të mbështetur në pëllëmbë t ë dores, ai nisi t ë sillte ndër mend gjithçka që kishte dëgjuar atë javë nga nëpunësit e vjetër të Seleksionimit për baticat dhe zbaticat e ëndrrave, për shtimin ose pakësimin e tyre, që kishin lidhje me stinët, me sasinë e reshjeve, t e m p e r a t u - rën, t h a t ë s i r ë n apo lagështinë e ajrit. Veteranët e Seleksionimit i dinin mire të gjitha këto. Ata dinin rolin që l u a n t e dëbora, erërat apo vetëtimat në shtimin e ë n d r r a ve, sic dinin rolin e lëkundjeve të tokës, të zënies së hënës, apo të shfaqjes së kometave. Në I n t e r p r e t im kishte me siguri mjeshtër t ë shquar t ë zbërthimit t ë ë n d r r a ve, d i j e t a r ë të vërtetë, të cilët, prapa pamjeve që për syr in e zakonshëm s'ishin veçse vizatime të m a r r a të t r u r i t, dinin të n x i r r n i n kuptimin e fshehtë e të çuditshëm. Meg j i t h a t ë ujq të tillë të vjetër si veteranët e Seleksionimit, t ë cilët ishin në gjendje të parashikonin bollëkun apo shterpësinë e ëndrrave me po atë thjeshtësi që pleqtë e 516 zakonshëm, nga dhimbjet e reumatizmit, parashikonin keqësimin e motit, nuk mund të kishte në asnjë sektor tjet ë r të Tabir Sarajit. Ebu Qerimit iu kujtua befas i njohuri i tij i dites së pare. Ku ishte valle? Disa dite rresht, gjatë pushimit t ë mëngjesit, e kishte kërkuar me sy midis turmës së nëpunësve, por nuk e kishte pare asgjëkund. Ndoshta është sëmurë, tha me vete. Apo ndoshta ka shkuar me shërbim në ndonjë province të largët. Ndoshta ishte një nga inspektorët e Tabirit, nga ata që shumicën e kohës e kalojnë me shërbim, t u t j e - t ë h u perandorisë, apo ndoshta ishte thjesht korrier. Ebu Qerimi përfytyroi mijëra seksionet e Tabir Sarajit, të shpërndara anekënd hapësirës së pafundme të shtetit, ndërtesat e tyre të thjeshta, disa herë në forme barakash, brenda t ë cilave r r i n i n dy nëpunës akoma më të thjeshtë, hallexhinj, me rrogë të vogël, që i përkuleshin gjer në tokë korrierit më të t h j e s h t ë të Tabirit, kur ai vinte për të marrë ëndrrat e mbledhura; që i bëheshin servile, u mbahej goja përpara t i j , vetëm e vetëm se ai vinte nga qendra. Në humbëtirat e thella, në mëngjeset me shi apo balte, drejt atyre seksioneve të trishtuara drejtoheshin nganjëherë që pa gdhirë banorët e n ë n p r e - fekturës, për të dhënë ëndrrat e t y r e . Pa t r o k i t u r te dera e seksionit, ata t h ë r r i t n i n që j a s h t ë : Haxhi, e ke h a p u r? Shumica n u k dinin shkrim, ndaj edhe vinin që herët, pa kaluar akoma nga mejhania, për të mos h a r r u a r ëndrrën. Ata e thoshin atë me gojë, ndërsa kopisti, me sy t ë përgjumur, duke mallkuar ëndrrën dhe të zotin e saj, shkruante në letër atë që dëgjonte. Eh, ishalla këtë herë kemi fat. psherëtinte në m b a r im të kopjimit i zoti i ëndrrës. Prej vitesh qarkullonin legjenda se një njeri i varfër nga një nënprefekturë e padëgjuar. me anë të ëndrrës së t i j, paskësh shpëtuar shtetin nga një gjëmë e tmerrshme dhe, si shpërblim për këtë, ishte t h i r r u r pastaj prej sovranit në kryeqytet, i cili e kishte futur në pallat e i kishte t h ë në: zgjidh ç'të duash prej thesareve të mia, madje edhe një nga mbesat e mia për grua etj., etj. Eh, ishalla. përsëriste njeriu dhe ikte nëpër udhën gjithë balte, me sigu- 517 r i drejt mejhanes, ndërsa kopisti e ndiqte pas me një shikim ironik dhe, pa m b ë r r i t u r t j e t r i te kthesa e rrugës, shënonte sipër fletës «e pavlefshme»-. Megjithëse kishin udhëzim të prerë që të mos niseshin nga paragjykimet dhe njohjet e njerëzve në vlerësimin e ëndrrave, nëpunësit e qendrave të vogla pikërisht në atë mënyrë e bënin spastrimin e p a r e të m a t e r i a - lit. Ata i njihnin mire banorët e n ë n p r e f e k t u r ë s dhe, pa kapërcyer mire pragun, e dinin nëse n j e r i u ishte grykës, pijanec, gënjeshtar apo vuante nga ulcera. Kjo kishte k r i j u a r shpeshherë problème, madje vite më pare ishte m a r r ë vendimi për t'ua hequr seksioneve të drejtën e spastrimit të pare. Mirëpo pas kësaj sasia e ëndrrave të m b ë r r i t u r a në Seleksionim u rrit në mënyrë të tillë të përbindshme, saqë vendimi u anullua përsëri dhe p a v a r ë - sisht nga të këqijat që mund të sillte spastrimi prej seksioneve, ai u pranua prapë si e vetmja zgjidhje e çështjes. Mirëpo ëndërrparësit nuk dinin asgjë nga këto. Herë pas here ata pyesnin që nga j a s h t ë : E, Haxhi, erdhi ndonjë përgjigje për atë ëndrrën time? Jo, akoma s'ka ndonjë përgjigje, thoshte Haxhiu. Po ti je t e p ë r i p a d u r u e - shëm, Abdyl Kadir. Perandoria është e madhe dhe qendra, pavarësisht se punon dite e natë, s'ka mundësi t'i shqyrtojë kaq shpejt gjithë mizërinë e ëndrrave që dërgohet atje. Eh, ke të drejtë, përgjigjej tjetri, duke hed h u r sytë në horizont, andej ku sipas mend j es së tij duhej të ishte qendra. Ku i dimë ne punët e shtetit. Dhe ikte, duke hequr zvarrë nallanet e drunjta në udhën që conte në mejhane. Të gjitha këto ia kishte treguar Ebu Qerimit një dite më pare një inspektor i Tabirit, me të cilin kishin qëlluar të pinin bashkë kafen e mëngjesit. Inspektori porsa ishte k t h y e r nga një province tepër e mënjanuar aziatike dhe bëhej gati të nisej përsëri, po këtë herë në zonën evropiane t ë shtetit. Ebu Qerimi kishte m b e t u r gojëhapur nga tregimi i inspektorit. A ishte e m u n d u r që e gjithë kjo të kishte një fillim kaq banal? Por inspektori, sikur ta kishte kuptuar zhgënjimin e t i j , kishte s h p e j t u a r t'i sqaronte se nuk ishte kudo kështu, se seksionet e Tabir Sarajit 518 qëllonin të ishin n d ë r t e s a solide, në q y t e t e madhështore të Azisë e të Evropës, dhe ata që çonin ëndrra atje, nuk ishin hallexhinj të p a d i t u r t ë provinces, po njerëz t ë lartë, t ë komplikuar, me grada, shkolla, akademira, me mendje t ë thellë e ambicie të mëdha. Inspektori kishte folur një copë herë t ë t ë r ë p ë r k ë t ë gjë, ndërsa Ebu Qerimi ndiente se si ne ndërgjegjen e tij po rivendosej prapë pesha e rende e Tabir Sarajit. Inspektori kishte nisur të tregonte diçka tjetër nga udhëtimet, po zilja e kishte n d ë r p r e rë tregimin e tij dhe tani Ebu Qerimi po përpiqej t'i plotësonte me mend ato që t j e t r i i kishte lënë pa t r e g u a r . Ai po mendonte popujt që shtriheshin në k r a h u n lindor t ë shtet i t dhe ata të krahut perëndimor, popujt që shikonin shumë ëndrra dhe ata që shikonin pak, popujt që i tregonin ë n d r r a t e t y r e dhe ata që nuk i tregonin, sic ishin shqiptarët, (për shkak të origjinës së tij shqiptare Ebu Qerimi padashur regjistronte ndër mend gjithçka që thuhej për atë vend), për ëndrrat e popujve që ndodheshin në rebelim, të atyre mbi të cilët porsa ishin u s h t r u a r masakrat e mëdha, të popujve që ndodheshin në p e r i u d h a pagjumësie. Këta të fundit veçanërisht përbënin një shqet ë s im serioz për shtetin, sepse pas pagjumësisë gjithmonë pritej diçka e befasishme. Prandaj, kur Tabir Saraji sinjalizonte shenjat e para të pagjumësisë, shteti merrte masa t ë ngutshme p ë r t ' i dalë p ë r p a r a së keqes. Ebu Qerimi e kishte vështruar gjithë habi bashkëfolësin kur i kishte zënë ngoje pagjumësinë e popujve. E di që të t i n g ë - llon e çuditshme, i kishte thënë tjetri, por duhet ta k u p - tosh këtë brenda logjikës së krahasimit. Një popull quhet që ka rënë në pagjumësi, kur sasia e gjumit të tij është pakësuar në mënyrë t ë konsiderueshme, në k r a h a s im me periudhat normale t ë t i j . Dhe për këtë gjë kush mund të sinjalizojë më saktësisht se Tabir Saraji? Është e vërtetë. i kishte thënë Ebu Qerimi, është krejtësisht ashtu. Atij i qenë kujtuar netët e tij pa gjumë kohët e fundit, por a t y për aty kishte menduar se pagjumësia e një populli duhej të ishte diçka krejtësisht e ndryshme nga pagjumësia e një njeriu. Me bisht të syrit nisi të vështronte përsëri herë 519 djathtas, herë majtas. Të gjithë dukeshin si të përpirë nga dosjet, krejt të magjepsur mbi to, thuase ato s'ishin l e t r a të shkruara, por mangaj, ku digjej një qymyr që të zinte. Ndoshta edhe une dalngadalë do t ë bie në këtë m a - gjepsje, mendoi ai pikëllueshëm, dhe do të harroj botën dhe gjithçka. Atë javë, ashtu sic e kishte u r d h ë r u a r shefi i t i j , ai kishte qenë nga një gjysmë dite në secilën prej sallave të Seleksionimit, për t ' u njohur me procesin e punës. Kis h t e q ë n d r u a r me orë t ë t ë r a në çdo salle, p ë r k r a h ndonjë nëpunësi të vjetër, për t ë fituar edhe ai përvojë dhe, kur e kishte ndjekur më në fund t ë r ë ciklin e punës, qe k t h y er dy dite më pare te tryeza e t i j , atje ku i kishin t h ë n ë të punonte ditën e pare të hyrjes në punë. Nga shtegtimi salle më salle Ebu Qerimi kishte m ë suar, në vija të përgjithshme, se si punonte Seleksionimi. Pas përpunimit në Sailen e Qiqrave, sasia e ëndrrave të pavlefshme, e paketuar në grumbuj të mëdhenj, i dorëzohej Arkivit, ndërsa sasia e vlefshme i nënshtrohej një përpunimi të ri qysh nga e para. Ëndrrat ndaheshin në grupe sipas çështjeve me të cilat kishin lidhje: Sigurimi i perandorisë dhe i sovranit (komplotet, tradhtitë, k r y e - ngritjet), Politika e brendshme (kryesisht uniteti i p e r a n dorisë), Politika e jashtme (aleancat, luftërat), Jeta civile (vjedhjet e mëdha, abuzimet, zvetënimi), Sinjalizime për bashëndrrën, Të ndryshme (varia). Grupimi i ëndrrave në ndarjet dhe nëndarjet nuk ishte gjë e lehtë. Madje një kohë të gjatë qe d i s k u t u a r nëse duhej që me këtë punë të merrej Seleksionimi, apo ajo i përkiste kryesisht Interpretimit. Në të vërtetë, ajo do fi lihej Interpretimit, sikur ai të mos ishte aq i ngarkuar. Më në fund qe arritur një zgjidhje pajtimi: grupimi i ë n d r r a v e i. qe lënë Seleksionimit, por kjo quhej një punë parapërgatitore, pra vetëm një projekt. Dhe në krye të çdo dosjeje me materiale të dorëzuara nuk s h k r u h e j: «Ëndrra që kanë lidhje me X çështje, por «Ëndrra që mund të kenë lidhje me X çështje». Veç kësaj, ndërsa mbante përgjegjësi të piote për ndarjen e ëndrrave në të vlefshme e të pavlefshme, për grupimin e tyre Seleksin, 520 nimi nuk mbante veçse një përgjegjësi morale. Kështu që në të vërtetë puna bazë e Seleksionimit ishte qerimi. Qerimi ishte thelbi i Seleksionimit, ashtu si Interpretimi quhej thelbi i krejt Tabir Sarajit. E kuptove t a n i që këtu j a n ë portât ku hyn gjithçka, i kishte thënë shefi Ebu Qerimit, ditën e rikthimit të tij në vendin e pare të punës. Ti me siguri ke kujtuar në fillim se, meqenëse me këtë procès fillon puna e Seleksionimit dhe meqenëse ne të vendosëm këtu, ky është edhe më i parëndësishmi. Kurse t a n i besoj se e more vesh që ky është themeli i punës dhe ne asnjëherë nuk i vendosim fillestarët në të, por ty t ë vendosëm, sepse ti pëlqehesh prej nesh. Ti pëlqehesh prej nesh. Ebu Qerimi e kishte përsër i t u r me vete me dhjetëra herë këtë frazë, sikur me anë t ë përsëritjes ai do t'i hynte asaj në thelb. Mirëpo ajp ishte e tillë, e mbyllur nga të gjitha anët, enigmatike, e lëmuar si një mur, ku nuk ke ku kapesh për ta kapërcyer. Ebu Qerimi fërkoi sytë përsëri. Deshi të rifillonte l e ximin, por s'ishte e mundur. Shkronjat i dukeshin të kuq ë r r e m t a si nga një refleks zjarri apo gjaku. Kishte hequr mënjanë rreth dyzet ëndrra të pavlefshme. Shumica i qenë dukur të shkaktuara nga hallet e përditshme, kurse një pjesë i qenë dukur kallpe, por s'ishte i sigurt; t'i lexonte edhe një herë? Në të vërtetë i kishte lexuar nja dy-tri herë secilën, por prapë s'ndihej i sigurt. Shefi i kishte thënë se, sa h e r ë të dyshonte, duhej ta linte ëndrrën për qëruesin e dytë, duke i vënë sipër një pikëpyetje, mirëpo ai e kishte bërë këtë për një numër t ë madh ëndrrash. Në të v ë r t e t ë kishte n x j e r r ë si të pavlefshme shumë pak ëndrra dhe, në qoftë se nuk do të n x i r r t e as këto të dyzeta, atëherë shefi kishte të drejtë t ë thoshte me vete: Ebu Qerimi, për të qenë brenda. i kalon të gjitha ëndrrat te qëruesit e tjerë. Mirëpo ai ishte qërues dhe si i tillë detyrë kryesore kishte të qëronte dhe jo të kalonte. Përndryshe. ç'do të ndodhte sikur gjit h ë qëruesit, për t ë qenë brenda, të kalonin sa më shumë ë n d r r a në Interpretim? Interpretimi do të bllokonte pranimin ose do të ankohej në drejtori. Drejtoria do të kër- §21 konte shkaqet. Eh, ç'më gjeti, psherëtiu me vete Ebu Qerimi. Po, në fund të fundit, të dalë ku të dalë, mendoi dhe me njëfarë inati, me ngut, sikur të kishte frikë mos i kthehej mend ja, shkroi në krye të katër-pesë fletëve fjalën «e pavlefshme» dhe poshtë saj nënshkrimin e t i j. Ndërsa vazhdonte të shkruante mbi fletët e tjera atë fjalë, ndiente një gëzim hakmarrës për ata teveqelë të panjohur që, të sëmurë nga barku apo majasëlli, e kishin munduar atë dy dite m e ë n d r r a t e t y r e të marra, të cilat ndoshta as i kishin pare fare, por i kishin dëgjuar nga t ë tjerët. Idiote, mashtrues, shante me vete, ndërsa s h k r u ante fjalën e dënimit mbi fletët e tjera. Megjithatë dora e tij sa vente bëhej më e ngadaltë, gjersa më në fund qëndroi pezull mbi fletën. Dale njëherë, t h a me vete, pse kështu, si i çmendur. Nuk iu desh më t e p ë r se një m i n u te që vrullin e zemërimit f i a zinin prapë dyshimet. Në të vërtetë kjo s'ishte aq e thjeshtë, dhe nga ata teveqelë të panjohur mund të të gjente belaja. Nëpunësit e të gjithë sektorëve pa përjashtim, por sidomos ata të Seleksionimit, dridheshin nga fjala «verifikim». I kishin treguar se qëllonte shpesh që ëndërrparësi, me të dëgjuar ndonjë ngjarje reale, dërgonte letër në Tabir Saraj, duke pretenduar profetizimin e ngjarjes me anë të ëndrrës së t i j . Atëherë kërkohej ëndrra, gjendej me anë t ë numrit të regjistrimit të saj në Recepsion, nxirrej nga Arkivi dhe, në qoftë se ajo ishte vërtet ashtu, kërkoheshin fajtorët që ajo s'qe marrë parasysh. Fajtorë mund t ë ishin interpretuesit, që nuk e kishin zbërthyer drejt kuptimin e sinjalit, por mund të ishin seleksionuesit, që e kishin n x j e r r ë ë n d r r ë n të pavlefshme dhe në këtë rast faji i t y r e quhej edhe më i rende, sepse gabimi i i n t e r pretuesit, që nuk a r r i t i ta shpjegonte drejt sinjalin, ishte më i falshëm në k r a h a s im me gabimin e seleksionuesit, që nuk gjeti në ëndërr asnjë sinjal. P u n ë e mallkuar, tha me vete Ebu Qerimi, i h a b i t ur edhe vetë nga ky çast rebelimi i ndërgjegjes së tij. Meg j i t h a t ë në dreq të vente. Ai shkroi fjalën «e pavlefshme» mbi njërën nga fletët, por te tjetra përsëri u step. Padashur, ngaqë s'dinte ç'të bënte me atë fletë që i mbeti 522 në dore, nisi të rilexonte tekstin e shkruar në t ë : «Një shesh i braktisur, pranë këmbës së n j ë u r e ; n j ë lloj d j e r r i ne nga ato ku hedhin m b e t u r i n a t ; midis hedhurinave, pluhur i t , copërave të t h y e r a të lavamanëve një vegël e vjetër muzikore, e paparë ndonjëherë, që binte v e t v e t i u midis asaj shkretie dhe një dem, i egërsuar sic duket prej tingullit të asaj vegle, shkrofëtinte te këmba e urës.» P u n ë artistësh, tha me vete Ebu Qerimi, ndonjë muzikant i pakënaqur, i mbetur pa punë, dhe nisi të shënonte fjalën «e pavlefshme» sipër. Kishte s h k r u a r vetëm «e pa-», kur sytë i shkuan te r r e s h t a t e pare që i kishte kapërcyer dhe ku shënohej emri i njeriut që kishte pare ëndrrën, data dhe profesioni i t i j . P ë r çudi, i zoti i ë n d r r ës n u k ishte muzikant, por shitës lulelakrash, nga kryeqyt e t i . Ç'më polli, tha me vete Ebu Qerimi, pa i h e q u r sytë nga fleta. Të dilte një bakall i mallkuar dhe të n g a t ë - r r o n t e mendjen! Ishte dhe nga kryeqyteti dhe e kishte l e h t ë të ankohej. Ebu Qerimi i shoi me kujdes gërmat e s h k r u a r a sipër fletës dhe e kaloi ëndrrën në të vlefshmet. Idiot, murmuriti edhe një herë me vete, duke e v ë s h t r u ar për h e r ë të fundit me bisht të syrit fletën e ëndrrës, sic vështrohet njeriu që i bëhet një favor pa e m e r i t u a r . Ngjeu penën në bojë dhe, pa i lexuar për së dyti, shkroi fjalën «e pavlefshme» mbi disa fletë të tjera. Kur vrulli i zemërimit i ra, e frenoi prapë veten. I kishin mbetur akoma edhe t e t ë ëndrra, nga ato që në shikimin e pare i kishte n x j e r r ë si të pavlefshme. I pa me qetësi, një nga një dhe, me përjashtim të njërës që e kaloi në të vlefshmet, të t j e r a t i la aty ku ishin. Duhej të ishe tepër i t r a s h ë që t ë mos kuptoje në to sherret në familje, kapsllëkun dhe mungesën e grave. Orari zyrtar s'po mbaronte që s'po mbaronte. Megjithëse i dhimbnin sytë, Ebu Qerimi tërhoqi disa fletë nga dosja e ëndrrave të p a p ë r p u n u a r a dhe i vuri përpara. Kishte përshtypjen se lodhej më shumë duke bërë sikur lexonte, sesa po të lexonte vërtet. Zgjodhi ato fletë që kishin tekstet më të s h k u r t r a dhe, pa i pare fare adresuesit, lexoi përmbajtjen e ëndrrës. Njëra ishte kjo: «Një mace e zezë kishte kapur në gojë hënën dhe po vraponte e n d j e - 523 kur nga turma. Gjithë udhës nga ikte, dukeshin gjurmët e hënës së plagosur.» Po kjo ishte vërtet një ëndërr që ia vi e n t e barra qir a n ë t ë merreshe me të. P a r a se t a kalonte te t ë vlefshmet, Ebu Qerimi e lexoi edhe një herë. Ishte vërtet një ëndërr serioze, me të cilën kishe qejf të merreshe. Ebu Qerimi mendoi se, sidoqoftë, puna e interpretuesve, pavarësisht se ishte tepër e vështirë dhe delikate, ishte e këndshme, sidomos kur kishe të bëje me ëndrra të tilla. Atij vetë, megjithëse i lodhur, i lindi dëshira ta i n t e r p r e t o n t e ëndrrën. Madje kjo gjë s'iu duk aspak e zorshme. Përderisa hëna ishte simbol i shtetit e i fesë, kuptohej që macja e zezë ishte një force armiqësore që vepronte kundër tyre. Një ëndërr e tillë i ka të gjitha shanset për t 'u shpallur bashëndërr, mendoi Ebu Qerimi. Ai shikoi adresuesin. Ishte nga një qytet i largët i krahut evropian të shtetit. Andej edhe ëndrrat vijnë më të bukura, mendoi Ebu Qerimi. Ai e lexoi atë për të t r e t e n herë dhe iu duk akoma më e bukur dhe me kuptim. Një gjë e mire ishte se ëndrra, veç të tjerash, kishte edhe turmën, e cila me siguri do ta a r r i n t e macen e zezë për f i a shkëputur hënën prej dhëmbëve. Me siguri ajo ka për të përfunduar ndonjë dite si bashëndërr, tha ai me vete dhe e vërejti gati me buzëqeshje fletën e zakonshme ku qe shkruar ëndrra, si njeriu që sheh një vajzë tani për tani të zakonshme, por që ai e di se e prêt fati i një princeshe. Ebu Qerimi ndjeu për çudi një lehtësim. Ai mendoi të lexonte edhe dy-tri fletë të tjera, por i la përgjysmë, sepse nuk deshi të prishte përshtypjen e mire të ëndrrës me hënë. Ai ktheu kokën nga xhamat e mëdhenj, pas të cilëve po binte muzgu. Tani nuk donte të merrej më me asgjë. Donte vetëm që t ë m b a r o n t e orari zyrtar. Megjithëse d r i t a sa vente po dobësohej, kokat e njerëzve vazhdonin të r r i n i n të përkulura mbi dosje. Ai ishte gati i sigurt se, edhe sikur të binte nata dhe t e r r i i përjetshëm, ato koka nuk do të ngriheshin që andej, pa rënë zilja e mbarimit të punës. Më në fund ajo ra vërtet. Ebu Qerimi mbylli me shpejtësi dosjet. Nga të gjitha tryezat dëgjoheshin zhur- 524 mat e sirtarëve që hapeshin për t'u futur brenda dosjet. Ebu Qerimi e mbylli s i r t a r in e tij me çelës dhe, megjithëse ishte një nga të parët që doli nga salla, vetëm pas një çerek ore u gjend përjashta. Në rrugë ishte ftohtë. Nëpunësit që dilnin me grumbuj të mëdhenj, shpërndaheshin në drejtime të n d r y - shme. Në t r o t u a r e t përballë, ashtu si çdo mbrëmje, ishte grumbulluar një turmë sehirxhinjsh, që vështronin dalj e n e nëpunësve nga Tabir Saraji. Nga të gjitha i n s t i t ucionet e mëdha shtetërore, duke përfshirë këtu edhe pal l a t in e Sheh-Ul-Islamit, edhe zyrat e Vezirit të Madh, Tabir Saraji ishte i vetmi që zgjonte kureshtinë e njerëzve gjer në atë shkallë, saqë qindra kalimtarë të ndalonin e të prisnin daljen e nëpunësve. Në heshtje, me jakat e n g r i t u r a nga të ftohtët, njerëzit vështronin n ë p u nësit misteriozë që merreshin me punën më enigmatike t ë shtetit, i ndiqnin me ca sy të shtangur, sikur të p ë r p i - qeshin të kërkonin mbi fytyrat e t y r e gjurmët e ë n d r r a ve dhe nuk largoheshin veçse kur portât e rënda të. pallatit t ë madh mbylleshin me kërkëllimë. Ebu Qerimi shpejtoi hapat. Fenerët e rrugëve nuk ishin ndezur akoma, por ata do të ndizeshin me siguri përpara se ai të arrinte te rruga e t i j . Qyshse kishte filluar punën në Tabir, kishte njëlloj frike nga rrugët e pandriçuara. Rrugët ishin plot me kalimtarë. Aty-këtu kalonin me shpejtësi karroca me dritare të zëna me perde. Në to kishte me siguri hanëme të bukura, që shkonin në takime t ë fshehta. Ebu Qerimi psherëtiu. Kur m b ë r r i t i te rruga e t i j , feneret ishin ndezur v ë r tet. Kjo ishte një rrugë e qetë, gjysmë luksoze, një pjesë e ndërtesave të së cilës ishin të r r é t h u a r a me kangjella t ë rënda hekuri. Gështenjëpjekësit po bëheshin gati të iknin. Disa kishin futur në torba gështenjat, kaushët bosh dhe qymyrin dhe sic dukej prisnin të ftoheshin edhe pak mangajtë prej llamarine me vrima. Polici i rrugës e p ë r - shëndeti me nderim Ebu Qerimin. Nga kafeneja e u d h ë - kryqit po dilte i dehur t a p e fqinji i tyre, oficeri në l i r im Beç beu. Ai ishte me dy shokë të tjerë, të cilëve u pësh- 525 periti diçka kur pa Ebu Qerimin. Kur kaloi përbri, Ebu Qerimi ndjeu sytë e tyre t'i nguleshin gjithë kureshtje dhe frikë. Ai shpejtoi hapat. Që larg pa se kishte dritë në të dy katet e shtëpisë. Do të kenë a r d h u r mysafirë, tha me vete, megjithatë ndjeu një si dridhje. Kur u afrua dhe pak, pranë portes së shtëpisë pa karrocën me shenjën e Qyprillinjve, shkronjën «Q» të gdhendur në të dy dyert dhe, në vend që të qetësohej, u shqetësua edhe më. P o r t e n ia hapi shërbyesja e vjetër e shtëpisë, Lokja. — Ç'është? — ia bëri Ebu Qerimi, duke treguar me kokë dritat në katin e dytë. — Kanë ardhur dajat e tu. — Ka ndodhur gjë? — Asgjë. Kanë ardhur për vizitë. Ebu Qerimi mori frymë i lehtësuar. Ç'kam kështu, tha me vete ndërsa ecte përmes oborrit drejt derës së brendshme. Gjithmonë i kishte qëlluar të shqetësohej kur kthehej vonë dhe shikonte dritat të ndezura anekënd shtëpisë, por asnjëherë n u k qe t r o n d i t u r si sonte. Sic duket, puna e re, mendoi. — Të kërkuan mbasdite dy shokë të tutë, — po i t h o shte Lokja që vinte pas. — Më t h a n ë të shkosh t'i takosh nesër ose pasnesër në atë... atë... si e quajnë të mallkuarin* klob apo klab. — Në klub. — Hë, në klub. — Po të më kërkojnë prapë, thuaju që s'kam kohë t ë lire. — Mire, — tha shërbyesja. Në korridor Ebu Qerimi ndjeu një erë të mire gje- Uësh. Para se të h y n t e në dhomën e miqve, qëndroi një minute në këmbë, pa e d i t u r as vetë pse. Më në fund hapi derën dhe hyri. Në dhomën e madhe, të s h t r u a r anekënd me qilim, ndihej e r a e mire e zjarrit. Kishin ardhur dy dajat e tij, i madhi bashkë me gruan dhe i vogli. Ishin dhe dy kushërinj t ë tjerë, të dy zëvendësministra, që vinin shpesh. Ebu Qerimi i takoi me radhë. — Dukesh i lodhur, — i tha daja i madh. Ebu Qerimi n g r i t i supet, sikur t'i t h o s h t e : «ç't'i bësh. 526 punë». Ndihej menjëherë që para se të vinte ai, ishte fol u r për punën e t i j . Ebu Qerimi vështroi t ë ëmën, që r r i n te me gjunjët mbledhur pranë njërit prej dy mangajve të mëdhenj prej bakri. Ajo i buzëqeshi fare lehtë dhe v e t ëm a t ë h e r ë ai e ndjeu se u çlirua plotësisht nga ankthi. U ul në një qoshe të minderit duke p r i t u r çastin që vëmendja t ë ikte më në fund prej tij. Dhe ajo iku vërtet pas disa çastesh. Daja i madh vazhdoi të tregonte diçka, që Ebu Qerimi, me sa dukej, e kishte n d ë r p r e r ë me h y r j e n e t i j . Ai ishte guvernator në një nga zonat më t ë largëta t ë p e r a n - dorisë dhe, sa herë që vinte me punë në kryeqytet, sillte që andej plot rrëfime të ashpra, të cilat Ebu Qerimit i dukeshin të njëllojta me ato të herës tjetër. Gruaja e t i j, e imët, me fytyrë t ë pakënaqur, dëgjonte me vëmendje ato që tregonte i shoqi dhe herë pas here vështronte të p r a - nishmit sikur t'u thoshte: e shikoni ku jetojmë ne? Ajo ankohej gjithmonë nga klima e atjeshme, nga punët e shumta të të shoqit, dhe në fjalët e saj kishte një pakënaqësi të vazhdueshme ndaj kunatit të saj, vëllait të mesëm të të shoqit, Vezirit, sic e t h ë r r i t n i n të g j i t h ë n j e - r i u n që tani për tani kishte postin më të l a r t ë s h t e t ë r or midis gjithë Qyprillinjve, minister i Jashtëm, dhe i cili, sipas saj, nuk ishte i interesuar që vëllai i tij të kthehej më në fund në kryeqytet. Daja i vogël dëgjonte me një buzëqeshje të shkujdesur vëllanë e madh. Ndërsa daja i madh i dukej Ebu Qerimit si një bronz i mbuluar pakëz nga pluhuri i a s h p ë r - sisë, fanatizmit dhe provinces, të voglin e donte p ë r h e rë e më tepër. Biond, me sy të çelët, me ca mustaqe të k u - qërremta, me atë emër shqiptaro-gjerman, Kurt, për të thoshin se ishte trëndafili i egër i Qyprillinjve. Ndryshe nga vëllezërit e tjerë, nuk qe ngulur në asnjë post të rëndësishëm, përkûndrazi përherë kishte hyrë në ca punë disi të çuditshme që i braktiste shpejt: në n j ë i n s t i t ut t ë oqeanografisë, në arkitekturë. Kohët e fundit merrej me muzikë. Veç kësaj, n u k donte t ë martohej, l u ante golf me të birin e konsullit austriak, flitej se këmbente letra dashurie me ca hanëme misterioze, me një fjalë gjith- 627 çka e bënte tjetërlloj, tërheqëse, por pa dobi. Ebu Qerimi ëndërronte që ta imitonte, por e ndiente se s'do të a r r i n te dot. Krejt i qetësuar tani, ndërsa dëgjonte bisedën e dy dajave, Ebu Qerimi përfytyronte karrocën që r r i n t e p ë r j a s h t a e që i kishte sjellë ata, atë karrocë që, sa herë e shihte, ai ndiente gëzim të përzier me tmerr, sepse me të kishin a r d h u r gjithmonë ose lajme të mira, ose tmerre. Në shtëpinë e Qyprillinjve, ose në -«Pallat», sic e quanin midis tyre gjithë njerëzit e fisit shtëpinë e Qyprilliut kryesor, kishte disa karroca, por ato ishin të njëllojta dhe për Ebu Qerimin ato ishin vetëm një, karroca e hareshme — fatale, me atë «Q» të gdhendur në dru, që suite ose ylberet, ose zinë nga shtëpia kryesore në të gjitha shtëpitë e fisit të madh. Disa herë qe biseduar për a t ë shkronjën «Q», për t a zëvendësuar me «K» sipas s h k r i - mit të emrit të Qyprillinjve në osmanishten zyrtare, Köprülü, mirëpo ata s'kishin dashur kurrsesi një n d ë r r im t ë tillë dhe kishin r u a j t u r shkronjën «Q» dhe të gjitha shkronjat e tjera të emrit, sipas alfabêtit të gjuhës shqipe. — Domethënë hyre në Tabir Saraj, — iu drejtua Ebu Qerimit daja i madh, që e kishte mbaruar më në fund rrëfimin e vet. — E vendose më në fund. — E vendosëm të gjithë bashkë, — tha nëna. — Mire bëtë, — t h a daja i madh. — Punë e nderuar, punë e rëndësishme. Me hair. — Ishalla, — tha nëna. — Të lumtë goja! Në bisedë u përzien dy kushërinjtë e tjerë. Ndërsa dëgjonte ç'flitej, Ebu Qerimit iu kujtuan gjithë bisedat e pafundme për punën e tij përpara se të vendose j hyrja në Tabir Saraj. Një njeri i jashtëm, po t'i kishte dëgjuar ato, do të mbetej me gojë hapët: është e mundur që të diskutohej me kaq kujdes se në ç'punë do të hynte një n i p nga Qyprillinjtë, nga familja e famshme që i kishte dhënë perandorisë pesë kryeministra dhe një numër të pafund ministrash, admiralësh, gjeneralësh, njëri prej të cilëve kishte komanduar pushtimin e Austrisë, që edhe tani, në zbehjen e saj, mbetej një nga shtyllat e p e r a n d o risë, që kishte hedhur e para idenë e riformimit të shtetit. t ë madh, duke u kthyer në SHBO (Shtetet e B a s h k u a ra 528 Osmane), nga familja, te porta e së cilës t r o k i t n i n të d r u a j - t u r funksionarë të l a r t ë t ë shtetit për të k ë r k u a r mbrojtje. n d ë r h y r j e për mëshirë, apo emërim në poste të tjera? Kështu mund të dukej në vështrimin e pare, e h a b i t - shme dhe disi e pabesueshme, por për ata që e dinin më thellë historinë e Qyprillinjve, nuk ishte aspak ashtu. Kishte r r e t h katërqind vjet që familjes së madhe, krahas làvdisë së paparë, s'i ndahej fatkeqësia e paprerë. Kishte në të po aq dritë, sa edhe terr, po aq njerëz me poste të larta, ministra, guvernatorë, kryeministra, sa edhe të dën u a r në burgje, me koka të prera, të humbur pa n am e pa nishan. Ne Qyprillinjtë jemi si ata njerëzit që kanë çelur toka e jetojnë në këmbët e vullkanit Vezuv, t h o s h te gjysmë me të qeshur daja i vogël, Kurt Qyprilliu. Ashtu si Vezuvi që shpërthen h e r ë - h e r ë e djeg e shkrumbon ata që jetojnë në hijen e tij, ashtu edhe ne na godet herë pas here sovrani, nën hijen e të cilit rrojmë. Dhe ashtu si ata që jetojnë në këmbët e Vezuvit, me gjithë fatkeqësitë e herëpashershme të tij, pas qetësimit të vullkanit, prapë aty, në tokat pjellore, te këmbët e tij e n g r e në jetën, ashtu edhe ne, me gjithë rrebeshet që na dërgon sovrani, prapë nën hijen e tij qëndrojmë e i shërbejmë besnikërisht. Qysh nga fëmijëria Ebu Qerimi mbante mend ca ecejake të shërbëtorëve që pa gdhirë nëpër shtëpinë e t y re t ë madhe, pëshpërimat nëpër dyer, tezet me fytyra të Uahtarisura që trokitnin te porta e jashtme, dite të ter a me lajme të zymta, me pritje, me ankth, gjersa vinte qetësimi me vajtimin e qetë të të dënuarit, në ndonjë nga dhomat e mënjanuara dhe pastaj jeta që vazhdonte si edhe më pare, në pritje të një shkëlqimi të ri, ose të një zie të re. Sepse, sic t h u h e j , në familjen e Qyprillinjve b u - r r a t ose ngjiteshin në poste të larta, ose binin në fatkeqësi, rrugë të mesme s'kishte. Shyqyr që ti, së paku, nuk e ke mbiemrin Qyprilliu, i thoshte herë pas here e ëma Ebu Qerimit, pa i besuar edhe vetë ngushëllimit të saj. Ai ishte djalë i vetëm dhe ajo gjithë j e t ë n e saj, qysh pas vdekjes së të shoqit, s'kishte bërë gjë tjetër, veçse kishte menduar si ta mbronte 3 4 - 2 529 Ebu Qerimin nga pjesa e keqe e fatalitetit të Qyprillinjve. Kjo e kishte bërë atë më të mençme, më a u t o r i t ä r e dhe, për çudi, më të bukur. Një kohë të gjatë ajo, me veten e saj, kishte vendosur ta mbante Ebu Qerimin l a r g k a r r i e - rës. Mirëpo, kur djali u rrit dhe mbaroi shkollën, përh e r ë e më tepër vendimi i saj dukej i pakuptimtë. Në tamiljen e Qyprillinjve nuk njiheshin të papunët; me dashje ose pa dashje duhej gjetur një post për Ebu Qerimin. Një post ku mundësitë për k a r r i e r ë të ishin sa më t ë mëdha dhe mundësitë për të rënë në burg sa më të vogla. Në fis qe diskutuar gjatë për këtë, qenë sjellë e risjellë ndër mend diplomacia, ushtria, oborri, banka, ministritë, qenë shkoqitur një për një të mirât dhe të k ë - qijat e tyre, mundësitë e ecjes përpara dhe mundësitë e rrëzimit, qe s h q y r t u a r një për një secili post, qe b r a k t i - sur njëri që ishte dukur më i papërshtatshërn ose më i rrezikshëm për tjetrin, pastaj qe hequr dore nga ky i dyti, për po ato arsye, qe g j e t u r , n j ë i tretë, që në fillim qe dukur se ndryshonte nga dy të parët, por pastaj, në një shikim më të thellë, qe ardhur në përi'undimin se pikërisht ky post, i q e t ë në pamjen e jashtme, ishte më i r r e - zikshmi se të tjerët, a t ë h e r ë qenë kthyer përsëri tek i pari, tek ai për të cilin k i s h i n t h ë n ë në fillim «upupu, vetëm atje të mos vejë!» e kështu me radhë, gjersa më në fund nëna e Ebu Qerimit, e lodhur nga të gjitha këto, kishte t h ë n ë : le të vejë ku të dojë ai, asaj që është shkruar s'i shpëton dot. Në k ë t ë e sipër, tamam kur po bëheshin gati ta linin zgjedhjen në dorën e vetë Ebu Qerimit, daja i mesëm, Veziri, që gjer atëherë s'qe përzier në këtë punë, kishte shfaqur më në fund mendimin e vet. Ajo që propozoi ai tingëlloi në fillim si e papritur, si diçka që duhej shoqëruar patjetër me një buzëqeshje, megjithëse buzëqeshja u tret shpejt në fytyrën e secilit, duke lënë në vend të saj një hutim. Pallati i Ëndrrave? Po si? Për ç'arsye? Pastaj dalngadalë, sa më shumë që e mendonin punën, aq më tepër ajo nisi t ' u dukej e natyrshme. Pse j o në Tabir Saraj? Ç'të keqe kishte? Madje jo vetëm që s'kishte të keqe, por, përkundrazi, ishte më mire se në gjithë ato punët e tjera plot kurthe. Po valle këtu a n uk 030 kishte rreziqe? Natyrisht, natyrisht, po sidoqoftë janë rreziqe ëndrrash, një botë ëndrrash, më kupton, si ka thënë i vjetri kur u gjet pisk: bëje, o zot, ëndërr! Ashtu eshtë. Dalngadalë ideja e ministrit e përpiu krejt nënën e Ebu Qerimit. Si nuk ishin kujtuar më pare? thoshte ajo. Tabiri i qe dukur asaj gjetja e vetme shpëtimtare për të birin. Përveç që ishte një institucion që i jepte mundësi t ë pakufishme njeriut për të ecur përpara, nënën e Ebu Qerimit e tërhiqte sidomos karakteri i papërcaktuar, i mjegullt i tij. Realiteti atje dyzohej, shumë shpejt fillonte Lrealja, dhe pikërisht kjo mjegullinë i dukej asaj si mjedisi më i mire pas së cilës Ebu Qerimi mund të fshihej gjatë kohës së rrebesheve. Edhe të tjerët ishin të një mendjeje me të. Veç kësaj, thoshin ata, Veziri s'e kishte menduar kot këtë gjë. Kohët e fundit Tabir Saraji po.luante gjithmonë e më tepër roi në punët e mëdha të shtetit, dhe Qyprillinjtë, me p r i - rjen e tyre të n a t y r s h m e për t'i pare pakëz me ironi i n s t i - tucionet e vjetra, tradicionale, e kishin nënvleftësuar pak Pallatin e Ëndrrave. Madje vite më pare flitej se qenë pikërisht Qyprillinjtë që, në mos arritën ta mbyllnin, e u l ë n në mënyrë të ndjeshme forcën e Tabir Sarajit. Mirëpo kohët e fundit sovrani e kishte r i p ë r t ë r i r ë fuqinë e dikurshme të t i j. Të gjitha këto Ebu Qerimi i kishte mësuar dalngadalç gjatë bisedave të gjata për punën e re. Natyrisht, kur thuhej se Qyprillinjtë e kishin nënvleftësuar pak Tabirin, kjo s'do të thoshte aspak se ata nuk kishin njerëzit e vet atje. Ata prej kohësh do të kishin pushuar së qeni Qyprillinj, po të kryenin mendjelehtësira të tilla. Mirëpo, të dhënë sic duket pas organizmave të tjera të shtetit e sidomos me shpresë se mund të neutralizonin përsëri frymën e «Institucionit gërxho», sic e quanin me shaka midis tyre, ata kishin dobësuar vëmendjen ndaj tij. Pikërisht këtë gjë përpiqeshin me sa duket të riparonin tani. Ata kishin njerëzit e t y r e atje, ata ishin me siguri me dhjetëra, por «ndryshe j a n ë njerëzit e gjakut tend», i kishte thënë Veziri motrës së vet, nënës së Ebu Qerimit. A i ' i s h t e pak nervoz, dhe ajo pati përshtypjen se ishte më i shqetësuar 531 se ç'duhej për këtë gjë. Me siguri dinte diçka më tepër që asaj nuk ia kishte thënë. Kjo kishte ndodhur dy dite më pare se Ebu Qerimi t ë paraqitej në Tabir Saraj. Gjatë gjithë kësaj kohe emri i Ebu Qerimit dhe i Pallatit të Ëndrrave ishin të p a n d a rë nga njëri-tjetri. Ja edhe tani ata ishin bashkë, dhe kjo e bënte të bezdisshme bisedën për Ebu Qerimin. Ai kishte shpresa se, k u r t ë uleshin për të n g r ë n ë darkë, biseda do të ndryshonte me siguri. Mirëpo për fat ajo ndryshoi më përpara. Në të vërtetë vazhdoi të flitej për 'Tabir Sarajin, por prej bisedës qe shkëputur emri i Ebu Qerimit. Kjo gjë bënte që ai t'i n d i q t e fjalët më me vëmendje. — Sidoqoftë tani mund të thuhet se Tabir Saraji e ka rivendosur plotësisht autoritetin e dikurshëm, — t ha njëri nga kushërinjtë. . — Kurse une, pavarësisht se jam një Qyprilli, nuk kam besuar k u r r ë s e atij mund t'i lëkundet a u t o r i t e t i kollaj, — përgjigjej daja i vogël, Kurti. — Ai n u k ë s h t ë v e t ëm n jë nga institucionet më të vjetra të shtetit; për mendimin tim, ai, pavarësisht nga emri i bukur që ka, është i n s t i - tucioni më i tmerrshëm. — Ka edhe të tjera institucione të tmerrshme, — e kundërshtoi kushëriri. Kurti buzëqeshi. — Po tmerri i t y r e është i zbuluar, — t h a ai. — Tmerri i t y r e nxin që tutje, kurse Tabir Saraji është tjetër gjë. — E pse është i tmerrshëm, sipas teje, — ndërhyri nëna e Ebu Qerimit. — O, jo në atë k u p t im që mund ta marrësh ti, — t ha Kurti, duke vështruar me bisht të syrit nga Ebu Qerimi. — Une e kisha për t j e t ë r gjë. Për mendimin tim, midis gjithë mekanizmave.të shtetit, Pallati i Ëndrrave është ai që qëndron më jashtë vullneteve njerëzore se gjithë t ë tjerët. Më kuptoni ç'dua të them? Ai është më impersonali i të gjithëve, më i verbri, më fatali, pra edhe më shtetërori . — Kurse mua më duket se edhe ai, në njëfarë mënyrë, mund të drejtohet, — u hodh kushëriri tjetër. Ai 532 ishte pa flokë, me ca sy të zgjuar, po ku zgjuarsia shfaqej në një mënyrë të veçantë: sytë ishin gjysmë të shuar, thuase zgjuarsia i kishte lodhur, dhe ai ishte gati ta faite me gëzim një pjesë të saj. — Kurse une t h em se ai është institucioni i vetëm në shtetin tonë, nëpërmjet të cilit pjesa e errët e ndërgjegjes së gjithë shtetasve krijon një kontakt të drejtpërdrejtë me shtetin, — t h a Kurti. Ai i vështroi të gjithë me radhë, si për të k u p t u a r se sa kishin a r r i t u r tek ata fjalët e t i j . — Turmat e pafundme vërtet nuk qeverisin, — vazhdoi ai, — por kanë një mekanizëm me anë të të cilit ndikojnë në të gjitha punët, aventurât dhe krimet e shtetit, dhe ky është Tabir Saraji. — Do të thuash se të gjithë së bashku kanë një përgjegjësi për gjithçka që ndodh, një ndjenjë faji? — tha kushëriri. — Po, — u përgjigj Kurti. — Në një farë mënyrë po, — shtoi ai me vendosmëri. Tjetri buzëqeshi, por, ngaqë sytë i kishte gjysmë të mbyllur, nuk u duk veçse fundi i buzëqeshjes, si n d r i - çimi në fundin e një dere. — Pavarësisht nga të gjitha këto, për mua ai është institucioni më absurd i perandorisë, — tha ai. — Do të ishte absurd në një bote logjike, — t h a Kurti. — Kurse në botën tonë mua më duket më se normal. Kushëriri nisi të qeshte me zë, por, meqë guvernatori mbajti një fytyrë të vrërët, ai e fiku dalngadalë të ' q e - shurën. — Kurse rreth e rrotull flitet se janë më të thella punët, — u hodh kushëriri tjetër. — Asgjë s'është kurrë aq e t h j e s h t ë sa ç'duket. Kush mund t'i dijë sot punët e v ë r t e t a të Orakullit të Delfit? Dosjet e tij kanë humbur, ose, që të jem më i saktë, janë zhdukur. Edhe emërimi i Ebu Qerimit s'ishte aq i thjeshtë. Nëna e Ebu.Qerimit, me sy të vëmendshëm jashtë mase, përpiqej të mos i shpëtonte asgjë. — Lëreni më mire këtë bisedë, — ndërhyri guvernatori. Emërimi im s'ishte i thjeshtë? ia bëri me vete Ebu 533 Qerimi dhe copëza-copëza iu renditën në kujtesë pjesë nga mëngjesi i p a r e i asaj dite, k u r ai shkoi në Tabir. si krijesa më e humbur e botes, të gërshetuara me orët e fundit të mërzitshme të orarit zyrtar në Seleksionim. Kurse ai me siguri kujton se une k am s h k u a r atje për të pushtuar Tabirin, tha nte vete me qesëndi të hidhur Ebu Qerimi. w — Lëreni tani këtë bisedë, — tha për h e r ë të dytë daja i madh. Në atë kohë Lokja lajmëroi se darka ishte gati dhe ata u ngritën për të shkuar në dhomën e bukës. Gruaja e vëllait të madh të Qyprillinjve po tregonte diçka për zakonet e vendeve të provinces që drejtonte i shoqi, kur Kurti, pa shumë kujdes, i preu fjalën: — Kam ftuar rapsode nga Shqipëria, — tha ai. — Si? — t h a n ë dy-tre zëra. U kuptua menjëherë që fjala «si» do të thoshte: «ç't'u kujtua një gjë e tillë? Perse? Ç'është ky trill i ri?» — Pardje bisedoja me konsullin austriak, — vazhdoi ai, — dhe e dini ç'më tha? Ju Qyprillinjtë jeni sot familja e vetme aristokrate në Evropë dhe me siguri në bote, që keni një epos. — Ah, — ia bëri njëri nga kushërinjtë, — e qartë. — Ai e krahasoi eposin që këndohet për ne, me Nibelungen të gjermanëve dhe shtoi se, në qoftë se për një familje të madhe gjermane apo franceze do të këndohej qoftë dhe një e qindta e eposit që këndohet sot për ne në Ballkan, kjo do të trumbetohej si m b u r r j a dhe m r e k u - llia më e madhe për ta. Kurse ju Qyprillinjtë mezi k u j - toheni për këtë. Kështu më tha. — E qartë, — përsëriti njëri nga k u s h ë r i n j t ë . — Vec një gjë n u k k u p t o j : ti fole për rapsode shqiptarë apo jo? Në qoftë se bëhet fjalë për eposin që dimë të gjithë, atëherë ç'hyjnë këtu rapsodët shqiptarë? Kurt Qyprilliu e vështroi në sy, por n u k iu përgjigj. Biseda për eposin ishte e vjetër në familjen e Qyprillinjve, ashtu si serviset e shtrenjta, d h u r a t a të dikurshme të sovranëve, që çdo brez Qyprillinjsh i gjente për t ' u a lënë brezit tjetër. Ebu Qerimi e kishte dëgjuar bisedën e epo- 534 sit qysh në fëmijëri. Në fillim ai e kishte përfytyruar > eposin si diçka të gjatë, midis dragoit dhe gjarprit, që r r i n t e larg në ca maie me dëborë dhe në t r u p i n e të cilit, si në trupin e qenieve përrallore, ishte n d r y r ë fati i familjes. Mirëpo, duke u r r i t u r , dalngadalë e kishte kuptuar, megjithëse jo fort qartë, se ç'ishte ky epos. Në të vërtetë për Ebu Qerimin qe pak e vështirë të m e r r t e me mend se si Qyprillinjtë rronin e sundonin në k r y e q y t e t i n perandorak, ndërsa larg, në Ballkanin e çuditshëm, në provincën me emrin Bosnje, këndohej një epos për ta. Akoma më e pakapshme ishte për mendjen e Ebu Qerimit se perse ky epos n u k këndohej në vendlindjen e Qyprillinjve, në Shqipëri, por në Bosnje dhe, veç kësaj, ai n u k gjendej në gjuhën am t a r e t ë Qyprillinjve, në shqipe, por në sërbishte. Një herë në vit, gjatë muajit të ramazanit, vinin rapsodët që nga Bosnja. Ata bujtnin për disa dite rresht te Qyprillinjtë, për të kënduar rapsoditë e t y r e të gjata, t ë shoqëruara me një vegël muzikore që n x i r r t e një zë t ë pikëlluar. Ky ishte një zakon që vazhdonte qysh prej qindra vjetësh dhe që brezat e rinj të Qyprillinjve nuk kishin guxuar ta braktisnin apo ta ndryshonin. Të mbledhur në dhomën e madhe të mysafirëve, ata dëgjonin zërin e zvargur të rapsodëve sllavë, prej fjalëve të të cilëve nuk kuptonin asnjërën, përveç emrit Qyprilli, që ata e shqiptonin Çupriliq. Pastaj rapsodët merrnin shpërblimin e zakonshëm dhe iknin, duke lënë pas vêtes një ndjesi boshllëku dhe énigme që për disa dite rresht shkaktonte te të zotët e shtëpisë ca psherëtima pa shkak, të ngjashme me ato që shkakton ndryshimi i motit. Megjithatë flitej se sovrani i kishte zili Qyprillinjtë pikërisht për atë epos. Për sovranin qenë h a r t u a r e vazhdonin t ë hartoheshin me dhjetëra divane e vjersha të n d r y - shme nga poetët zyrtarë, mirëpo një epos si ai i Qyprillinjve s'këndohej gjëkund për të. Madje flitej se ishte pikërisht kjo zili një nga shkaqet kryesore për rrufetë me t ë cilat sovrani godiste herë pas here Qyprillinjtë. Po pse nuk ia falim atë epos sulltanit mbret dhe të shpëtojmë nga të këqijat? kishte thënë njëherë Ebu Qerimi i vogël, pasi kishte dëgjuar pëshpërimat e të mëdhenjve. Pusho, 535 Ebu Qerim, i kishte thënë nëna, eposi është diçka që n uk dhurohet, më kupton, s'është si unazat apo xhevahiret, është një gjë e tillë, që, edhe po të d u a s h ta japësh, n uk e jep dot. — Është njëlloj si Nibelungen, kështu më tha, — vazhdoi Kurti mendueshëm. — Gjithë këto dite kam bërë me vete atë pyetje që është bërë shpesh në shtëpinë tonë: Perse sllavët kanë n g r i t u r një epos për ne, kurse bashkatdhetarët tanë, shqiptarët, në eposin e tyre h e s h t i n? — Kjo është e thjeshtë, — tha njëri nga kushërinjtë, — ata heshtin, sepse kanë p r i t u r diçka prej nesh. — Sipas teje ky është një qortim? — Merre si ta duash. —. P ë r ' m u a është e kuptueshme, — ndërhyri kushëriri tjetër. — Është një keqkuptim i vjetër midis familjes sonë të Qyprillinjve dhe shqiptarëve. Ata e kanë vështirë të kuptojnë përmasat perandorake të familjes sonë, ose, për të thënë n j ë fjalë më të saktë, këtë gjë s'e përfillim aspak. Ata janë mospërfillës për atë që kanë bërë e vazhdojnë të bëjnë Qyprillinjtë për t ë r ë perandorinë e madhe, në gjirin e së cilës Shqipëria s'është veçse n j ë pjesë. Ata duan të dinë vetëm ç'kemi bërë ne për këtë pjesë, vetëm për Shqipërinë. Ata kanë p r i t u r vërtet diçka të veçantë prej nesh. — Shqipërinë disa e quajnë fatkeqe, disa, përkundrazi, me yll, — t h a kushëriri tjetër. — Une mendoj se ajo qëndron përtej të dyjave. Ajo ngjan, në njëfarë mënyrë, me familjen tonë të Qyprillinjve: mbi të kanë rënë edhe favoret e sulltanit sovran, por edhe rrebeshet e t i j. — Cilat kanë qenë më të mëdha? — pyeti Kurti. — Favoret apo rrebeshet? — Është vështirë ta thuash, — u përgjigj kushëriri. —S'më harrohet një fjalë që më ka t h ë n ë një çifut: kur turqit suleshin drejt jush me heshta dhe shpata në duar, j u shqiptarët kujtuat me të drejtë se ata po vinin t'ju pushtonin, kurse ata nuk bënin gjë tjetër, veçse ju sillnin d h u r a t ë një perandori të tërë. — Ha, ha, q^shi Kurti 538 S y t ë e fikur të kushëririt u dùk sikur dhanë shkëlqimin e t y r e të fundit. — Por, si d h u r a t ë e një të çmenduri, ajo u dorëzua me egërsi, mad je me gjak, — vazhdoi ai. — Ha, ha, ha, — qeshi Kurti këtë herë më fort. — Perse qesh? — u hodh vëllai i madh, guvernatori. — Është t a m am ashtu sic ka t h ë n ë çifuti. Turqit e ndanë p u s h t e t i n me ne, ti e di këtë gjë po aq mire sa une. — Natyrisht, — tha Kurti, — vetëm pesë kryemin i s t r a t e familjes sonë mjaftojnë ta vërtetojnë këtë gjë. — Ata kanë qenë vetëm fillimi, — tha vëllai i madh. — Më vonë erdhën. qindra ministra e gjeneralë. — Une nuk qesha për këtë, — tha Kurti. — Je shumë i llastuar, — t h a vëllai i madh, i ngrysur. S y t ë e Kurtit u ndezën përbrenda. — Turqit na dhanë neve shqiptarëve atë që na mungente, — vazhdoi kushëriri, për të tërhequr vëmendjen, — hapësirat e mëdha. — Po edhe ndërlikime të mëdha, — t h a Kurti. — J e ta e një n j e r i u . t ë vetëm koklavitet kur plikset me mekanizmin e pushtetit, pale pastaj drama e një populli të tërë. — Ç'do të thotë kjo? — A nuk t h a t ë se t u r q i t e ndanë pushtetin me ne? — Sidoqoftë ata na dhanë përmasat tona të vërteta, — vazhdoi kushëriri. — Kurse ne i mallkuam për këtë gjë- — Jo ne, ata, — ndërhyri guvernatori. — Më fai, ata, shqiptarët e atjeshëm. U bë një heshtje e nderë, midis së cilës Lokja solli pjatanoat me ëmbëlsira. — Ata do ta fitojnë ndonjë dite pavarësinë vërtet, por do të humbin këto mundësi të mëdha, — vazhdoi k u s h ë r i r i . — Do të humbin këtë hapësirë vigane ku flut u r o j n ë si era, do të mbyllen në atë truallin e t y r e të ngushtë, krahët do t'u pengohen e do t'u përplasen nga një mal në tjetrin, si shpendët që s'marrin dot fluturimin, do të vyshken, do të squllen e më në fund do të thonë: 537 ç'fituam kështu?! Atëherë do të ngrenë sytë të gjejnë prapë atë që humbën, po a do ta gjejnë valle përsëri? Gruaja e guvernatorit psherëtiu thellë: Askush nuk po i prekte ëmbëlsirat. — Megjithatë tani për tani ata h e s h t i n për ne, — t ha Kurti. — Një dite do të na kuptojnë, — t h a vëllai i madh. — Ne g j i t h a s h t u duhet t'i dëgjojmë ata, — tha K u r t i. — Po ti vetë t h e se ata heshtin për ne. — Të dëgjojmë heshtjen e tyre, — tha Kurti. Guvernatori qeshi me zë. — I çuditshëm mbete, — tha përmes së qeshurës. — Të thashë, kryeqyteti të ka llastuar shumë. Një vit s h ë r bim në ndonjë province të largët s'do të të bënte keq. — Larg qoftë! — tha nëna e Ebu Qerimit nëpër d h ë - mbë. E qeshura e guvernatorit e shkriu acarimin e l e h të që u krijua përpara pak kohe në t r y e z ë dhe të gjithë zgjatën pirunët drejt pjatancës me ëmbëlsira. — Une i ftova rapsodët shqiptarë, — tha Kurti, — sepse desha të dëgioja se për se flet eposi shqiptar. Konsulli austriak, që kishte lexuar pjesë të tij, më tha se rapsoditë shqiptarë atij i qenë dukur shumë më të bukur a se ato bosnjaket. — Vërtet? — Po, — tha Kurti. Sytë e tij u picërruan sikur t 'i vriste ndriçimi i dëborës. — Atje flitet për ndjekje të hatashme nëpër bjeshkë, për dyluftime, rrëmbime v a j - zash e grash, karvanë dasmorësh që udhëtojnë drejt dasmash të rrezikshme, krushq të n g r i r ë e të kthyer në gur sepse kanë bërë faj gjatë ecjes, kuaj të dehur me verë, kreshnikë të verbuar t r a d h t i s h t mbi kuaj gjithashtu t ë verbuar, që enden bjeshkëve si në ankth, qyqe që paralajmërojnë fatkeqësi, trokitje nate në konakë të çuditshëm, thirrje në dyluftim makabër e të vdekurit prej t ë gjallit, që i vërtitet mbi varr me dyqind qenër, rënkimet e këtij të fundit që s'ngrihet dot nga varri për t 'u ndeshur me armikun, njerëz e hyjni, të përzier bashkë, që zemërohen, goditen, martohen me njëri-tjetrin, sokë- 538 llima, luftëra, mallkime ngjethëse dhe, mbi të gjitha këto, një diell i ftohtë që më shumë ndrit se nxeh. Ebu Qerimi dëgjonte si i mahnitur. Një mail i panjohur, disi i çuditshëm, për atë bore të largët dimri, ku ai s'kishte qenë kurrë, e përshkoi gjithë qenien e tij. — Ja, ky është eposi shqiptar ku ne s'jemi, — tha Kurti. — O, ashtu sic na e shpjegove ti, vërtet është e vësht i r ë që ne të ishim gjëkund aty, — tha njëri nga kushërinjtë. — Ai i ngjan një etheje tragjike. — Kurse në eposin sllav jemi, — tha Kurti. — A nuk është e mjaftueshme kjo? — tha kushër i r i , me vështrim të fikur. — Ti vetë t h e se ne jemi familja e vetme në Evropë e ndoshta në bote, që kemi një epos në një popull. A s'të mjafton kjo? Ti do që të kemi epos në dy popuj? — Ti pyete a s'më mjafton kjo, — the Kurti, — dhe une po të them: aspak. Të dy kushërinjtë tundën kokat me dashamirësi. Edhe vëllai i madh buzëqeshi. — I çuditshëm mbete, — tha, — gjithmonë po ai. — Kur rapsodët të mbërrijnë, do t'ju ftoj të gjithë për t ' i dëgjuar, — tha Kurti. — Vezirit s'i kam t h ë n ë akoma, por s'besoj se do të ketë ndonjë kundërshtim për b u j t j e n e tyre. Rruga e t y r e do të jetë e largët dhe, veç kësaj, duhet të udhëtojnë duke i mbajtur veglat muzikore të fshehta. Por ia vlen b a r r a qiranë. K u r t i vazhdoi të fliste me pasion. Ai foli prapë për r a p o r t i n e familjes së t y r e këtu me eposin e atjeshëm ballkanik, si për raporte të administrates dhe artit, të së përkohshmes me të përjetshmen, të mishit me shpirtin. — Sidoqoftë, thua ç'thua këtu, mos i fol gjëkund t j e t ë r këto, — t h a vëllai i madh, fytyra e të cilit ishte n g r y - sur përsëri. Në tryezë zotëroi për një çast heshtje, të cilën t r i n - gëllima e pirunëve të fundit mbi porcelanin e pjatave e bënte edhe më të nderë. — Ti, nip, ke filluar të mos përzihesh më në asnjë bisedë, — iu drejtua Ebu Qerimit guvernatori, për të p r i - 539 s h u r heshtjen. — Sic duket, !e futur kokë e këmbë në boten e ëndrrave. Ebu Qerimi e ndjeu që po skuqej. Vëmendja e të gjithëve po drejtohej tani nga ai. — Ti punon në Seleksionim, apo j e ? — vazhdoi daja i madh. — Veziri pyeti dje për ty. Ai t h a se k a r r i e r a e v ë r t e t ë në Pallatin e Ëndrrave fillon në Interpretim, sepse vetëm atje bëhet një punë e vërtetë krijuese dhe mund të shpërthejë zotësia personale e njeriut. Apo jo? Ebu Qerimi ngriti supet, si për t ë t h ë n ë se n u k kishte qenë në dëshirën e tij zgjedhja e sektorit ku do të punonte. Por në sytë e dajës së madh iu duk se kapi një shkëndijë të fshehtë. Megjithëse guvernatori i uli sytë shpejt mbi pjatë, ai ndriçim i pazakontë nuk i kishte shpëtuar as nënës së Ebu Qerimit. Gjithë vëmendje dhe alarm ajo nisi të n d i l l t e prapë bisedën për Tabir Sarajin, në të cilën merrn i n pjesë tani të gjithë, përveç djalit të saj. Përveç atij... që ishte mu në mes të Tabirit. Truri i saj punonte si në ethe. Mos valle e kishte r u a j t u r djalin kaq kohë për t a hedhur më në fund në një kafaz tigrash që mbante një emër joshës, por që në të vërtetë s'ishte veç një mekanizëm i verbër fatal dhe mizor, sic e quajtën pak më pare? Me bisht të s y r i t ajo shikonte profilin e hequr të të b i r i t . Si do të orientohej dot valle ai, Ebu Qerimi i saj, në a t ë kaos ëndrrash, në ato shtëllunga resh të gjumit, nëpër ankth, pranë sinoreve të vdekjes? Si e kishte lënë ajo të futej nëpër atë shkretëtirë? P ë r r e t h biseda për Tabir Sarajin vazhdonte, por Ebu Qerimi ndihej i lodhur dhe nuk e ndiqte më. Mysafirët u ngritën më në fund nga tryeza për të p i r e kafet në dhomën e miqve. Ata ikën vonë, aty nga mesnata. Ebu Qerimi u ngjit me hapa të ngadaltë në dhomën e vet, në katin e dytë. Nuk i flihej, por për këtë nuk shqetësohej aspak. I kishin t h ë n ë se gjithë nëpunësit e rinj të Tabir Sarajit vuanin zakonisht nga pagjumësia dy javët e para pas fillimit të punës. Pastaj gjumi u r i k t h e h e j . 540 Ai u shtri në shtrat dhe sytë i mbajti hapur një copë herë të gjatë. Gjithçka e mendonte qetësisht. Kjo ishte një pagjumësi pa vuajtje, e rregullt dhe e ftohtë. Dhe s'ishte vetëm pagjumësia e tij që kishte ndryshuar. Gjithçka tjetër e tij kishte pësuar një ndryshim. Ora e madhe e shtëpisë ra dy pas mesnate. Ai mendonte se e shumta aty nga ora tre, tre e gjysmë gjumi do t'i vinte. Por edhe në qoftë se ai vinte, nga ç'dosje do t'i m e r r t e valle ëndrrat për atë nate? « Ky ishte mendimi i fundit i Ebu Qerimit përpara se gjumi ta kapullonte plotësisht. 1979 PASQYRË ELENDES Faqe GJAKFTOHTËSIA • 5 KUSH E SOLLI DOR UNTINËN 51 PRILLI I THYER 179 LËKURA E DAULLES 363 NËPUNËSI I PALLATIT TË ËNDRRAVE 489 542 Kadare, I. Gjakftohtësia. Novela. T., «Naim Frashëri», 1980. 544 f. (B.m.): 891.983-32-821 (B.v.): 891-983-32-82 K 14 Tirazhi 25.000 kopje Format 78 x 109/32 Stash: 2204-79 KOMBINATI POLJGRAFIK: Shtypshkronja e Re Tirane, 1980